Reality - Бодит байдал

Хүний мэдлэг зузаарах тутам өмнө нь бодит байдлыг ямар хол зөрүүтэй ойлгодог байснаа мэдэж дотор нь арзасхийнэ. Мөн одоо бодитой гэж бодож байгаа нь бас л хол зөрүүтэй байх магадлалтайг харж санааширна.

Мэдэх тусам мэдэхгүйгээ мэдлээ хэмээн Грекийн философич уулга алдсан байдаг.

Ертөнц бол Бодит байдал, харин Хүн бол Ойлгоц юм.

Хүний ойлгоц, Ертөнцийн бодит байдалтай давхцах тэр мөчийг гэгээрэх. Түүнээс цааш нөгөө этгээдийг гэгээрсэн хүн буюу гэгээнтэн гэж нэрийднэ.

Юу үнэн бэ. Бодит байдал үнэн. Юу худал вэ. Хүний бодит байдал мөн гэж ойлгох ойлгоц худал билээ.

Хүн бодит үнэнээс дандаа зугатна. Тийм учир тэр бодит байдлыг хэзээ ч харж чадалгүй, өөрийн тархин доторх өнгөц ойлгоцоо бодит байдал хэмээн мунхагласаар насыг барна.

Туйлын үнэн гэж бий. Харьцангуй үнэн гэж юм энэ ертөнцөд үгүй. Туйлын үнэн гэж бий. Тэр бол бодит байдал мөн.

Хүн харин дандаа бодит байдлаас зугатна. Айна.

Монгол улс дэлхийн хамгийн ядуу буурай, чадалгүй орнуудын нэг болсон нь бодит байдал. Харин түүнийг хүлээн зөвшөөрч чадалгүй зугатагсад нь бид.

Бодит байдлыг хүн бүр мэдэрдэг. Гэвч хүлээн зөвшөөрөлгүй зугатаадаг. Мартахын тулд соосог бодож олно. Соосогноос сүү гарахгүй. Гэвч бид өөрсдийгөө хуурна.

Монгол улсаас дэлхийн мисс гарлаа гээд Монгол улсын дэлхийд эзлэх байр суурьт ямар ч өөрчлөлт гарахгүйг бүгд л мэднэ. Гэвч айна. Өөрсдийгөө хуурч, ядаж ганц хоёр сар ярих бодох юмтай болцгооно.

Дээд сургуулиа 15 жилийн өмнө төгсөөд нэг ч менежментийн ном уншаагүй гүйцэтгэх захирал, таарч тохирохгүй нь бараг анхны өдрөөсөө тодорхой байсан - удахгүй хүүхэд өнчрүүлэх гэж байгаа хосууд, кэйбордоосоо үсгээ хайж шивдэг оффисын ажилтан, зааж байгаа юм нь сурагчдад нэмэргүй байгааг битүүхэн мэдрэх багш, улс орон нь энэ маягаараа бол удахгүй дампуурахыг гадарлах УИХ-н гишүүн --- бид бүгд л бодит байдалтай нүүр тулахаас айж, ямар нэгэн соосог бодож олцгоодог.

15 жил ном уншилгүй компани удирдсан захирал, 24 жил босоо УИХ-д суусан гишүүн. Энэ хүмүүсийн ойлгоц - бодит байдлаас хэр хол зөрсөн байдаг бол?

Ид шидэнд найдалтын индекс гэж гаргаад судлагаа авбал Монгол дэлхийд дээгүүрт жагсахыг мэдэж байна уу.

Бодит байдлыг ярьж хэлсэн хүнээ үзэн яддаг соёл бидэнд гүнзгий тогтож эхэлж байна.

Бодит байдлаас их хол зөрүүтэй сэтгэж эхэлбэл үндэстэн мөхдөгийг хүн төрлөхтөний түүх харуулна.

Бодит байдалд ойртож очихын тулд бидэнд мэдлэг хэрэгтэй. Гэтэл мэдлэг ямар хэл дээр байдаг вэ. Монгол уу? Англи уу? аль эсвэл Латин уу? Энэ бол бодит байдал.

Бидэнд хоёр л сонголт байгаа. Нэг бол дэлхийн бүх мэдлэгийг Монгол хэл дээр хөрвүүлэх, үгүй бол бүгд Англи хэл сурцгааж мэдлэгээ англи хэлээр олж авах төвшинд очих. Энэ бол бодит байдал. Хэзээ хийх вэ гэдэг нь бидний мөхөх үү сэхэх үү гэдэг асуултын хариулт болно.

Enlightenment

Зохиолч Марк Твэйн, хүн хэрэв хааяа ч гэсэн боддог байсан бол гэж шүүрс алдсан гэдэг.

Сэтгэл судлаачдын зонхилох дүгнэлтээр хүмүүс бид огт боддоггүй амьтад аж. Бидний өдөр тутмын үйл хөдлөлийг автомат тархи маань (далд ухамсар, рефлекс, зуршил гм) удирдаж, бид автомат нисэлийг горимд ихэвчлэн байдаг гэнэ.

Зарим эрдэмтэд бүүр хүн долоо хоногт ердөө ганцхан цагийг "бодоход" зарцуулдаг бол түүний бүтээмж нь дундаж хүнийхээс илт давж гарна гэж тунхаглаад буй.

Оройн хоолонд юу идэх вэ? Энэ хүн яагаад надруу сүрхий хараад байна? Хурдан хичээл тарах цаг болоосой? гэх мэт шалдар булдар бодлуудыг энд яриагүй байна. Нухацтай, дүн шинжилгээтэй, хариу шийдэлтэй бодлуудыг ярьж буй хэрэг.

Тийм ч учраас хүний шийдвэр гаргалтууд нь ихэнхдээ иррационал (учир утгагүй) байх нь элбэг гэнэ. Уг нь бол хүн рационал (ухаалаг-зөв) амьтан боловч өөрийн тархийг бодоход ашигладаггүй тул иррационал байх нь ихэнхдээ.

Мундаг захирал, бизнесмэнүүд, эрдэмтэд, онолчид, улс төрчид рационал хүмүүс байдаг бол жирийн иргэд ихэнхдээ л иррационал гэнэ шүү. Төрсөндөө биш харин тархиа бодоход буюу зориулалтаар нь ашигладаг ба ашигладаггүй гэсэн хүмүүсийн армиуд.

Бүх л шашинд "сүүлчийн шүүлтийн өдөр", "бурхны шүүлтийн өдөр" гэж байдаг. Үнэн мөн, хар цагаан, нүгэл буяныг дэнслэх өдөр.

Философийн үүднээс нь авч үзвэл үнэхээр тийм өдөр бий. Хүн бие барах болж, амьдрал нь үхэл сэхэлийн зааг дээр байх тэр үед хүн үнэхээр боддог. Бодох бодохдоо хамгийн эрүүл саруул, зөв зүйтэй, тунгалаг ариун (рационал) бодлыг болгоодог юм. Учир нь 1рт энэ үед насаараа юм бодоогүй явсан хүн ч бодохоос өөр аргагүй болно - "Би чинь одоо яах гээд байна, Миний амьдралын утга учир юу байв, Би ер нь олигтойхон амьдарсан уу". 2рт энэ үед гадны бүх шуугиан, дуу чимээ  утгаа алдаж, материаллаг ертөнц бидэнтэй огт хамаагүй болно.

Тиймээ, материаллаг ертөнц бидэнтэй огт хамаагүй болно. Нөгөө байшин сав, машин тэрэг, банкин дах мөнгө, хүнд төлөх ёстой өр, хүнээс авах ёстой авлага, уржигдар авсан үнэтэй зангиа, ажил дээр хэл ам хийгээд байдаг нөхөр - бүгд хамаагүй болно. Үхэх гээд хэвтэж байгаа хүн хүнд гомдох уу, хүнд хорсох уу. Материаллаг ертөнцөөс гадна оюунлаг ертөнцийн хир буртагтай хэсэг нь бас замхарч одно.

Философийн үүднээс бол хүн үхэхдээ нэг ингэж сүрхий бодож болох юм. Бас хүн эрүүл саруул, залуу цовоо үедээ бас ингэж бодож болох юм. Буддын шашин үүнийг номлодог, ингэж бодож бодлынхоо ард нь гарсан хүнээ гэгээрсэн гэж нэрлэдэг. Христ, Лал ч адил. Гэгээнтнүүдтэй.

Угаасаа материаллаг ертөнц бидэнтэй хамаагүй юм байна аа - гэдэг хүн бүрийн тэртэй тэргүй ойлгох нүцгэн үнэнийг түрүүлж ойлгох тухай л ярьж байна гэсэн үг.

Философич Карл Маркс ч гэсэн үүнийг томъёолсон. Коммунист нийгэм гэдэг бол мөнгө, эд агуурс утгаа алдаж, хүн зөвхөн өөрийн хүсэл сонирхолын үүднээс бусдад хэрэгцээтэй зүйлсийг хийж бүтээх тийм нийгмийн тухай номлосон болно. Харин хүн төрлөхтөн харанхуй бүдүүлэг байсаар л тул бүтэлгүйтсэн билээ. Эцсийн эцэст магадгүй 2000 жилийн дараа хүн төрлөхтөн ийм нийгэмд хүрэх боломжтой гэдэгт би итгэнэм.

Бясалгал гэдэг нь үнэн хэрэгтээ бодох, бодлын үзүүрт мэдлэгийг бий болгох. Мэдлэгийг тунгаасаар итгэл үнэмшил болгож хувиргах процесс юм. Түүнээс биш хүмүүсийн төсөөлдөг шиг амрах бясалгалтай хольж андуурч болохгүй.

Аливаа хүн залуу халуун наснаасаа эхлэн бодож, бясалгаж амьдралын үнэн мөн чанарыг олохоор зорьсноор үхэхээсээ өмнө гэгээрэлд хүрэх боломжийг нээх юм.

Төрийн хар хүн (statesman)

Миний сууж байсан курсэд Бутаны оюутан байв. Бутан бол Төвд ба Энэтхэгтэй хил залгаа жижигхэн улс гэдгийг мэдэх байх.

Анх тэр хүнээс Үндэстэний Аз Жаргал (Gross National Happiness) хэмээх албан ёсны хэмжүүрийн тухай сонсож билээ. Энэ улс ҮАЗ индексээр дэлхийд тэргүүлдэг гэж ярьж байв. Мэдээж өндөр уулсаар хүрээлэгдэж, орчлон ертөнцөөс хөгжлөөрөө хол тасарсан, техник технологи мэдэхгүй, харанхуй хаант засагтай Бутан улс эдийн засгийн хөгжлөөрөө дэлхийд тэргүүлэхэд хол байна.

Гол нь Бутан улс ҮАЗ индексээр тэргүүлсэн учир эдийн засгийн хөгжил дэвшил огт хэрэггүй гэх мэтээр ярьсан нь миний эгдүүцлийг төрүүлж бид хоёр бяцхан маргалдаж билээ.

Бутан улс Хятад улстай хилийн маргаантай. Саявтархан Хятадын цэрэг Бутаны газар нутагт бааз байгуулсан гэх мэдээ сонсогдож билээ. Өмнө нь ч гэсэн Хятад улс Бутаны статусд халдаж байсан тохиолдлууд хэд хэд гарч байж.

Энэ хэрэг явдлаас гадна нэг залуутай хийсэн саяханы яриа санагдана. "Бид Америк улсыг хөгжлийн жишиг болгох шаардлагагүй, тэртэй тэргүй өндөр хөгжилтэй орнууд эргээд хотоос-байгал, хөгжлөөс-харилцан зохицолдлогоруу шилжиж байна. Монголчууд мал маллахаа больж болохгүй, хотод амьдрах хэрэггүй. Угаасаа дэлхий эргээд өмнөх түүхрүүгээ буцаж байна."

Үнэн бол гоё л доо. Бутан шиг бас Монгол шиг хоцрогдсон улсуудын хувьд хичнээн завшаантай.

Өөрийгөө либерал, либертариан үзэлтэй гэж нэрлэсэн зарим хүмүүс бас асуудлыг дутуу хараад байх шиг. Төр огт зах зээлд оролцож болохгүй юм гэнэ. Уг нь энэ нео А.Смит төвтэй үзэл 2008 онд цохигдчихсон юм л даа. Ер нь төр нь оролцолгүйгээр хөгжсөн улс энэ дэлхийд байдаг юм болов уу. Төр гэж юмны үүрэг нь юу юм бэ? Хөгжил дэвшил биш гэж үү.

Либерал, либертариан үзэлтэй гэж өөрийгөө нэрлэхийн тулд юуны өмнө улс төрийн философийг нэвт судласан байх ёстой. Төрт ёсны түүхийг мэддэг байх ёстой юм шиг санагдана.

Бутан улсын эдийн засгийг хааны хамаатан саднууд хувааж эзэмшдэг гэж ярьж байсныг тэнд очсон хүнээс нь сонсож байсан юм байна. Ийм байхад Бутанчууд дэлхийн хамгийн аз жаргалтай хүмүүсээр тодорчээ.

Аз жаргал гэж юу юм бэ? Аз жаргал бол нэг талаас философийн, нөгөө талаас психологийн ухааны асуудал мөн.

Аливаа хүнийг оролцуулахгүйгээр нийт хүн төрлөхтөний хувьд АЗ ЖАРГАЛыг тодорхойлох нь философийн асуудал болно. Харин тухайн хүний хувьд АЗ ЖАРГАЛ яаж тодорхойлогдож байгааг судлах нь психологийн ухааны асуудал болно.

Психологич Д.Гилберт "Аз жаргал хүн бүрийн хувьд өөрөөр, тухайн нөхцөл байдалтай уялдан тодорхойлогддог." гэж бичсэн байдаг.

Эдийн засагч С.Левитт "Америкчуудыг судлаж үзэхэд жилийн 70,000 доллар буюу дунджаас ялимгүй дээш төвшний орлого хүртэл, мөнгө аз жаргалд тодорхой нөлөөтэй байдаг боловч түүнээс дээш аз жаргал нь мөнгөнд мэдрэмжгүй юм." гэж бас мөнгө ба аз жаргалын хамаарлыг тогтоосон байдаг. Өөрөөр хэлбэл аз жаргал бидний боддог шиг мөнгөнөөс их хамаардаггүй байх нь.

Мөн Political Philosophies in Moral Conflict номонд "Харвардын оюутнуудыг судлагаанд хамруулж - а. Таны цалин жилийн 45,000 доллар, гэхдээ энэ нь бусад хүмүүсийн дундаж цалинтай ижил. б. Таны цалин жилийн 25,000 доллар, гэхдээ бусад хүмүүсийн дундаж цалин 19,000 доллар. та алийг нь сонгох вэ?" гэсэн судлагаа явуулахад оюутнууд .б. хувилбарыг сонгосон байдаг. Өөрөөр хэлбэл аз жаргал харьцангуй байдлаар хэмжигддэг байх нь. Хажуу айлын Дорж шинэ машин аваад уначихвал би аз жаргалгүй болно. Би Доржоос илүү сайн машин унавал би аз жаргалтай гэх мэт.

Хувь хүмүүсийн хувьд аз жаргал гэж ийм юм байж. Тэгвэл үндэсний аз жаргал юу вэ.

Хэрэв Бутанчуудыг бүгдийг нь дайчилж Хятадаас хамгаалсан том бэхлэлт баривал яах вэ. Бутанчууд аз жаргалгүй болох уу? Эсрэгээр Монгол улс хүнсний хувьд хараат бус байхын тулд бүх оюутнуудыг газар тариалангийн ажилд дайчилбал яах вэ? Монголчуудын аз жаргал буурах уу?

Либерал ба либертариан үзлээр бол энэ хориотой.

Гэтэл аз жаргалыг зөвхөн тухайн моментод, ялангуяа үндэсний хувьд тодорхойлох нь зөв үү.

Үндэстэн оршин тогтнох эсэх нь эгзэгтэй болоод байгаа үед (магадгүй Бутаны одоогийн жишээг хэтрүүлж бодлоо гэж үзье) аз жаргалыг яаж хэмжих вэ.

Энэ нь сэтгэлийн их зовлонтой хүн хар тамхи эсвэл архи хэрэглэж түр тайтгарахтай адил аз жаргал биш гэж үү?

Монгол улс хөгжилтэй орнуудаас хол хоцорсон байхад, Монголчууд бид аз жаргалтай ард түмэн гэж өөрсдийгөө томъёолж болох уу. Хүчтэй нь хүчгүйгээ дээрэлхэж, дээрэмдэж ирсэн нь дэлхийн түүх биш үү. Энэ түүхийг бид дунд сургуульдаа үзээгүй гэж үү. Энэ түүхийн хичээлдээ муу сурч байсан нөхдүүд өнөөдөр өнгөрсөн, одоо, ирээдүйг дэнсэлж чадахгүй Монгол улсыг чөлөөт зах зээл нь Адам Смитийн далд гарын тусламжтайгаар хөгжүүлнэ гэж дэлхийн түүхэнд тохиолдож байгаагүй зүйлийг яриад явж байгаа юм биш биз.

Төрийг барьдаг, төрийг удирддаг, улсыг хөгжүүлдэг хүн тэгвэл үндэстний аз жаргалыг яаж тодорхойлох ёстой вэ. Өөрөө бүх бизнесийг нь булаагаад авчихсан хаан хүн магадгүй хэзээ ч Хятадад дээрэлхүүлж магадгүй, хоцрогдсон, бүдүүлэг ард түмнийхээ тархийг "та нар аз жаргалтай" гэж угаадаг байж болох юм. Монголд харин юу вэ?

"Монгол улс 200 жилийн төлөвлөгөө гаргаад дэлхийд манлайлая" гэж намайг ярихад лидер гэгдэх хүмүүс солиотой хүн харж байгаа мэт хардаг. Энэ хоосон амбиц уу. Бүтэшгүй мөрөөдөл үү. Зүгээр л нэг залуугийн цээжинд орсон үг үү.

Үнэн хэрэгтээ бид дэлхийд манлайлах технологи, хөгжлийг эзэмшихгүй бол манай улсын, бидний үндэстний оршин тогтнолд аюул заналхийлэл учрахгүй гэж үү. Энэ бол хоосон амбиц, тэнэг мөрөөдөл биш - бодит шаардлага гэж би харах юм.

Бодит шаардлага бидний өмнө байна. Барьж аваад шаардлагыг биелүүлэх нь л төрийн хар хүний үүрэг юм. Гэтэл бодит шаардлага энэ байна шүү - гэж заасан хүнээ тэнэг хүн мэт харж эхэлбэл, энэ юу болох вэ.

Айх аюулгүй, сөргөлдөх дайсангүй, дээрэлхэгч хүнгүй байх нь үндэстэний АЗ ЖАРГАЛ юм бус уу.

Хүчтэй хүнийг хэн ч дээрэлхэхгүй. Хүчгүй хүнийг бүгд дээрэлхэнэ. Одоо яг ямар дүр зураг явагдаж байна дээ тэгээд.

Дэлхийн Эдийн Засгийн Форумаас мөнгө төгрөг гаргаж Монгол улсын хөгжлийн сценарийг гаргалаа. Сүр дуулиан болж манай төрийн ордонд, Эдийн засгийн форум дээр танилцуулав. Хачирхалтай нь Монгол улсын ирээдүй нь А ба Б хувилбартай. А - Хятад улс хөгжвөл, Б - Хятад улс хөгжихгүй бол гэсэн утгатай таамаг дэвшүүлсэн байх юм.

Бид чинь толгой тархигүй болтлоо дорд орсон ард түмэн үү. Хэзээнээс эхлээд Хятад хөгжих, эсэхээс бидний талх хамаардаг болсон бэ. Хэзээнээс эхлээд Монголын төр ийм утгагүй тэнэглэлийг төрийн ордондоо залж авчраад сонсдог болсон бэ.

Хэзээнээс эхлээд бид нар өөрсдөө таамгаа гаргаж. А. Бид нанотехнологид өрсөлдвөл, Б. Бид биотехнологид өрсөлдвөл гэх маягаар төсөөлж эхлэх вэ. Төрийн харчуудаа?

Хүлээлт (expectation)

Би өнөөдөр ХҮЛЭЭЛТ хэмээх онц ноцтой сэтгэл зүйн үзэгдлийн талаар бичье. Хүлээлт таны карьерийг баллаж, амьдралыг чинь сүйтгэж чадах учир анхаарлаа хандуулна уу.

Бид байнга л бие биенээсээ хүлээж байдаг. Бас бие биенийхээ талаар хүлээж байдаг. Facebook дээрээ дэгжин зурагтай залуутай анх удаа болзсон бүсгүйн хүлээлт шалан дээр унана. Яг үнэндээ зураг залуу хоёр зөрөөд байгаа юм биш, бүсгүйн хүлээлт бодит байдал хоёр зөрсөн нь тэр.

Бид аливаа зүйлсийн талаар өндөр хүлээлт тавиад түүнд минь хүрэхгүй бол сэтгэлээр унацгаадаг. Бидний л буруу.

Дээхнэ надтай цуг бизнес хийж байсан түнш маань намайг бүх ажлыг хийнэ гээд хүлээчихсэн байсан гээд бод. Гэтэл хоёр морь зүтгэх тэргэнд нэг нь зүтгээд нөгөө нь хойш суувал юу болохов.

Энэ мөнгөтэй аав нь бүх амьдралыг нь шийдэж өгнө гэж буруу хүлээгээд Америкт хар тамхи татаж яваа хүүд ч хамаатай.

Эсвэл хуримын ордонд гоёл чимэглэлээ зүүгээд, хажууд зогсох залуу нь ирээдүйн хүүхдүүдээ 50/50 харна гэж бодож зогсоо бүсгүйд ч хамаатай. Яг үнэндээ тэр бүсгүйн аав тэгдэг байсан нь залууд огт хамаагүй бөгөөд эр хүний ген нь ан хийх болохоос биш хүүхэд харахад биш гэдгийг тэр бүсгүй гадарлах ч үгүй.

ХҮЛЭЭЛТ өндөр байх тусам хүчтэй унана. Би нэг тааруухан залууг авч 2 жил овоо сургасан юм. Гэтэл гэнэт нэг өдөр өрсөлдөгч компанид захирлаар явна гэнэ. Дахиад 2 жил ажиллаж бүрэн бэлэн болчихоод явахад асуудал үгүй, одоо арай л боловсорч амжаагүй байгааг нь учирлаад ойлгоогүй. Мэдээж цаг нь болоогүй байсан учир баларсан. Гэтэл чадваргүй байж өндрөө авч захирал болсон хүнд эргээд буух газар байдаггүй. Хэр баргийн хүн тэр сэтгэл зүйн доромжлолыг тэсч эргээд ажилтан нэр зүүж явж амжихгүй. Тэгээд нэг залуу хөөрхий болж байгаа нь тэр.

Би ч гэсэн 22 настайдаа л захирал болохын донтой амьтан явсан. Бяр чадал амтагдаад л. Захирал ч болсон. Том унасан.

Одоо бид УЯН ХАТАН хүлээлтийн тухай яръя. Хүлээлт бол хүний сэтгэл зүйн үндсэн үзэгдэл. Тэгэхээр аливаа зүйлсийн талаар огт хүлээлтгүй байж чадахгүй. Харин үүний оронд уян хатан хүлээлттэй байх ёстой. Үгүй бол амьдралд таныг маш олон сөрөг сюрприз хүлээж байна.

Буруу хүлээлтээсээ сал. Бусад хүмүүс өмнөөс чинь амьдралыг тань босгоод ирнэ, өмнөөс чинь ажил хийнэ гэж хүлээдгээ боль.

Захирал бол. Захирал болох амбицтай бай. Гэхдээ чадахгүй бол эргээд бууж чадахаар уян хатан байх нь чухал.

Тэгэхээр дунд сургуулийн боловсролын системд хүлээлт гэж юу болохыг ойлгуулдаг, хүлээлтээ зөв удирдаж чаддаг, уян хатан байх чадвар олгодог тийм хичээлийн програм оруулна. Логарифмийн амьдралдаа хэрэглэхгүй байх магадлал нь 99.99 томъёог цээжлүүлж сууснаас мундаг дээр.

Философич

"Ээжээ би хаанаас гарсан юм бэ?" гэсэн асуултыг асууснаар 2 настай хүүхэд философич гэдгээ нотлодог. Хүн бүр философич байхаар төрдөг. Харин ихэнх нь замдаа бүдэрдэг. Юунд?

Дунд сургуулийн боловсролын системд философийг түлхүү оруулах талаар бичихэд надтай хэсэг хүмүүс ширүүхэн маргалдсан. "Арай хүндэднэ" гэнээ. 2 настай хүүхэд "Ээжээ би хаанаас гарсан юм бэ?" гэж асуухад нь "Цөг гэм, ийм юм ярьж болохгүй." гэж хүүхдийнхээ агуу философич болох замыг нь үүрд хаасан эцэг эхчүүд бол тэд юм.

Хүн 2 настайдаа л философийн замналаа эхэлдэг. Харин эцэг эхчүүд бид хаадаг. Бүүр 17 настай залууд философи ахадна гэнээ. Хөгийн бодол шүү.

Хүн бүр философич байх хувь заяатай. Хүн бүр философич байх (сэтгэцийн гажигтай хүмүүсийг хүн гэж тооцохгүй бол) дизайнтай. Хүн бүр асуултаа асуудаг. Хариултаа хайдаг.

Маш олон хүмүүс философич байх замдаа бүдэрдэг. Эхний бүдрэлтийн шалтгаан нь эцэг эх байдаг талаар би дээр бичлээ. Дараагийн шалтгаан нь ...

Философич гэж хэн юм бэ? Философийн доктор уу? Үгүй ээ.

Философич хүн гэж үнэнийг хайгч энгийн хүн юм. Тийм ч учраас бүх эрдэмтэд философичид байдаг юм. Бид Эдийн засагч А.Смит гэж мэднэ, гэтэл үнэндээ А.Смит бол философич хүн байв. Нээлт хийсэн бүх эрдэмтэд философич байв. Тэд үнэнийг хайж, философиор хичээллэсэн учир физик, хими, эдийн засаг, маш олон салбарт нээлт хийв.

Ийм учраас хүн бүр философич байх хувь заяатай бөгөөд, түүнийхээ дагуу замнах ёстой.

Ихэнх хүний ертөнцийн талаарх үзэл бодол нь өмнө олж авсан мэдээлэл, туршлага дээр үндэслэсэн байдаг. Философич хүн бол энэ мэдээлэл, туршлагыг туйлын үнэн гэж үзэхгүй. Цаашид эрэлхийлнэ. Үнэнийг хайна. Харин философич биш хүн бол, бэрхшээж байрандаа зогсоно. Өнөөдрийг хүртэл цуглуулсан мэдээлэлээ үнэн гэж үзэн, бүхнийг тайлбарлах гэж оролдоно.

Монголын боловсролын систем болохгүй байгааг бүгд мэднэ. Шинэ системийн загвар гаргах амархан. Харин тэр загвараа барьж очоод насаараа багш хийсэн хүмүүст заагаад, нэвтрүүлэх гээд үз. Амжилт олохгүй л болов уу.

УБДС-с эхлээд бүх л насаараа үнэн гэж бодож явсан системийг нь шүүмжлээд үз. Хэн ч хүлээн зөвшөөрөхгүй. Энэ бол философич биш, ялзарсан хандлага мөн. Улс орны хөгжлийг сэтгэлгээний ийм хандлага зогсоодог.

Философич хүний туйлын хүсэл нь үнэнийг олоход байдаг болохоос биш. Олж авсан мэдээллээ үнэн гэж үзэн догма болгох явдал биш болой.

Их сургууль төгссөнөөсөө хойш ганц ч ном уншаагүй. Тэгсэн хэрнээ "зөв" ба "буруу",  "худал" ба "үнэн" ий талаар баахан дүгнэлттэй - тэрийгээ үхэн хатан хамгаалдаг хүмүүс олон таардаг. Эдгээр хүмүүст өөрсдийн дүгнэлтүүд нь итгэл үнэмшил мэт санагддаг.

Шүүхээс философилог яриа өрнүүлэхийг хориглоход нь Сократ шавь нартаа хандаж "үнэнийг хайж олох замаа боолгосноос хор ууж үхсэн минь дээр" гэж цаазын ялыг хүлээн авсан байдаг.

Философич хүний итгэл үнэмшил нь энэ дизайн дээр суурилна. Ө.х. философич хүн сүүлчийн мөчид ч хамаагүй үнэнийг л олж авбал хангалуун нүд анина. Философич хүн үнэнийг тасралтгүй хайж түүний төлөө тэмцэж байгаа гэдэгтээ итгэх итгэл үнэмшилтэй байдаг.

Философич биш хүнд чиний дүгнэлт буруу байжээ гэж хэлэхэд хүлээж авахгүй. Хэрэв буруу гэдгийг нь нотлож өгвөл чамайг үзэн ядна. Харин философич хүн баярлаж хүлээн авна. Философич биш хүн арга барилаа өөрчилж чадахгүй. Хүүхэд сургах арга барил нь буруу гэдэг нь нотлогдсоор байв ч өөрчлөх зориг хүч нь хүрэхгүй. Харин философич хүн арга барил бол үнэнд хүрэх маш олон замын нэг гэж үзэх тул дуртайяа солино.

Философийн онолуудын харьцуулалт, түүх, философичдийн намтарыг судлаад хүн Философийн ухаанаар докторын зэрэг хамгаалж болно. Гэтэл энэ нь хүн философич гэсэн үг биш юм.

Би эдийн засгийн ухаан судлаж, бизнесийн мөр хөөв. Ихэнх хүн энэ хоёрын аль нэгээр нь дагнадаг бол надад хоёуланг нь оролдох завшаан тохиосон нь азтай. Энэ явцад надад хамгийн чухал асуудал нь БҮТЭЭМЖийг нэмэгдүүлэх явдал байв.

Эцсийн бүлэгт БҮТЭЭМЖ хамгийн өндөр төвшинд байх нөхцөл нь технологиос урлагт шилжихэд үүсдэг гэдгийг харсан юм. Тийм ч учраас философийн үндсэн судлагдахууны нэг нь УРЛАГ байж. (би өмнө нь гайхдаг байв)

Урлагийн бүтээл гэдэг зүйл нь зөвхөн философичоос төрнө. Хүн бүр философич. Тийм учраас хүн бүр өөрийн философич хувь тавилангаа нээх боломжийг нь олгох нь зөв.

Монголын боловсролын системийг бүхэлд нь ийм байдлаар реформ хийх юм. Бид хүүхдүүдийнхээ (миний амьдралын утга учир юу юм бэ) хамгийн чухал философийн асуултуудыг хааж боож орхиод оронд нь математикийн ангилал зүй (логрифм, тригонометр хэнд хэрэгтэй юм бэ) зааж тархийг нь ангилал зүйгээр хахааж болохгүй.

Ингэж хэлмэгц маш олон хүн эсэргүүцнэ. Гэтэл бодит байдал дээр Монголын боловсролын систем дампуурсан. Философич биш хүн бодит байдлыг хэзээ ч зөвшөөрч чадахгүй, хуучинтайгаа зууралдаж, хуучнаа хамгаалдаг. Ямар ч үнээр хамаагүй. Харин философич хүн бодит байдлыг харж, өмнө явж ирсэн систем байж болох олон системийн нэг л хувилбар байжээ гэдгийг зөвшөөрнө.

Меритокраси

Мерит гэж Англи хэлнээ маш чухал үг. Монгол хэлнээ Гавъяа гэж бууна.

Философич хүн маш сайн сонсогч байх ёстой. Гэхдээ үүнийг буруу ойлгож огт болохгүй. Хүн бүрийг сонсоод сууна гэсэн үг биш.

Тухайлбал би амьдралдаа нэг хүн ажилд авч, халж үзээгүй хүнээс Хүний нөөцийн менежментийн лекц сонсохгүй. Тэгж цагаа хайран үрэхгүй.

Цаг хугацаа гэдэг бол эдийн засгийн гол хэмжүүр. Минут бүрийг үр ашигтай өнгөрүүлэх нь Лидер хүний үүрэг. Хэрэггүй хүнээс хэрэггүй зүйл сонсож суух шиг цагийн дайсан байхгүй.

Эндээс их харамсалтай боловч, эдийн засгийн үнэн логик гарч ирдэг. "Гавъяагүй хүнээс санал сонсохгүй" гэж.

Сингапур улс өөрийн хөгжлийн нууцаа Меритокраси (Мерит - Гавъяа) буюу Гавъяанд суурилсан ардчилалтай холбон тайлбарладаг тал бий. Демокраси ( Демо - ард)-д хэн дуртай нь ангалздаг бол Меритокрасид ярих гавъяатай нь л ангалзана.

"Аавдаа авгай авахыг заах нь уу" гэх Монгол хэлц нь Меритокрасиг агуулж байгаа юм.

Би 10 жилийн өмнө Монголын анхны олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн сертификатыг авсан дилер болсон. Тэрнээс хойш би өөрийн санхүү эдийн засгийн мэдлэгийг тасралтгүй хурцлав. Хурцлаад зогсохгүй мэдлэгээ ажил хэрэг болгов. Энэ улсын эдийн засаг санхүүгийн бодлого тодорхойлоход оролцож ирэв.

Гавъяа байгуулсан хүнийхээ үгийг хүлээж авч сонсох, гавъяагүй нь дуугүй суух соёл бол эдийн засгийн бодит үнэн болохоос биш хэн нэгний хүсэл сонирхол биш. Харин Монголд энэ их эсэргээрээ байдаг юм шиг. Эдийн засаг, санхүүгийн ямар ч гавъяагүй этгээдүүд надтай бодлого яриад, миний бодлогыг шүүмжлээд байхаар би сайн ойлгодоггүй юм. Үнэндээ.

Монголын тэтгэвэрийн даатгалын системийг либералчилах тухай ярихад - "Америкийн тэтгэвэрийн сангууд алдагдал хүлээгээд баларсан, наадах чинь ёстой болохгүй" гэж ирээд л эн тэнцүү үзэхээр нь гайхаад байдаг юм.

Блүүмбергээр тэтгэвэрийн сангууд алдагдал хүлээсэн тухай нэг нийтлэл уншсан л юм биз дээ. Энд чинь тэгвэл энэ шороон дунд чинь санхүүгээр амьсгалж 16 жил мөлхсөн, яагаад тэтгэвэрийн санг либералчилах ёстой тухай итгэл үнэмшил цусаар нь урсдаг хүн зогсоод байгаа юм биш үү.

Баруунд хүмүүс танилцмагц бие биенээсээ асуудаг, чи аль сургууль төгссөн бэ? чи хаана, хэдэн хүн удирдаж ажиллаж ямар гавъяа байгуулсан бэ? Энэ асуултуудын хариултуудаас гавъяаг нь тодорхойлно.

Цэр нь цээжинд, бөөр нь бөгсөнд байх болтугай.

Боловсролын фундаментал шинэчлэл

2014 оны байдлаар Улаанбаатар дахь хамгийн үнэтэй дунд сургууль жилийн 40 сая төгрөгт хүрэв. Ердөө 5 жилийн өмнөх бид дунд сургуулийн боловсрол ийм үнэтэй болно гэж төсөөлсөнгүй. Хувийн дундаж сургууль л гэхэд 5 сая төгрөг болж, боломжийн хоолтой хувийн цэцэрлэг жилийн 3 сая төгрөг байна. 

Хэдий үнэ ийм ч чанар нь хангалтгүй. Америкт, хамгийн шилдэг багш нар заадаг, хамгийн баян хүмүүсийн хүүхдүүд сурдаг сургууль шиг үнэтэй хэрнээ, Америкийн дундаж сургуулийн төвшинд ч хүрэхгүй. 

Яагаад чанар муу ч үнэ ийм өндөр болов? 

Эрэлт асар их байгаа учраас. Улсын сургуулийн боловсролд эцэг эхчүүд огт итгэхээ байсан учраас тэр шүү дээ. 

Фундаментал сэтгэлгээ ёсоор. 

Улс орны хөгжил дэвшлийн асуудал нь эдийн засгийн чадвахын асуудал болж хувирдаг. Эдийн засгийн чадвахийн асуудал нь Боловсролын асуудал болж хувирдаг юм. 

Тэгвэл Боловсролын фундаментал асуудлын талаар бага сага ярилцая. 

Боловсрол гэж юу вэ? Мэдлэг үү, мэдээлэл үү, чадвар уу. Бүгд гэж ойлгоё. 

Тухайлбал сэтгэл хөдлөлөө хянах чадвар (замын осол гарах болгонд зодолдохгүй) нь Боловсрол гэж үзье. Бэрхшээлийг тал талаас нь шинжилж, дүгнэлт гаргах, зөв шийдвэр гаргах чадварыг бас Боловсрол гэж ойлгоё. Тригонометрийн функцүүдийн хэрэглээг огт ойлгохгүй ч цээжилсэн байдлыг (мэдээллийн цээжлэлт, мэдлэг биш) бас Боловсрол гэж хамруулъя. 

Энэ бүгдээс үзэхэд боловсролд Мэдлэг маш чухал болох нь харагдана. 

Фундаментал асуултаа тавина. Мэдлэг ямар хэл дээр байдаг юм бэ?

Фундаментал хариулт нь. Хүн төрлөхтөний ихэнх мэдлэг АНГЛИ хэл дээр байдаг. 

Дараагийн асуулт. Тэгвэл тэр бүх мэдлэгийг МОНГОЛ хэл дээр хөрвүүлье. 

Фундаментал нөхцөл. Мэдлэг тасралтгүй шинэчлэгдэж байхдаа л МЭДЛЭГ байдаг, шинэчлэгдэж чаддаггүй мэдлэг бол ТҮҮХ юм. Тийм учраас нэгэнт мэдлэг Монгол хэл дээр гардаггүй, шинэчлэгддэггүй тохиолдолд бид бүгдийг нь орчуулж амжихгүй. Учир нь Англи хэл дээр мэдлэг секунд тутам шинэчлэгдэн хөгжиж байдаг. 

Wikipedia-г санацгаая. Тэнд Англи хэл дээр 4.6 сая мэдээлэл байхад, Монгол хэл дээр 13 мянга байх жишээтэй. 

Одоо тэгвэл Эдийн засгийн асуулт тавигдана. Бүх Англи хэл дээрх мэдлэгийг Монгол болгох, эсвэл мэдлэг авч буй Монгол хүмүүст Англи хэл сургах хоёрын аль нь цаг хугацаа, зардал мөнгөний хувьд хямд вэ. 

Монгол улс 700 орчим ЕБСургуультай гэж үзвэл сургууль бүрийн 20 багшийг Англи хэлтэй болгох асуудал ярьж болно. Энэ тохиолдолд нэг багшийг бүрэн Англи хэлтэй болгоход 10 мянган доллар хэрэгтэй (хангалттай тавихад) гэж үзвэл 150 орчим сая долларын зардал гарна. 

Энэ зардлыг гаргасны эцэст Монгол улсад Стив Жобсын дайны бизнесмэн төрөх магадлал 10,000 дахин нэмэгдэнэ. Стив Жобсын Алим Компанийн жилийн орлого нь Монгол улсын жилийн орлогоос 10 дахин илүү гээд бодвол эдийн засгийн үр ашиг нь ямар харагдаж байна?

Бидэнд одоо зоримог алхам хэрэгтэй байна. Айж агшиж суух хооронд Хятадууд Ангараг гариг дээр бааз байгуулах нь. 

You can quit a job, but not yourself

Нартай сайхан өдөр, Цэрэндалай миний өрөөнд орж ирнэ. "Захирлаа, гадаадад сургуульд явахаар боллоо. Ажлаасаа яг өнөөдөр гаръя." гэнэ.

Гадаадад ямар ч сургуульд явах гээгүй. Ажлаасаа гарах тухайгаа хүмүүст хэлсэн нь жиг жуг сүүлийн 6 сар сонсогдож л байсан. Ажилдаа хандаж байгаа хандлагаас нь л аль дээр үед явчихсан нь илт байсан. "Энэ одоо намайг юу ч хардаггүй, сонсдоггүй гэж бодоод байгаа юм байх даа." гэсэн шүү дургүйцсэн бодол тархинд зурсхийнэ.

Үнэн хэрэгтээ Цэрэндалай сүүлийн 2 жил ажиллахдаа гараасаа юу ч гаргаагүй. Яавал бүтээмжээ сайжруулах зөвлөгөө зөндөө хэлсэн. Мэдээж сонсоогүй. Огт өөр, дэлхийд сүүлт од дөхөж ирсэн учраас яагаад анхаарал нь төвлөрч чадахгүй байгаа талаар шалтаг тоочоод өнгөрсөн. Ингээд сүүлийн 6 сар менежмент муу байгаа тухай, захирлууд яагаад ажилтнуудыг огт ойлгодоггүй тухай, огт дэмждэггүй тухай баахан яриа гаргаж, зүгээр байгаа хүмүүсийг уруу татсан. Ингээд эцэст нь болох юм болдогоороо болж ажлаасаа гарах гэж буй нь энэ.

Яг үнэндээ бол мань эр компаниас гараад байгаадаа биш, харин компаниас бүтэлгүй хүн нь шахагдан гарч буй хэрэг юм.

Компани бол урлан. Ганц ч уран зураг зурдаггүй зураач урланд багтах шингэх газар үгүй.

Цэрэндалайг гарсаны дараа түүний өмнөөс харамсан бодно. "You can quit as many companies as you please, but you can never quit yourself." - Хүн ажлаас зугатааж болно, гэтэл өөрөөсөө зугатааж чадахгүй шүү дээ.

Ажил хүнийг голдог болохоос хүн ажлыг голно гэж байхгүй. Гэтэл хүн өөрийгөө голж чадаж байна уу гэдэг нь сэтгэл зүйн маш том асуудал мөн.

Өөрийгөө голж чаддаггүй хүн бол нэгэн бодлын сэтгэцийн гажигтай хүн юм. Хэзээ хүн өөрийгөө голж чадахаа больдог вэ гэхээр - амьдралд зөвхөн өгсөний дараа л авах цаг ирдэг юм гэдгийг ойлгохгүй - зөвхөн авах дээрээ фокус хийх үед.

Өнөөдөр Монголд дүүрэн ийм хүмүүс байна. Тийм ч учраас Монгол улс ийм ядуу дорой байгаа юм. Түүнээс биш яг үнэндээ улс төрчдөөс болоод байгаадаа ч биш. Улс төрчид бидний гар хөлийг ирээд тушчихаагүй.

Хайр дурлалд ч тэр. "Би энэ хүнд юу өгөх вэ, түүнийхээ хариуд юу авна гэж найдах вэ" гэж бодож, тийм өнцгөөс асуудалд хандаж чадахгүй л бол тэгээд л будаа. Нэг хүүхэд өнчин хоцорч байгаа нь тэр.

Амьтны паразит хүртэл өөрийн эерэг үүрэгтэй байхад хүнэн паразитад авах эерэг юм үгүй.

Би юу өгөх вэ - хайртдаа, гэр бүлдээ, үр хүүхэддээ, найз нөхөддөө, хамт олондоо, компанидаа, улс орондоо - гэж бодож явдаг хүний маш чухал эрхтэн нь онгойно. Тэр бол чих юм.

Чих нь онгорхой хүн бүгдийг сонсоно. Хүмүүс өөрөөс нь юу хүсээд байгааг мэднэ. Тэгээд өгнө. Дүлий хүн харин нэмэргүй.

Дүлий хүний хувьд хүмүүс ирээд - "Цэрэндалай, амьдрал чинь авахад биш өгөхөд оршдог юм аа. Чи залуу хүн байна менежментийн ном унш. Битгий шантар. Юм хий, бүтээ." гэж хэлэх нь - огт сонсогдохгүй харин зүгээр л ам нь ангалзаад байгаа мэт харагдана. "Өдөр яагаад ангалзаад байсан бэ, маягийн юм оройн хоолны үеэр хальтхан бодоод л мартагдана."

Нэг муу компанид учраа олоод ажиллачихаж чадахгүй бол өөр юу чадах вэ дээ. Уншигч авгай бодно - "муухай ааштай даргатай байхад гарахгүй гээд яах юм бэ" - гэж. Бид хүний нийгэмд амьдарч байна. Ууртай, уургүй олон л хүн байдаг. Бид нэгэнт нийгмийн амьтан тул ууртайгийнх нь учрыг олох чадвартай л байх ёстой. Үгүй бол бид усанд сэлж чадахгүй байж далайд үсэрснээс ялгаагүй. Ганц муухай ааштай хүний учир олж чадахгүй бол хүн гэж байгаад ч яадаг юм.

Аваагүй юмаа алдана гэж байхгүй

Би ер нь их хойрго талдаа хүн л дээ. Хараад байхад монголчууд бид ерөнхийдөө тийм юм шиг.

Анх Худалдаа Хөгжлийн Банкинд орох ярилцлага өгөхөд "Дараа нь ирээрэй" гэв. Дотроо эелдэгээр "үгүй" гэж байна л гэж бодов. Тэр үед ХХБ-д над шиг сургууль төгссөн хүн, тэгээд дилерийн албанд орно гэж бараг л байж боломгүй зүйл байв. Ямар сайндаа л сүүлд орсон хойно манай сайн найзын ээж хэдэн төгрөгний хахууль өгсөн гэж асууж байхав дээ. Мөн ХХБ-д ажилладаг олон залуучууд намайг аль захирлыг арын хаалга юм бол гэж "илт" гайхдаг байв.

ХХБ-ны дилерийн албанд 11-р сургууль төгсөөд МУИС эсвэл СЭЗД-н банкны анги төгссөн, математик физикийн медальтай хүмүүс л ордог байв шүү. Над шиг тоо гадарлахгүй, 31 төгссөн, тэгээд ХҮДС-н нябо дипломтой хүн бол санахын гарз.

Тухайн үед нийгмийн хандлага ийм байхад би ч өөртөө итгэлгүй байх нь тодорхой.

Ингээд дараа нь ирээрэй гэсэн хугацаа болоход би бараг л очихооргүй байв. Өөрийгөө орж чадахгүй гээд итгэчихсэн байсан хэрэг. Тэгээд найз Азааруугаа залгав. Учир байдлаа хэллээ. Гэтэл мань хүн намайг зоригжуулж "айх юу байсан юм, уулзаад үзэхэд унах юм байхгүй" гэлээ. Би ч очиж, дилер болох замналаа эхлэсэн түүхтэй.

Сүүлд томоохон харилцагчийг "урвуулж" авах ажил дээр гадны санхүүгийн түнштэй хамтран ажиллаж байв. Харилцагчийг авч чадах эсэхдээ эргэлзэж байгаагаа хэлэхэд, тэр түнш маань "Ганзо! аваагүй юмаа алдахаас битгий ай. Чадах зүйлээ тултал нь хийхэд л болоо." гэв. Мундаг том захирал байгаад ийм анхан шатны хичээл, ийм агуу үг хэллэгтэйгээр хүлээж авсандаа болоод тархиндаа лантуудуулах шиг л болж билээ. Хүн гэж үнэхээр тэнэг амьтан ажээ.

АВААГҮЙ ЗҮЙЛЭЭ АЛДАХААС ХЭЗЭЭ Ч БИТГИЙ АЙ!

Бид үр хүүхдээ дандаа л "тэгэж болохгүй, ингэж болохгүй" гэж няцааж мохоодог. Бидний үр хүүхэддээ хэлдэг 10 үгний 8 нь болохгүй, чадахгүй, бүтэхгүй. Ийм байхад бид яаж үр хүүхдээ өөртөө итгэлтэй, зоригтой, алдахаас айдаггүй хүмүүс болгож хүмүүжүүлэх вэ дээ.

Монгол улсын хөгжлийн тухай ярихаар нэг л зүйл миний гэдэнг хөдөлгөөд байдаг юм. Монголыг дэлхийд тэргүүлэгч гүрэн болгох боломжтой гэж ярихад гадны хүмүүс солиотой хүн харж байгаа юм шиг харах нь ч дүүрч. Харин Монголчууд маань тэгэж харах нь хачирхалтай бөгөөд эмгэнэлтэй.

Бид тэртэй тэргүй хөгжлөөрөө 200 орноос 140-д жагсдаг. Бидэнд өөр алдаад байх юм алга. Яадаг юм номер 1 болъё гээд үзье, чадахгүй бол тэр л биз дээ, бидэнд алдах зүйл алга.      

Амжилт Алдаа хоёр ямар ч ялгаагүй. Амжилт бол олон тооны алдаан дундаас төрсөн нэг алдаа юм. Тийм ч учраас алдаа гаргахаас айдаг хүн хэзээ ч амжилт олохгүй.

Хөгжлийн загвар

Монгол улсад хөгжлийн загвар байхгүй. Харин байгалийн баялагийн найдвар бий. Энэ найдвар нь хоёр хүчин зүйлээс, за бараг гурван хүчин зүйлээс тогтоно. Тэдгээр нь: 1. Байгалийн баялаг газар дороос олдох уу? 2. Олдсон баялаг нь эрэлттэй байх уу? 3. Түүнийгээ эдийн засгийн үр ашигтай зарах уу?

Энэ гурван хүчин зүйлс тус бүр дээр бүдэрч ирсэн тул би Монгол улсад хөгжлийн загвар байхгүй гэж зоримог хэлсэн юм. Анх 2004 онд Оюу Толгойн ордын нээлтийг Блүүмбергийн дэлгэцэн дээрээ л анх харж байлаа. Монгол улсад таг чиг.

Гэтэл энэ Оюу Толгой ордын анхны бүтээгдэхүүн ердөө 2013 онд л гарав. Манай улс төрчид, иргэний хөдөлгөөнийхөн ингэж удаан гацаав.

Эдийн засгийн ухаанд зөв моментонд нь зөв үнээр зарах л гэсэн логик байдаг болохоос, өмхийртөл нь дараад хэнд ч хэрэггүй болоход нь хог дээр хаях гэсэн ойлголт үгүй. За би арай ч хэтрүүлчихэв үү.

2008 оны 2-р сард зэсийн анализ хийв. Тухайн үед олон улсын эдийн засгийн хямрал болох магадлал, миний хувьд, маш өндөрсөөд байсан үе. Зэсийн үнэ 9000 гаруй доллар байлаа. Гэхдээ хэд ч болж унаж мэдхээр байв. Монгол улс Эрдэнэтийн зэсээс хамаардаг байсан үе. Анализаа бичлээ, улсын нийт зэсийн экспортыг эрсдлээс хамгаалах төлөвлөгөө гаргалаа, төсвийг нь тооцлоо. Зэсийн үнэ унах эрсдлээс бүрэн хамгаалахад 10 сая долларын зардал гарах тооцоо хийв. Үүнийгээ мөн сард нь Сангийн Яаманд өглөө.

2008 оны эцэс гэхэд зэсийн үнэ 2700 доллар хүртэл унав. Монгол улс үүнээс болж 300 сая долларын алдагдал хүлээж ОУВСангаас тусламж авч байж арай гэж тогтов.

Энэ бол миний амьдралд тохиолдсон олон жишээний нэг нь л. Энэ бүх жишээнээс би сургамж авч, Монгол улс хөгжлийн ямар ч загваргүй гэж зоригтой хэлж байгаа юм. Мөн ямар ч гадны зөвлөх Монгол улсыг хөгжүүлэх зөвлөгөө өгөх боломжгүй гэдгийг туршлагаасаа мэднэ.

Дунд шатны түшмэл л улсыг алдаг. Улсын бодлогын чухал яам, газарт суучихаад хувийн ажлаа хийж суухаар эцэст нь ингэж улс 300 сая доллараар хохирдог юм. Чухал албан тушаал дээр суучихаад улсын хувь заяаг түй ч сонирхохгүй болохоор ийм юм болдог юм. Бүх яам ийм.

Монгол улсын хөгжлийн загвар гаргах тухай би их олон жил бодов. Хэдэн ном уншив. Эцэст нь би улс орны хөгжил боловсрол дээр тогтох тухай итгэл үнэмшилтэй болов.

Улс орны хөгжлийн зорилго тавих, түүндээ хүрэх стратеги гаргах нь хүүхдийн тоглоом. Тэрийг хийхэд хэдхэн сар, хэдхэн сая доллар хэрэгтэй. (2009 онд бид ямаанд 30 тэрбум өгсөнтэй харьцуулахад)

Харин хамгийн хэцүү зүйл бол түүнийгээ "ажил хэрэг" болгох тухай асуудал юм аа. Ажил хэрэг болгохын тулд Монгол улсын иргэд бүгдээрээ ажил хэрэгч болох ёстой.

Хятад улс 1.3 тэрбум хүнтэй. Яагаад олимпийн бүх алтыг хамж эхлэв. Тооноос чанарт шилжих хуулийг хэрэглэв. Японд буудлыг спортоор 20 мянган хүн хичээллэж байхад, Хятад тэнд 200 мянган хүнээ хуваарилж чадна. Хүн бол эдийн засгийн хамгийн том нөөц мөн. Байгалийн баялаг биш ээ.

Ихэнх их гүрнүүд эдийн засгаа солонгоруулж, хүн амаа маш олон салбарт хуваарилдаг. Энэ бол өндөгнүүдээ нэг сагсанд хийхгүй олон сагсанд хийх онол буюу диверсификаци юмаа. Аль нэг салбар нь бүтэлгүйтэхэд нөгөө салбар нь чирнэ.

Гэтэл харамсалтай нь Монголд эдийн засгийн нөөц ХҮН маш цөөхөн, дутмаг. Бид дэлхийн гүрнүүдийн хэрэглэдэг тооноос чанарт шилжих хуулийг диверсификаци дээр суурилж хийвэл асар том бүтэлгүйтэл болно. Жишээ нь бид цөмийн физикийн салбарт ердөө 5 мянган хүн хуваарилж чадах бол Хятадууд тэнд 500 мянгыг хөнгөхөн хуваарилчихна. Бид дандаа ялагдах болно.

Ийм учраас бид тооноос чанарт шилжих хуулийг их өөр байдлаар, Чингис хаан шиг хийнэ. Чингис хаан Монголын бүх эрчүүдийг цэрэг болгосон. Ингэснээр 10 хүний нэг нь л цэрэг байдаг асар олон хүн амтай улсуудыг амархан эзлэж байв. Бид ч гэсэн орчин үед ингэнэ.

Бид дэлхийд хамгийн үнэд орох, хамгийн ашиг ихтэй бизнес, эдийн засгийн салбарт бүх хүчээ төвлөрүүлнэ. Бид хүмүүсээ барилгачид, малчид байлгаж болохгүй. 100 хонь дагаад ууланд явах биш, 100 эрдэм шинжилгээний бүтээл хийгээд лабраторид сууж байх ёстой, монгол хүн.

Энэ бол их амархан бодоод олчихоор логик байна. Эргээд нөгөө хамгийн хэцүү асуудалдаа оръё.

БОЛОВСРОЛ.

Бид бүх хүмүүсээ цөмийн физикчид бол гээд хэлчих даруйд л болохгүй нь ойлгомжтой юм байна.

Би боддог байв. Хойноос гарч ирэх залуучуудын англи хэл мундаг болох байх. Бидний үед англи хэлний курс ховор, ном ховор, интернет ховор, англи хэл сурах хэрэгцээг ухамсарлах нь ховор тийм үе байв. Би 10 жилийн дараа гэхэд шинээр сургууль төгсч байгаа хүүхдүүдийн англи хэл нь монголоос нь дээр байна гэж төсөөлж байв. Харамсалтай нь бидний үеээс ямар ч ялгаа алга. Яалт ч үгүй Америк явж сурсанууд нь л халтар хултар ярихаас биш, Монголд байснууд нь таг. Дээрээс нь Америк явснууд нь ямар ч бичгийн хэл байхгүй. Үгүй юм байна, ертөнц миний төсөөлсөн шиг ажилладаггүй юм байна.

Ушигч авхай, үүний буруутныг залхуу залуучууд гэж бодсон бол асар том эндүүрэл. Үгүй ээ. Энэ бол ялзарсан, хугацаа нь хэтэрсэн боловсролын систем болно. Залхуу, зорилгогүй, чиглэлгүй, тэвчээргүй, оюун бодолдоо биш сэтгэл хөдлөлдөө захирагддаг тийм хүмүүсийг мянга мянгаар нь үйлдвэрлэж байгаа боловсролын систем буруутан нь юм.

Ингээд миний Монгол улсын хөгжлийн загвар гаргах - эдийн засгийн ажил маань Боловсролын системийг шинэчлэх дээр таг тулж очив.  Асуудал эдийн засагт биш боловсролд байжээ.

Хүн төрлөхийн гэсэн онолд би хэзээ ч итгэж байсангүй. Би өөрөө тоонд дургүй, сурлагандаа муу, тогтож сууж чаддаггүй, хичээлээ байнга тасалдаг сурагч байв. Хүн ямар ч бай, түүнийг хөгжүүлж шилдэгүүдийн нэг болгож болно гэдэгт би итгэнэ.

Би одоо Нобелийн шагналт сэтгэл зүй-эдийн засгийн эрдэмтэн Д.Канманын номыг уншиж байна. Энэ номонд миний дээрх итгэл үнэмшлийг багтана. Түүний хэлж байгаагаар:

Хүний сэтгэн бодох үйл явц 2 системээс бүрэлдэнэ. Эдгээр нь Систем 1 ба Систем 2 нар болно. Систем 1 нь сэтгэл хөдлөл, мэдрэмж, зөн совин зэргээс бүрэлдэж хариу үйлдэл үзүүлдэг бол Систем 2 нь дүн шинжилгээ, дүгнэлт, харьцуулалт зэрэг үйлдлээс бүрдэнэ.

Энэ хоёр системийн хамтран ажиллагаа, харилцан үйлчлэлийг олон туршилтаар илрүүлжээ. Хамгийн энгийн жишээ бол Сонгуульд нэр дэвшигчийн нүүр төрх.

Судлагаагаар нэр дэвшигчдийн мөрийн хөтөлбөрийг харуулахгүй зөвхөн нүүр царайг харуулж, хэн нь сонгуульд ялахыг таамаглуулахад, бодит үр дүнтэй 80 хувь таарчээ. Энэ бол Систем 1-н гаргаж буй шийдвэр юм. Харин Систем 2 тухайн хүний нүүр царайнд ач холбогдол өгөлгүй мөрийн хөтөлбөрийг нь нарийвчлан сулаж, үр дүнг нь тунгааж байж шийд гаргана.

Хүний тархи огт бодолгүйгээр ажиллаж байдаг. Жишээ нь "алим" гэж хэлэхэд заримд маань алимны пирог зурсхийнэ. Энэ бол Систем 1 ажиллаж буй хэлбэр юм. Систем 1 огт бодолгүй, тунгаалгүй, өмнөх мэдээлэл, сэтгэл хөдлөл дээр суурилан хариу ажиллаж байдаг.

Нэгэн танил маань хэлж билээ. "Хонг Конгуудтай бизнес хийхэд тэд эмоцио хаалганы гадна орхиод, бизнесийн ширээн дээр цэвэр бизнесээ л ярьдаг нь гайхалтай." гэж. Хүн ийм л байх ёстой. Монголын захирлууд яадаг билээ? Дүүрэн эмоци.

Эмоци хэрэгтэй. Гэхдээ зөв эмоци л хэрэгтэй. Систем 2-г сайн хөгжүүлснээр Систем 1-н ажиллагаа сайжирна. Систем 1, Систем 2 хоёрын уялдаа холбоог сайжруулснаар асуудал эвгүйтэх үед Систем 2 ажиллаж шийднэ.

Систем 2 -оо огт ажиллуулдаггүй хүний Систем 1 ямархуу байх бол оо?

Боловсролын системийг ийм төвшинд хүртэл өөрчилнө. Бид амьдралдаа хэзээ ч хэрэглэхгүй логарифм (мэдээж физикийг гол салбараа гэж сонгохгүй бол) заахын оронд Систем 1-ээ яаж сайжруулах, Систем 2 ба 1-н уялдаа холбоог хэрхэн хангах талаар бэлтгэл хийлгэнэ.

Мөн номон дээр бас дурьджээ. Систем 2 нь сэтгэл зүйн тэвчээрийг зааж байдаг. Урт хугацаанд харж байдаг. 4 настай хүүхдүүд дээр туршилт хийсэн байна. Одоо 1 орео печень авах, эсвэл 10 минут тэвчээртэй суугаад 2 орео авах. Шалгалтанд орсон хүүхдүүдийн 60 хувь нь өнөөдрийн уушгийг сонгож.

10 гаруй жилийн дараа мөнөөх хүүхдүүдийн явцыг харахад тэсч үлдээд 2 орео авсан хүүхдүүд бусад хүүхдүүдээс оюун ухааны хөгжил, сурлагаараа маш илүү байсан байна.

Бид хүчтэй сэтгэл зүйтэй иргэдийг бэлтгэнэ. Тархины булчинг нь хөгжүүлж дундаж Монгол хүүхэд дэлхийд топ хүүхдүүдтэй чацах төвшинд хүргэх тийм л боловсролын системийг бүрдүүлэх ёстой.

Үүний дээрээс манай боловсролын системд огт заадаггүй - ярих чадвар - өөрийгөө илэрхийлэх чадвар, бичих чадвар - хүнийг сонсох чадвар  - гүн дүгнэлт хийх чадвар - биеэ барих чадвар тэргүүтнийг тусгай технологи гаргаж заанаа. Бидэнд оксфордын систем хэрэггүй. Бидэнд асар ахисан төвшний систем хэрэгтэй.

Ийм системээс гарсан хүүхдүүд, бидний гаргасан Монгол улсыг хөгжүүлэх эдийн засгийн загварын гүйцэлдүүлж чадна. Бид жил бүр хэдэн арван мянгаар нь алдсаар л.

Эдийн засгийн догма

Өнгөрсөн хоёр орой Freakonomics-н гуравдах цуврал болох Think Like a Freak номыг уншиж дуусгав. Уг номонд яагаад ихэнхдээ хүмүүсийн үзэл бодол маш хэврэг үндэслэл дээр суурилдаг тухай. Сүүлдээ тэр хэврэг үзэл бодлоо, ичсэн нүүрэндээ хамгаалж итгэл үнэмшил болгодог тухай бичиж.

Эдийн засгийн онолууд хүн рационал (зөв логиктой) сэтгэдэг амьтан гэсэн үндэслэл дээр суурилсан байдаг. Гэтэл сүүлийн 20 гаруй жил хүн бол ихэнхдээ иррационал (логикийн хувьд зөв биш) шийдвэр гаргадаг амьтан юм аа гэдэг нь нотлогдсоор буй.

Эдийн засгийн онолууд худлаа болсон тухай өмнө нь бичиж байсан. Гэтэл эдийн засгийн догматизм эдийн засагчдын дунд их байна. Үүний учир шалтгаан нь өнөөх онолуудаа хамгаалаад байгаадаа ч биш юм.

Ердөө л амьдралын олон жилээ зарцуулж, зөв-үнэн гэж бодож байсан ойлголт нь няцаагдахад хүрэхэд амь тэмцэн хамгаалж буй хэлбэр юм. Энэ бол туйлын буруу, хортой зан авир мөн.

Фрийкономиксийн сүүлчийн номонд мөн бичсэн байна. Амжилт гэдэг бол олон Алдааны дундаас гардаг гэж. Ө.х. алдаа гаргахгүйгээр амжилтанд хүрэх тухай ойлголт үгүй.

Хүн өөрийн үзэл бодол, мэдлэг чадвар, итгэл үнэмшилдээ шүүмжлэлтэй, нээлттэй хандаж чадаж байвал гэгээрэлийн эхний шатыг давлаа л гэсэн үг.

Бүх насаараа худал хуурмаг, буруу зүйлийг үнэн зөв гэж шүтэж, хамгаалж амьдарснаас эцсийн мөчид ч атугай цорын ганц үнэнийг ойлгох нь үнэхээр бахдалтай хэрэг мөн.

Нэг хүний үйл хөдлөлийг психологийн ухаан томъёолж чадаагүй байхад яаж нэг хэсэг хүмүүсийн харилцан үйлчлэлийг томъёолсон эдийн засгийн онол үнэн байна гэж? Үнэн гэж итгэж байгаа эдийн засагч бол өөрөө иррационалын үлгэр жишээ болчихож байгаа юм.

Рационал байна гэж эхэлдэг онолыг иррационал сэтгэлгээ хамгаалдаг байх нь.

Хэрвээ энэ хүртэл тэсч уншсан бол би нэг харамсалтай мэдээ хэлье.

Нассим Талеб бол Хар Хун номын зохиогч. Түүний бичсэн номнууд сүүлчийн 100 жилийн хамгийн ухаалаг, хамгийн шинэлэг 100 номны жагсаалтанд ороод буй. Сонирхолтой нь Ливан гаралтай тэрээр ном бичиж эхлэхээсээ өмнө дэлхийн хамгийн том банкнуудын дериватив арилжаа хариуцсан захирлаар ажиллаж байв. Сүүлд нь өөрөө Чикагогийн деривативийн зах зээл дээр бие даасан  трэйдер (independent market maker) хүртэл хийж байв.

Деривативийн зах зээл дээр ажилладаг дилер хүн толгойдоо л опшинийн үнийг гаргаж байх ёстой. Санхүүгийн удирдлагын бүх номон дээр Опшинийн үнийг Black Scholes моделиор тооцно гэж байгаа. Хачирхалтай нь опшины арилжааны бодит хаан Нассим опшинийн үнийг моделиор тооцно гэж байхгүй харин дилерүүд өөрсдөө тэр моментод нь тооцож гаргадаг гэж нотолж байх юм.

Би өмнө нь эдийн засгийн онолууд ч дүүрч, ядаж опшинийн үнэ гаргадаг санхүүгийн модел Black Scholes (Блэк болон Шольс нар энэ моделио гаргаад Нобелийн шагнал авсан л даа) үнэнд нэлээд ойрхон гэж боддог байв. Гэтэл үгүй бололтой юм. Би өмнө нь дилер хийж байхдаа яг зах зээл дээрх опшиний үнэлгээ уг моделиор тооцсон онолын үнэлгээнээс зөрүүтэй байдгийг анзаарч л байсан л даа.

Тийм учраас эдийн засаг ба санхүүгээр сурч буй оюутан дүү нартаа захиж хэлэхэд "Орчлон ертөнц үнэнд улам бүр ойртож байна, гэхдээ хараахан цор үнэнийг хэн ч нээж олоогүй байна. Та нарын сурч судлаж, үнэн гэж заалгаж буй онол  ба моделиуд үнэнд зарим нь огт дөхөж очихгүй, зарим нь боломжын ойртох болов ч аль нь ч цор үнэнийг төлөөлөхгүй гэдгийг бодолцоорой" гэж.

Эдийн засгаар доктор хамгаалсан зарим хүмүүс ч яахав, догматизм болоод миний хэлж байгааг огт сонсохгүй. Харин тэр хүмүүс магадгүй Нассим Талебийн Хар Хун, С.Левиттийн Фрикономикс, Р.Талерийн Надж, Д.Канманын Тинк Слоу, Тинк Фаст гэх мэт тоо томшгүй олон номнуудаас нэгийг нь олж харна биз ээ. Энэ улсууд надаас арай илүү баримттай ярих байх.

Кобра эффект

...Колончилолын үеийн Энэтхэгийн Англи амбан захирагч Дели хотыг кобра могойнуудаас салгахаар шийджээ. Ингээд авч ирсэн кобраны арьс бүрт мөнгөн шагнал амласан байна. Урамшуулал "хэтэрхий" сайн ажиллаж, бүүр Кобра үржүүлдэг шинэ аж ахуйнууд бий болж эхэлсэн байна. Энэтхэгчүүд гудамжаар сэлгүүцэж буй кобра могой авчрах биш харин өөрсдөө өсгөж, үржүүлж, алаад арьсыг нь авчирч эхлэв. Үүнийг мэдсэн Англичууд кобранд өгөх шагналаа зогсоосноор, Энэтхэгчүүд кобраны аж ахуйнуудаа орхиж, үр дүнд нь Дели хот урьд өмнөхөөс ч олон Кобратай болжээ.

Үүнээс хойш бодлогын ийм харалган шийдлийн сөрөг нөлөөг Кобра эффект гэж нэрлэдэг болсон.

Яг үүнтэй адилаар Мехико хотын удирдлага замын түгжрэлийг бууруулах зорилгоор, машины дугаарын хязгаарлалтыг 7 хоногийн нэг өдөр хийх журам гаргажээ. Үр дүнд нь түгжрэл буурах нь битгий хэл Мехико хотын машины тоо нэмэгдэж, зогсоол талбай хүрэлцэхээ больсон байна. Учир нь мехикочууд нэмж машин худалдан авцгаасан, ингэхдээ хуучин, муу машин авсан учир Мехико хотын агаарын бохирдол бүүр ч их нэмэгдсэн байна... /С.Левитт номын хэсгээс/

Улаанбаатар хот машиныг дугаараар хязгаарлах журам нэвтрүүлээд 2 жил болж байна. Журам нэвтрэх тэр мөчид мэдээж замын хөдөлгөөн шингэрсэн боловч эргээд хахаж эхэлж байгааг хүн бүр мэдэрч байгаа байх. Учир нь 2 жилийн хугацаанд боломжтой хүмүүс нь бүгд нэмж машин худалдан авсан байх ёстой. Ялангуяа албан байгууллагууд машин паркаа хамгийн багаар бодоход 20 хувиар нэмэгдүүлсэн нь яриангүй үнэн.  Энэ нь тэртэй тэтгүй хомс байгаа долларыг л гадагш нь алдах том хүчин зүйл болно. Нөгөө талаас компаниудад томоохон санхүүгийн дарамт болж, элэгдлийн зардал өсөх бөгөөд улмаар төсвийн орлогод орох байсан олон тэрбум төгрөгийн татварын хохирол учруулж байгааг дурдах нь зөв.

Улаанбаатар хотын барилгажилттай холбоотой хоёр асуудал байдаг.
1. Гудамжаар гэмгүй явж байсан хүний дээрээс юм унаж бүрэлгэх.
2. Барилга барьж байсан барилгачин унаж нас барах.

Энэ асуудал нь өмнө нь гарч л байсан боловч, сүүлийн үед огцом ихсэв. Шалтгаан нь ойлгомжтой.

Үүнд Улаанбаатар хотын удирдлага анхаарал хандуулж, Барилгатай холбоотой осол гарах тохиолдолд захиалагч компанийн эзнийг шоронд явуулах талаар ТВ-р мэдэгдэл хийв. Миний сонссоноор эхний захиалагч компанийн эзэн ял аваад шоронд явсан сурагтай. Шоронд явуулаад байвал барилгаас юм эсвэл хүн унахгүй аж.

Дээр дурьдсан 2 төрлийн эрсдлийн нэг нь Барилгын ерөнхий хариуцлага (орчин тойрондоо учруулах хохирол), нөгөө нь Ажилчдын гэнэтийн осол гэсэн нэр томъёонд бууна.

Дэлхийн бүх улс шахуу, энэ эрсдлийг даатгалын оролцоотой их хялбар шийддэг. Аливаа барилгын төсөл бүр Барилгын ерөнхий хариуцлага ба Ажилчдын гэнэтийн осолоо заавал даатгуулсан байх ёстой. Үгүй тохиолдолд барилга эхлүүлэх зөвшөөрөл өгөхгүй.

Энэ тохиолдолд мэргэжлийн хяналтын газарт хийх ажил үлдэхгүй. Тухайн барилгаас юм унах эсвэл хүн унахад даатгалын компани хариуцах учир барилгын компанийг хэр барагтай даатгахгүй, маш өндөр шалгуур тавина. Даатгалын компани хувийн байх тул хэзээ ч барилгын компаниас авилга авахгүй. Хэрэв тухайн эрсдэлтэй барилгын компанийн бүх даатгалын компани даатгахгүй гэвэл барилгаа эхлүүлж чадахгүй, Даатгалын компанийн тавьж буй хөдөлмөр аюулгүй ажиллагааны бүх шаардлагыг сахин биелүүлэх л болно.

Зөв бодлого хийснээр хүн шоронд явуулж ялтан болгохгүй, барилгаас юм унаж хүн алахгүй, барилгаас хүн унаж нас барахгүй, авилгалын асуудал бүрэн шийдэгдэж байгаа жишээ энэ юм.

Улаанбаатар хотын захиргааны гол зорилго нь энэ хотод амьдарч буй хүнд аятай таатай орчныг бүрдүүлэх явдал мөн. Аятай таатай орчин гэдэг нь эрсдэлгүй орчин хэлбэрээр илэрнэ.

Гэтэл Монгол улсын хүн амын тал нь амьдардаг Улаанбаатар хот дэлхийн хамгийн өндөр эрсдэлтэй хотуудын (статистикаар нотлогдоно) нэг болчихоод байхад Улаанбаатар хотын захиргаанд Эрсдэлийн Удирлагын Газар нэгж одоог хүртэл байхгүй байгаа нь үнэхээр гайхалтай.

Ийм газар байгуулах нь зөв болох тухай, хэрэв байгуулахаар шийдвэл арга зүйн туслалцааг үнэ төлбөргүй үзүүлж болох тухай албан бичгээ би явуулаад 1 жил хүлээж байна. Энэ хооронд хүмүүс юманд цохиулж, барилгаас унаж зүй бусаар хорвоогоос одсоор л.

Хөрсний онол

Хөрс үгүй бол цэцэг ургахгүй.

Философич Адам Смит анх эдийн засгийн далд гарын тухай гаргаж ирсэн. Эдийн засаг аливаа төрийн оролцоогүйгээр өөрийгөө зохицуулах чадвартай гэж. Америкийн төв банкны ерөнхийлөгчийн албыг 18 жил хашсан, домогт Алан Грийнспан, 2006 онд бичсэн Age of Turbulence номондоо "урт хугацаанд эдийн засаг өөрөө, өөрийгөө зохицуулах гайхамшигтай чадвартай гэдгийг би 50 жилийн турш эдийн засгийн төлөвлөлт хийхдээ ойлгосон." гэж бичсэн байдаг.

Гэхдээ нөгөө талд нь төр заавал оролцож зохицуулах ёстой гэдгийг Ж.Кэйнс томъёолсон билээ.

Яагаад ч юм бэ, 1990 онд бид ардчилсан, тэгээд чөлөөт зах зээлт нийгэмд шилжихэд - эдийн засагт төр огт оролцох хэрэггүй гэж ойлгож. Өнөөдрийг хүртэл тэгэж л явж ирэв.

Гэхдээ бид ямаанд 30 тэрбум төгрөг өгч байлаа. Бид ноолуурыг аль зах зээл дээр гаргах талаар судлагаа хийхэд 3 сая төгрөг зарцуулаагүй байж ямаанд 30 тэрбум төгрөг өгч байв.

Австралид үер болж, нүүрсийн уурхайнууд нь живж, Монголын нүүрс хаданд гарахад бид Австралируу эдийн засгийн тагнуулчдаа явуулаагүй байж ард иргэддээ орж ирсэн хэдэн зуун тэрбум төгрөгийг нь тараасан улс. Энэ мөнгөөр төмөр замаа барьчихаж болохоор байв.

Үүрд нүүрсний үнэ өндөр байх мэтээр ард түмнийхээ тархийг угаах гэж байгаад өөрсдийнхөө тархийг өөрсдийнхөө амаар угаасан улс төрчидтэй ийм л улс. Гэвч Австрали улсын нүүрсний уурхайнууд ердөө ганцхан жилийн дотор эргээд сэргэв.

Монгол улсын төр 23 жилийн түүхэндээ хэзээ ч улс орны хөгжлийн зорилгоо тодорхойлж, түүнийг хэрэгжүүлэх стратегиа боловсруулсангүй. Учир нь манай улс хэзээ ч зах зээлийн судлагаанд мөнгө хаясангүй.

Дөнгөж хөл дээрээ тогтож ядан байгаа, хэдхэн сая долларын хөрөнгөтэй компаниуд олон улсын зах зээлийн судлагааг өөрсдөө хийнэ гэж гэнэнтэв. Яагаад Монголын мах дэлхийд гардаггүй юм бэ. Хэн ч хариултыг нь олох гэж хичээсэнгүй. Яавал Монголын ноолуурыг дэлхийн брэнд болгох вэ, хэн ч судлагаа хийсэнгүй.

Компани Улс хоёр яг ав адилхан. Улс экспорт дээр тогтдог. Гэтэл Монгол улс түүхий эдээ экспортлож, болсон эд импортлож байна. Энэ тохиолдолд Монгол улс байнга гадаад худалдааны алдагдалтай байх болно.

Ихэнх хүмүүс эдийн засгийн ухааны хэцүү гэж боддог. Эдийн засгаар доктор хамгаалсан багш нар албаар хэцүү мэт харагдуулах гэж хичээдэг. Яг үнэндээ тийм биш.

Эдийн засгийн онол шиг наад захын, энгийн зүйл хүний амьдралд үгүй. Ямар ч гэсэн хайр дурлалаас л лав илүү төвөгтэй биш.

10 жилийн хүүхдээс асууя. Түүхий эд, Болсон эд хоёрын аль нь илүү үнэтэй байх вэ гэж. Хэн ч хэлнэ. Болсон эд, Түүхий эдээс илүү үнэтэй байна гэж. Монгол улсын экспортын 100 хувь нь түүхий эд, импортын 90 хувь нь болсон эд байгаа тохиолдолд бид байнга гаднаас олсон доллараасаа илүү долларыг гадаадад төлөх болно.

Болсон эд гэдэг бол Компанийн хувьд бүтээгдэхүүн. Ийм учраас Компани ба Улсын эдийн засаг ав адилхан болно.

Компани бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхдээ заавал дараах судлагааг хийдэг. Энэ нь.

1. Хэрэглэгч ямар бүтээгдэхүүн хүсч байна.
2. Хэрэглэгч уг бүтээгдэхүүнийг ямар үнээр, хэдий хэмжээтэй авахаар байна.
3. Компани ямар бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж чадах вэ.
4. Компани уг бүтээгдэхүүнийг ямар өртөгөөр, хэдий хэмжээтэй үйлдвэрлэх вэ.

Улс орны эдийн засаг ч гэсэн ийм л 4 асуулт дээр тогтдог.

Саяхан би нэг эдийн засгаар доктор хамгаалсан гэх залуутай мэтгэлцэв. Төр огт эдийн засагт оролцох ёсгүй гэсэн үзэл санааг мань эр дэвшүүлсэн юм. Би хариуд нь "Монгол улс Америкаас 100 жилээр хоцорсон. Дэлхийд тэргүүлэгч Америкийн хувь төр оролцох биш, харин зах зээл нь хөгжлийг чиглүүлэх нь зөв байж болно. Гэтэл бид яахав. Монголын бизнесмэнүүд хэзээ Монголыг Америк шиг болгохыг хүлээж суух уу, эсвэл Төрөөс бодлого чиглэлээр туслах уу." гэж асуув. Гэтэл харин өөдөөс "Америк шиг болж яах юм." гэдэг байгаа.

Тэр мөчийг хүртэл үнэндээ би Монгол хүн бүр сайн сайхан хөгжилтэй, нарийвчилж хэлбэл Монгол улсыгаа дэлхийд тэргүүлэгч улс болоосой гэж хүсдэг маягийн юм боддог байв. Би их гэнэн байж.

Монгол улс дэлхийд 100 жилийн дараа хаахна байхыг Төр биш зах зээл өнөөдөр тодорхойлдог юм байна. Уг нь Төр 10 мянган жилийн өмнө үүсэхдээ, миний бодлоор огт өөр философитой байсан шиг санагдах юм.

Монголын төр хэзээ 10 сая долларыг 7 триллион төгрөгийн төсөвтөө суулгаж, Хятад, Орос, Европ, Америкийн хэрэглэгчид юу хүсч байгаа, ямар үнээр авч чадахыг - бид тэр бүтээгдэхүүнийг хийж чадах эсэхийг судлах юм бол?

Дэлхий үнэхээр ноолуур хүсээд байгаа юм уу, үгүй юу. Хэрэв хүсэхгүй, ноолуур шинэ тутам гарч ирж байгаа синтетик материалуудад байраа тавьж өгч байгаа нь үнэн юм бол ямаанд 30 тэрбум төгрөг өгөхөө зогсооё л доо. Тэр ямаа хариулж яваа малчидаа өөр үйлдвэрлэлд шилжүүлье л дээ, энэ чинь.

Энэ судлагааг А.Смитийн далд гар хийх юм болж байна уу, эсвэл Төр хийх үүрэгтэй, философитой, зорилготой, чиглэлтэй юм уу.

Хөрс үгүй бол цэцэгс хэрхэн ургаж, өөр хоорондоо өрсөлдөх билээ. Хөрсийг бэлтгэх нь төрийн үүрэг юм бус уу.

education

Абстракт

2014 оны 8-р сарын 23-ны өдөр Хятадын ерөнхийлөгч ноён Ши Жинпин Монгол Улсын Их Хурлын чуулганы хуралдаан дээр үг хэлэхдээ “Хятадын ард түмэн хоёр 100 жилийн зорилт биелүүлэхийн төлөө хүчин зүтгэж байна.” гэж тэмдэглэсэн.

Аливаа улс орны эдийн засгийн хөгжил дэвшил нь эдийн засгийн нөөцийн төлөвлөлттэй салшгүй холбоотой. Эдийн засгийн хөгжил дэвшлийг хэдий чинээ урт хугацаанд харж, төлөвлөж чадна, өнөөдрөөс эхлээд нөөцийн хуваарилалт зөв хийгдэнэ. Тухайлбал энд хүний нөөцийг авч үзье.

Хэрэв Монгол улс 50 жилийн дараа гэхэд электроникийн салбарт дэвшил гаргаж, улмаар дэлхийн зах зээлд бүтээгдэхүүн нийлүүлэх эдийн засгийн хөгжлийн тухай төлөвлөж байгаа тохиолдолд, өнөөдрөөс эхлээд хүний нөөцийг бэлтгэх хэрэгтэй болно. Бид 50 жилийн дараа гэхэд дэлхийн зах зээлд хүлээн зөвшөөрөгдсөн 50 настай эрдэмтэд, бизнесмэнүүдтэй байх боломжтой.

Гэтэл хүний нөөцийг ингэж төлөвлөөгүйгээс болж жил бүр хэдэн арван мянган хүүхдийн ирээдүй харамсалтайгаар хохирч байна.  

Үнэн хэрэгтээ Монгол улс эдийн засгийн төлөвлөлтөө иймэрхүү маягаар харж ирсэнгүй. Маргаашийн өөхнөөс өнөөдрийн уушиг гэсэн сэтгэхүйгээр хандаж ирлээ. Үүний гол учир шалтгаан нь эдийн засгийн нэгдсэн төлөвлөлт хийдэг байсан аппаратаа 1990 онд нурааж орхисон оршино. Оронд нь зөвхөн төсвийн зарцуулалт хянадаг Сангийн яам, богино хугацааны ханшийн савлагааг зохицуулах үүрэгтэй Монголбанк хоёрыг байгуулснаар эдийн засгийн урт хугацааны төлөвлөлт, түүнд нөөцийн өнөөдрөөс эхлэн хуваарилах тухай асуудал орхигдсон болно.

Энэ хооронд ердөө 4 жилийн хугацаатай сонгогдсон улс төрчид эдийн засгийн циклийг 4 жилийн хугацаанд харж, баялагийн хуваарилалтыг 4 жилийн мөчлөгтэй хийж, нөөцийн төлөвлөлтийг 4 жил тутам өөрчилж ирсэн нь Монголын эдийн засгийн хамгийн чухал нөөц болох хүний нөөцийг үнэгүйдүүллээ. Бид 1990 онд дэлхийд дээгүүр бичигдэх мэргэжилтнүүдтэй улс байснаа ердөө 20 жилийн дотор гулсан бууж хамгийн доогуур жагсах болов.

Хамгийн өндөр цалинтай байсан багш, хамгийн бага цалинтай хэрэггүй ажил болж хувирснаар эдийн засгийн ирээдүйн үнэтэй нөөц болох бидний хойч үеийн боловсрол ангалын ирмэгээс түлхэгдэн унав. Одоо жил бүр хэдэн арван мянган монгол хүүхэд ирээдүйд өрсөлдөх чадвар үгүй боловсролыг авч байна.

Энэ эмгэнэлтэй нөхцөл байдал нь эдийн засгийн анхан шатны мэдлэггүй, 4 жилийн амьдралын мөчлөгтэй, эдийн засагч мэргэжилтнүүдийнхээ үгийг сонсдоггүй улс төрчдөөс болов. 

Макдоналдсын Маркетингийн алдаа

2000-2001 оны үед дээ. Вагнер Ази Монголд Форд Экспедишн гэх бандгар жийп 200 гаруйг зарж, Фордын оны хамгийн өндөр өсөлттэй зах зээлээр тодорч. Вагнер Азийн дилерүүд гэх хүмүүс сард 10 20 саяын бонус авдаг гээд л ёстой домог шиг яригддаг байв.

Тэр дилерүүд гэх хүмүүс нь бараг л тэнгэрээс төрсөн тусгай хүмүүс байдаг мэтээр ойлгогдож. Тэр хүмүүс л тийм өндөр борлуулалт хийгээд байгаа мэтээр сэтгэгдэж.

Яг үүнтэй адилаар 2010 оны үед Монголд Луи Вуттон нээгдсэний дараа борлуулалтын өсөлт нь бүс нутагтаа дээгүүр хэмжигдэж ам дамжин яригдаж байв. Гэтэл нөгөө талд 2008 оны үед шиг санана, МакДоналдсынхан Монголд ирээд энэ зах зээлд салбараа нээх тохиромжгүй юм гэж дүгнэчихээд явсан.

МакДоналдс Биг Мак нь зарагдахгүй гэж айсан хэрэг л дээ.

Хэрэглэгчийн сэтгэл зүйг моделчилж болдоггүй төвөгтэй эд. Ямар сайндаа л Эдийн засгийн ухааны эрэлт нийлүүлэлтийн хууль нь бүх талаар цохилтонд орж байхав. Би өмнө нь бичсэн шиг санагдана - "намайг алтны дилер хийж байхад алтны үнэ өсөх тусам л эрэлт нь нэмэгдээд байхыг харсан" гэж. Амьдрал дээр хэрэгждэггүй бол хууль гэж нэрлэх хэрэг юусан билээ.

Асуудлын гол нь хэрэв 2008 онд Макдоналдс Монголд салбараа нээсэн бол үнэхээр бүтэлгүйтэх байсан гэж үү. Макдоналдс аливаа улс оронд салбараа нээх шийдвэрээ гаргахдаа тухайн улс орны эдийн засгийн нөхцөл байдал, хүн амын худалдан авах чадварыг харгалздаг гэж байгаа. Мэдээж чанартай бүтээгдэхүүн хүргэх боломж нөхцөл зэргийг бас харгалзана.

Макдоналдсын менежерүүд маш муухай, бүдүүлэг алдаа гаргаж байх шиг санагдана. Ер нь тэднийд хэрэглэгчийн сэтгэл зүй ойлгодог хүн байна уу?

Гол асуудал нь нөхцөл байдлын ялгаанд оршиж байна гэж бодном.

Тухайлбал дэлхийд хөгжлөөр тэргүүлэгч Америк улсад Макдоналдс брэндийг цоо шинэ бүтээгдэхүүн болгож гаргахад хэрэглэгчийн худалдан авах чадвар ямар түвшинд байх ёстой вэ? Гэтэл нөгөө талд нь хэдийгээр ядуу ч гэсэн Америкийн кино зохиолоор хүмүүжиж, Макдоналдсыг хэрэглээний охь манлай гээд ойлгочихсон ард түмэнд Макдоналдсыг хүргэх нь ямархуу байх бол.

Хүн ер нь хэрэглээг чухалчилдаг амьтан юм шиг. Учир нь хүн хэрэглээнээсээ таашаал авч байдаг шүү дээ. Сүүлчийн мөнгөө шавхаад Луй Вуттоны цүнх авч байгаа хүнийг харж байлаа.

Ер нь Монголын ард түмэн дэлхийн хөгжилтэй орнуудаас хэрэглээгээрээ яажшуухан хоцорсон байгаагаа мэдэхийн дээдээр мэдэж л байгаа шүү дээ. Дутуугаа мэдэрсэн хүн түүнийгээ гүйцээхийн тулд юу ч хийхээс буцахгүй. Өр зээл тавьж байгаад ч болсон хэрэглэхийг л бодно.

Бидний хэрэглээний иймэрхүү хандлагыг ойлгож чадсан Луй Вуттоныхон мундаг байхад, Макдоналдсынхан үнэхээр арчаагүй л байна даа.

Сур, дахиад сур

Миний танил нэг залуу, одоо 27 настай. Миний мэдэхээр бараг ажил хийж үзээгүй, тасралтгүй сурсан. Дахиад энэ намар магистрт явна гэнэ. Миний бодлоор энэ хүн яг сурдаг насан дээрээ "сурж" өөрийгөө маш том алж байгаа. Ямар хэлээд үг авах биш.

Хамт олон дунд орж, хүнтэй харьцаж, хүнд удирдуулж, хүн удирдаж, ажил хийж, орой шөнө сууж, ажлын ард гарч, анги танхимд биш шөнө орой ажлын гадуур мэдлэг олж авч сурдаг насан дээрээ "сурж" өөрийгөө алж байгаа.

Үүнийг сонссон нэг танил Япон өвөө, толгой сэгсэрч "Монголд байгаа Япончууд нэг зүйлийг ойлгохгүй гайхацгаадаг. Монголчууд хөдөлмөр хийж сурах ёстой шижигнэсэн залуу насаа тэр чигт нь сургуульд өнгөрөөдөг, үнэхээр ойлгогдохгүй." гэж хэлэв.

6 настайгаас эхлээд бүх л бүтэн 15 жил сурж сурчихаад төгсөөд ажил дээр гармагц л дахиад сурах тухай бодож эхэлдэг хүмүүс бол бид юм.

Энэ 2 шалтгаантай. 1) Монголын дунд, дээд боловсролын систем ямархуу хөгийн, чанар муутай байгаагийн шууд нотлогоо. Хүн дотроо далд ухамсартаа тэрийг мэдээд байна. Юу ч сураагүйгээ мэдээд байгаа учир дахиад сурах гээд тэмүүлээд байна.
2) Манайхны ойлгоц бодит байдлаас хол хол зөрдөгийн нэг жишээ. Нөгөө талаас амьдарч (сурж биш) мөнгө хийж, амьдрал ахуйгаа өөд нь татаж, аав ээжийнхээ ачийг хариулах учиртай нөхдүүд зүгээр л амьдралаас зугатааж байна гэсэн үг. Цаг нөхцөөж байна гэж хэлж ч болно.

Сур, сур бас дахин сур

Махны үнэ яагаад өндөр байна?

Өчигдөр Авсрали улс Хятадын махны хэрэгцээг хангах гээд 1 тэрбум долларын хөрөнгө оруулалт хийлээ. Байгалиасаа хонь, үхэр байгаагүй Авсрали шүү дээ.

Манайх хамгийн сайн чаддаг гэж "бодоцгоодог" Мал Аж Ахуйн салбартаа яажшуухан хоцрогдсон бэ гэдэг нь гадаадаас Үнээ, Морь авчирч байгаагаар нь батлагддаг.

Яг 10 мянган жилийн өмнө байсантайгаа адил, гэрээ бариад, малаа хариулаад явахаар малын сүү, мах, ноос, ноолуур, арьс ширний гарц нь олон улсад өрсөлдөж чадахаа байсан хэрэг. 50 сая малтай боловч махны үнэ нь малгүй газрынхтай жишиж очихоор энэ салбарыг үндсэнд нь өөрчлөх хэрэгтэй болсныг харуулна. Нэгдэлжүүлэх гэж, хамтралжуулах гэж, үржил селекц хийх гэж, фермжүүлэх гэж 1990 он хүртэл үзэж байсан эрдэмтэдээ нүд анихаас нь өмнө арвин их туршлагыг нь баримтжуулж авахгүй бол 1960 онд гаргасан алдаагаа удахгүй давтаж эхлэх байх.

Хувийн юм л бол хамгийн сайн хөгждөг юм байна гээд, нэг Харвардын профессор юугаа ч мэдэхгүй тархи угааж, энд байсан хэд нь бас юуг нь ч ойлголгүй тархиа угаалгаснаар малыг хувьд шилжүүлж, Мал аж ахуйн хүрээлэн, Хөдөө Аж ахуйн сургуулиа гаргуунд нь хаяж, ферм, нэгдэлийн хөрөнгийг нь сайн дурынхан тонон дээрэмдээд, 1990 онд энэ улсын МАА-н салбар дууссан. 1990 онд МАА-н салбарт 60 жил хийж явсан ололтоосоо шууд гулсаад 1923 ондоо очсон.

Ямар сайндаа л 2010 онд малын эмч нарыг шинээр бэлтгэх нь зөв тухай ойлгоцгоож байхав дээ.

Хувьд очсон, хувийн өмч болох ямаанд мөнгө тарааж, харин хувийн машинтай хүнд нь бензиний мөнгө өгдөггүй, ийм л улс, бид. Уг нь тэр ямаанд өгсөн 30 тэрбум төгрөгөөр Ямааны Эрдэм Шинжилгээний хүрээлэн өлхөн барих, эсвэл Монгол ноолуурыг дэлхийн зах зээлд гаргах стратегийн судлагааг дэлхийн хамгийн том байгууллагуудаар хийлгэх (бид чадахгүй л дээ) хангалттай мөнгө байв.

Аливаа Феодализм, Социализм, Ардчилсан нийгмийн зорилго нь ижил байдаг юм. Тэр нь хүн төрлөхтөний сайн сайхны төлөө чиглэгддэг юм. Тийм учраас систем нь нэг байдаг билээ. Гагцхүү арга хэрэгсэл нь өөр байдаг учиртай. Гэтэл Социалист нийгмээс Ардчилсан нийгэмд шилжих гээд, ердөө арга хэрэгслээ солиод болох байтал, системээ бүхэлд нь нурааж хаясан учраас бид өнөөдөр хөгжлийг өндөр шилэн байшин төдийхнөөр ойлгож суугаа нь шившиг.

Одооноос эхлээд "Цонхоороо хар л даа, 1990 онд ямар байлаа, бид одоо хөгжөөд байна шүү дээ" гэж сайд дарга нар телевизээр хээв нэг ярьдагаа больцгоох хэрэгтэй. Яагаад гэвэл дэлхийн ямар ч улс оронд хөгжлийг шилэн барилгаар хэмждэггүй билээ. Хятад эсвэл Солонгосын хөрөнгө оруулалтаар нэг шилэн тауэр бариа л биз. 1990 онд эрүүл мэнд, боловсрол, эрдэм шинжилгээний төвшинд дэлхийн хаана байсан, өнөөдөр хаана байгааг эрдэмтэд л хэлэхээс биш хувьсгалчид хэлэхгүй шүү дээ.  

Улс орныг чинь философичид, эрдэмтэд авч явдаг болохоос биш хулигаанууд авч явсан түүх дэлхийд байхгүй. "Багадаа атаман явлаа ш дээ" гээд ямар ч жишимгүй төрийн дээд эрх мэдэлтнүүд телевизээр нь бурж байдаг улс дэлхийн хаана байна? Залуу үедээ ямар үлгэр дуурайл үзүүлж байгаа юм? Онц сурах, сурлагадаа шамдах огт хэрэггүй, зодоон хийгээд архи уугаад явбал над шиг эрх мэдэлтэй, баян тарган болно гэж хэлж байгаа ухаантай юм уу.

Хэзээнээс эхлээд булчин, тархинаас илүү болчихсон юм, Монголд?

Цаг хугацаа гэж үгүй, зөвхөн Өөрчлөлт л бий

Физикт цаг хугацаа гэж байдаг эсэх талаар маргалддаг. Цаг хугацааг нэг хэмжүүр гэж үздэг уламжлалт хандлага байдгийг тэмдэглэх нь зүйтэй.

Гэхдээ цаг хугацаа бол бидний төсөөлдөг шиг өрнөл биш харин зөвхөн ӨӨРЧЛӨЛТийн хэмжүүр юм гэж үзэх физикч нар олноор гарч ирэх болсон.

Бодит амьдрал дээр "цаг нь болоогүй", "эрт байна", "цаг нь ирэхээр" гэх мэт яриа түгээмэл сонсогдоно.

Анх 2005 оноос бизнесийн янз бүрийн санаа оноог зах зээлийн хөгжил дэвшилтэй холбон сэдэж байхдаа "удахгүй цаг нь ирнэ, удахгүй зах зээл ингэж хөгжинө, тийм төвшинд хүрнэ" хэмээн таамагладаг байв.

Уул уурхайн баялагаа гаргаж, эдийн засаг өсч, удахгүй хөрөнгийн зах хөгжинө - дилер мэргэжил эзэмшсэнийхээ хэргийг гаргана гэж хардаг байв.

Өнөөдөр 10 жил шахуу өнгөрлөө, хөрөнгийн захад бодитой хөгжил гарсан юм алга. 10 жил гэж бодоход үнэхээр хүний амьдралын том мөчлөг өнгөрсөн нь харагдана. 10 жилийн өмнө гаднаас ирсэн зөвлөх шиг "Хөрөнгийн захын хөгжил хэрэгтэй" гэж лоозогнож л мэддэг байсан бол өнөөдөр яагаад хөрөнгийн зах хөгжих хэрэгтэй вэ гэдгийг ухамсарлаж байна.

Бас яагаад хөгжихгүй байгаа вэ гэдгийг ухамсарлаж байна.

Зөв цаг гэж байдаггүй, цаг нь ирнэ гэж байдаггүй юм байна л даа. Өөрөөр хэлбэл цаг хугацаа гэж байдаггүй юм байна. Харин зөвхөн өөрчлөлт л гэж байдаг юм байна.

Өөрчлөлтийг хэн ч хийгээгүй учраас өнөөдөр хөрөнгийн зах бахь байдгаараа л байгаа. Энэ зах зээл дээр цаг хугацаа өрнөсөнгүй. Хөрөнгийн зах гэж юу болох талаар төсөөлөл ч үгүй уншигч нар олон байгаа байх. Товчхон л хэлье.

Хөрөнгийн зах хөгжихгүй бол, Монгол улс яг одоогийн байдлаараа хадгалагдана. Ухаантай улс төрч (Чингис хаан II) гарч ирээд хөгжүүлнэ гэж бүгд далд ухамсартаа хүлээж байгаа нь нууц биш ээ. Бодитой хүлээлт биш юм. Боломжгүй хүлээлт юм. Утопи, парадокс хүлээлт юм.

Одоогийн байдал гэж юу вэ? Баян айлд төрсөн хүүхэд баян амьдарч, ядуу айлд төрсөн хүүхэд ядуу дуусах ийм л байдал юм. Бид үр хүүхэддээ ийм ирээдүйг үлдээх гэж байгаа. Үүнийг хэн ч харж чадахгүй байгаа нь үнэн. Нотолгоо нь, ямар ч улс төрч хөрөнгийн захын хөгжилд анхаарлаа хандуулахгүй байгаа бодит фактаар илрэнэ.

За тэгвэл, цаг хугацаа гэж байдаггүй юм байна, тэгвэл ӨӨРЧЛӨЛТ гэж юу вэ.

Логикоор өөрчлөлт хийдэг, өөрчлөлтийг авчирдаг, өөрчлөлтийг бий болгодог байж таарах гээд байна. Тэрнээс биш цаг хугацаа шиг өөрөө урсаж байдаггүй байх нь.

Хөрөнгийн зах эдийн засгийн өсөлттэй хамт хөгжиж, брокерийн бизнес цэцэглэж, баялагийн хуваарилалт зөв явагдаж эхлэх юм байна гэж 2005 онд бодож байсан маань таг худлаа болов.

Яг энэ байдлаараа өөрчлөлтийг хийхгүй, авчрахгүй, эхлүүлэхгүй бол 2025 онд яг хэвээрээ байна гэдгийг баттай мэдэв.

Чамайг Харвардын доктор, УИХ-н гишүүн, Тэрбумтан баянаас ялгах ГРАНД ЯЛГАРАЛ бол чи ӨӨРЧЛӨЛТИЙН ЭЗЭН байж чадах эсэх болой.

Хөрөнгийн зах бол фундаментал өөрчлөлт мөн. Гэтэл зам барих, оксфорд системийг боловсролд суулгах, хэдэн хүлэмж барих, долларын ханшийг хазаарлах зэрэг нь юусан билээ дээ. Хөрөнгийн захыг хөгжүүлэхэд - зам баригдаж, боловсрол сайжирч, зээлийн хүү буурч ... гэх мэтчилэн одоо бидний хийх гээд майлж буй өөрчлөлтүүд дагавар төдийгээр л хийгдэнэ.

Гэтэл ухамсарын хувьсгалаас илүү фундаментал ямар өөрчлөлт байх билээ? ӨӨРЧЛӨЛТийн эсрэг таг зогсож буй ухамсар дорой, үхээнц, негатив зан чанарыг өөрчлөхөөс илүү фундаментал өөрчлөлт гэж байх уу. ӨӨРЧЛӨЛТийн эзэн болох сэдлийг, зоригийг, хариуцлагыг суулгадаг өөрчлөлтөөс илүү ГРАНД өөрчлөлт гэж байх уу.

За яг ийм өөрчлөлтийг Монгол улсад хийж чадсан хүн Дэлхийн түүхэнд нэрээ мөнхлүүлж, зууны их сэтгэгч, нийгмийн лидерээр тодорч Махатма Ганди тэргүүтэнтэй зэрэгцэх болно.

Eврейн нууц

Би юуны өмнө Еврей судлаач биш гэдгээ мэдэгдэе. Мөн би ямар ч хуйвалдааны онолд итгэдэггүй, тухайлбал Еврей нар нууцаар дэлхийг удирдаж байдаг гэдэгт бүүр ч итгэдэггүй. Үгүй гэдгийг нь нотлож ч чадна.

Би Еврей нарыг үзэн яддаггүй, бишрэн шүтдэг ч үгүй. Тэд бол миний хувьд зүгээр л сонирхлын нэг объект.

Өнөөдөр ярих сэдэв бол Еврей нарын хүч чадлын нууцыг анекдотал байдлаар шинжлэхэд оршино. Монголчууд бидэнд сурах юу байна?

Би өмнө нь "Аливаа агуу үндэстэн бүрийн ард ФИЛОСОФИ оршиж байв" гэж зарласан.

Улс оронгүй, очсон газар бүрээ хэдэн мянган жилийн турш гадуурхагдаж ирсэн энэ ард түмэн ердөө 1948 онд л улсаа байгуулсан. Хэлээ бүүр дахиад зохиосон гээд бод. Одоо 8-хан сая хүнтэй боловч Ойрхи дорнодын хамгийн хүчирхэг улсуудын нэг. Тэр хавьд Израйлтай байлдаж зүрхлэх улс цөөхөн болов уу. Нөгөө талаас одоо ч гэсэн дэлхийн тавцанд өөрсдийн нөлөөг Еврей нар хадгалж байна, захын жишээ гэхэд л Оросын хамаг тэрбумтнууд нь Еврей гээд бодохоор ойлгогдох байх.

Эд нарын нууц юу вэ. Гэнэн хүмүүсийн ярьдагчилан Авраамаас (манайхны Чингисийн ген гэдэг шиг) шилжиж ирсэн онцгой ген үү. Тусгай, цэнхэр өнгөтэй цус уу. Үгүй л болов уу.

Ер нь мэдлэггүй хүн л ид шидэнд итгэдэг шүү дээ. Асуултын хариултаа мэдлэг, оюун ухаанаас хайхын оронд бурхан, шашин, ид шид, далдын хүчнээс хайдаг биз дээ.

За нуршихаа болиод эд нарын нууцыг хайцгаая.

Миний 11 улс дамжиж тэрбум доллар удирддаг, хөрөнгө оруулалтын сангийн удирдагч найз бий. Түүнээс би асуусан юм. Яагаад Тайланд, Филиппин, Индонез зэрэг улсуудад Хятадууд эдийн засгийг нь атгаад байна вэ? гэж. Хариуд нь "Хятад хүн хэзээ ч тухайн орны улс төрд гарахгүй. Гэтэл хоёр сөргөлдөгч нам аль нэг нь банкны системийг атгаасай гэж хүсэх үү эсвэл хэзээ ч улс төрд орохгүй өөр үндэстэнд банкны системээ өгөх үү?". Тун боломжийн логик.

Еврей нарын хүч чадал анх Ломбарднаас эхэлсэн байдаг. Жишээ нь Рио Тинтог байгуулсан Ротшилдийн гэр бүл ломбарднаас эхлээд ид үедээ дэлхийн санхүүгийн системийг атгаж байсан. Яагаад ч юм бэ, мөнгө хүүлэх ажиллагааг эртний улсууд жигшиж, эрхэм хүндтэй хүний хийх бизнес биш гэж үздэг байж. Энэ орон зайд л Еврей нар орж ирж. Гэтэл улам бүр чөлөөт, ардчилагч болж байсан дэлхийд сэлэм биш харин мөнгө хамгийн том үүргийг гүйцэтгэж эхэлдэг байгаа.

Гэхдээ банкны бизнесийг Еврей нар олж харсан учраас л хүчирхэг болсон юм гэж үзвэл тэрэн шиг том эндүүрэл байхгүй болно. Италичууд, Испаничууд, Англичууд еврей нараас огт дутахгүй худалдаачин сэтгэхүйтэй хүмүүс. Өөр бас нэг юм байна.

Тэр бол итгэл үнэмшил нь юм. Еврей айл бүр гэр бүлийн хүмүүжил, шашны зан заншлаараа дамжуулаад итгэл үнэмшлийг багаас нь үр хүүхэддээ суулгаж өгдөг. Монгол айлд, монгол хүүхэд ямар итгэл үнэмшилтэй хүн болж торниж байна өнөөдөр? Гэтэл еврей хүүхдийг багаас нь "чи бол энэ дэлхийн лидер" гэсэн хүмүүжлээр өсгөдөг байх магадлалтай (еврей хүнээс дуулснаа л хэлж байна). Өнөөдөр манайд байгаа сэтгэл санааны сонин синдром байна - тэр нь Орос ах гэсэн үзэл, хуучцуулд. Угаасаа л дүү нар юм байна л даа хөөрхийс. Дандаа ахын багадсан хувцас өмсч, ахыг биширсэн маягтай хүмүүжсэн хүмүүс чинь юун Монгол улсыг хөгжүүлэх. Харин залуучууд нь бусад үндэстэнүүдтэй барьцаж ч мэдэхгүй байна. Гэтэл Еврей нарт элит, лидер үзлийг багаас нь төлөвшүүлдэг мэт. Чи бол хүн төрлөхтөний сор болсон Еврей хүн шүү дээ гэж багаас нь сургаж байна.

Үүнээс гадна харилцаа, ажил хэргээ хөтлөж явуулах кодыг суулгаж өгдөг. Хоёр Монгол хүн харийн оронд тааралдаад бие биенээсээ зугатаадаг бол Еврей нар инээж уулзаад, бие биенээ дэмжинэ. Энэ нь Еврей хүн Еврей хүнээ ямар кодтой болохыг нь мэдэж байгааг харуулж байна. Өчигдөр салсан багын найзууд шиг уулзаж байна гэсэн үг. Монгол хүн харин яаж байна? Кодгүй учир яаж ч мэднэ гэж бие биенээсээ болгоомжилж байна гэсэн үг. Еврей хүн нөгөөдөө "За" гэж хэлсэн бол заавал биелэгдэх зүйл юм байна л даа. Үүнийг гэр бүлийн хүмүүжлээр л суулгана. Гэтэл өнөөдөр Монгол хүн "За" гэвэл "Үгүй" гэж ойлгох дээрээ тулж байна.

Гуравдугаар хүчин зүйл нь илүү Дутагдлын шоктой холбогдож гарч ирнэ. Энэ нь "цөөнхийн синдром" юм. Дэлхий бүх хүн Еврей нарын эсрэг гэсэн бодолтой Еврей нөгөө Еврейгээ аль болох дэмжинэ, хамгаална, харин бусад хүмүүстэй маш болгоомжтой, бодолтой харилцана.

Монгол хүн тэгвэл яагаад цөөхүүлээ юм чинь ингэж чадахгүй гэж? Яагаад гэвэл Монгол хүний сэтгэл зүйд - тэр хүн ядуу орноос баян оронд гуйлгачны ёсоор очиж байгаа учраас. Хоноц маягаар бие биендээ хандаж байна. Еврей нар харин дэлхийн санхүү, бизнесийн ертөнцөд тэргүүлэх байр суурь эзэлж байгаа учир сэтгэлгээний хандлага нь зарчмын хувьд өөр байна гэсэн үг.

Монголчууд дээр ч гэсэн энэ синдром харагддаг. Тухайлбал "увс хүн" гэх мэт, эсвэл Буриадууд ч гэдэг юм уу.

Бие биенийхээ талаар сонирхдог ч үгүй 100 хүн дотор 2 хүн бие биенээ хайрлаад дэмжээд эхэлбэл юу болох вэ. Удалгүй энэ 2 хүн үлдсэн 98 хүнээ хонь хурга шиг л "хариулж" эхэлнэ.

Уг нь бол Монгол гэж нэг л үндэстэн байгаа юм. Тэрэн дотроо захын нутгаар байдгийг нь захчин, 4 хошуунаас бүрдсэнийг нь дөрвөд гэх мэтээр л нэрлэсэн болохоос биш, дэлхийд ЯСТАН гэж ойлголт байдаг ч юм уу үгүй ч юмуу. Сонсоогүй л юм байна. Үндэстэн л гэж байдаг, үндэстэний эв нэгдэл л гэж ярьдаг. Ястан хоорондын өрсөлдөөн гэж юу ч байдаг юм.

Нутаг ус харж ажилд авдаг, чи аль нутгийнх билээ, аа манай нутгийн хүү байна гэх мэт. Энэ бидний байдал нь бидний ямар арчаагүй, боловсрол мэдлэггүй байгааг л харуулж байна.

Уг нь бол олон мянган үндэстэнд хуваагдсан 7 тэрбум хүн дотор 5 хан сая хүнтэй Монгол гэж үндэстэн ганц л байгаа юм шүү дээ. Монгол үндэстэн оршин тогтнох уу, үгүй юу. Оршин тогтнох юм бол Эрхэмсэгээр оршин тогтнох юм уу гуйлгачны ёсоор оршин тогтнох юм уу. Ийм л асуудлыг яриад байгаа юм.

Монгол үндэстэн Еврей үндэстэн шиг дэлхийд ноёрхлоо яаж тогтоох, дэлхийн тавцанд яаж бие биенээ дэмжих тухай ярих байтал юуны чинь "Увс хүн".

Магадлалын фундаментал философи

Магадлалтай хүн төрлөхтөн их эртнээс танил боловч түүний математик гаргалгаа ердөө 1500-аад оны үед л гарч эхэлсэн байдаг.

Магадлалын матетматик тооцооллыг одоо мөрийтэй тоглоомноос эхлээд цаг уурын таамаглал, санхүүгийн зах зээл хүртэл өргөн дэлгэр ашиглаж байна.

Магадлалын математик тал нь түүнийг хэмжихэд л чиглэгддэг боловч цаанаа бас нэгэн өвөрмөц санаа агуулж байдаг юм. Ерөнхийд нь авч үзвэл энэ нь...
1. Магадлал тухайн үзэгдлийн хувьд "хэзээ ч" 0-тэй тэнцдэггүй. (Квант механикийн онолоор бол аливаа электрон өгөгдсөн моментод ертөнцийн хаана ч байж болно)
2. Магадлалыг хүн өөрөө ихэсгэж болно. Жишээ нь Дартс тоглоомын тоглогч ур чадвараа ухамсартайгаар дээшлүүлснээр Бухын нүдийг онох магадлалыг мэдэгдэхүйц дээшлүүлж чадна.

Тэгэхээр ирээдүйд тохиолдох үзэгдлийн хувьд магадлал 0-тэй тэнцдэггүй, өөрөөр хэлбэл учрах боломж үргэлж оршдог байх нь, мөн хүний үйлдлээс хамаарч энэ магадлал нь өсч, буурч болно.

Тэнэг сонсогдож магадгүй ч манайханд Магадлалыг Тэгэлдэг сэтгэл зүйн синдром өргөн дэлгэр байна.

Том дарга нараас "Бид ер нь Америк шиг баян болж чадах болов уу" гэж асуувал өөдөөс нүд нь хэзээ ч төсөөлж үзээгүй юмыг нь асуусан мэт болж дүрлийнэ. Ингээд л эд нар Монголын Америк шиг баян болж болох уг нь онол ёсоор бол 0-с их магадлалыг Тэгэлээд хаячихаж байгаа юм. Нэгэнт тэгэлчихсэн магадлалд юун хичээл зүтгэл гаргаж магадлалыг өсгөх.

Залуучууд ч бас нэг иймэрхүү байна, "Чи Оджаргалын байгуулнаас том корпорацыг бий болгож чадах уу" гэвэл бас л утопи, огт боломжгүй юм сонсоод эгдүүцэж байгаа мэт харцаар өөдөөс харна даа. Энэ залуучууд харин энэ харцаараа өөрсдийнхөө ядуу орны дундаж амьдралтай ирээдүйгээ бат нягт зураад тавьчихаж байгаа юм.

Ер нь магадлалын онол гадарладаг хүн Монголд тун чадварлаг Зөн билигтэн болчихно шүү. Юу хийж болох вэ гэхээсээ юу хийж чадахгүй вэ, хаана хүрч чадахгүй вэ гэдгийг нь тун тодорхой хэлнэ дээ.

Монгол хүнд итгэдэггүй Монгол боссуудтай, улсдаа итгэдэггүй их хурлын гишүүдтэй, өөртөө итгэдэггүй боловсон хүчинтэй үхлийн тойрог маягийн, өндөг тахианы проблем сонгодог утгаараа нүүрэлсэн ийм л цаг үед бид амьдарна.

Би бодоход 50 жилийн дотор Монгол улс Америк шиг баян болох магадлал бодитой байна (Чингисийн үр сад учраас эсвэл бид нар мундаг ухаантай Монгол гентэй учраас биш, зүгээр л магадлалын математик онол ёсоор), хэрэв бид өөрсөддөө итгээд хөл гараа хөдөлгөөд урагшаа зүтгэвэл энэ магадлал нь хамгийн багаар бодоход 85% болж өсөх боломж нь илт нээлттэй байна гэж буугаад байх юм.

Корпорацийн нийгмийн хариуцлагыг дахин нээхүй

Корпорацын Нийгмийн Хриуцлага гэхээр хэдэн мод тарих, хог цэвэрлэх, өнчин хүүхдүүд мөнгө тараах төдийхнөөр л Монголд ойлгодог болж.

Аргагүй, анх баруунаас хуулахдаа л ингэж явцууруулж хуулсан учраас.

Төрийн албанд нь ёс суртахуунтай хүн ордог, улс төрч чинь мэргэжил болчихсон, дэд бүтэц, технологийн хөгжилийг дэмждэг зах зээл нь бий болчихсон Баруунд бол аргагүй мод тарих, хог цэвэрлэхээс өөр ажил үлдэхгүй.

Тэртэй тэргүй зөв системгүй учраас тун удахгүй нэл хог болох нь тодорхой газрын хогийг нэг удаа түүх төдийхнөөр Корпорацын хариуцлагаа хийж болохгүй нь ээ.

Монголын компаниудын бүтээмж гамшгийн төвшинд байна. Хүний нөөц нь чадвахгүй байгаа учраас тэр. Баялаг бүтээгч (компаниуд) нарт баялаг бүтээх хүний нөөц буюу боловсон хүчин бэлтгэж өгдөг БОЛОВСРОЛЫН систем нь дампуураад удаж байна. Монголын компаниуд бизнесээ хийх, шинэ бүтээл бүтээгдэхүүн гаргах нь битгий хэл сургуулиуд болоод удаж байна.

Хэн ч харсан ойлгомжтой ийм л асуудалтай. Боловсролын яамны сайд нь 2-4 жил тутамд солигдож байхад энэ систем ийм дампуу хэвээрээ үлдэх нь маш ойлгомжтой. Энэ системийн хохирогч нь эхлээд компаниуд, улмаар Монгол улс юм.

Цэцэрлэгээс авахуулаад 20 гаруй жил боловсролын системээр явж явж компани дээр ирж буй ажилтаны яг юу нь болохоо байчихаад байгааг КОМПАНИйн захирал, хүний нөөцийн захирлууд л мэднэ.

Тэр мэдлэгээ ашиглаад, анализ тоо баримт судлаад, яавал бүтээмж өндөртэй хүн бэлддэг боловсролын системтэй болох тухай БОДЛОГЫН баримт бичиг боловсруулаад тэр лоббиддог, холбоотой байдаг УИХ гишүүн, сайд дарга нартаа өргөн барихыг орчин үеийн КОРПОРАЦЫН НИЙГМИЙН ХАРИУЦЛАГА гэж нэрлээд байгаа юм.

Зээлийн хүү 20 хувь байдаг учраас Монголын компаниудын бүтээгдэхүүн үргэлж л 7 хувь дээр зээл авдаг Хятадын компаниас үнэтэй байх болно. Тэгвэл яавал зээлийн хүүг 1 оронтой тоонд оруулж болохыг БАНКНЫХанаас өөр хэн мэдэх юм бэ? Зээлийн хүү өндөр байгаа нь компаниуд санхүүжилтийн зардлын дарамтанд орж дампуурч хаалгаа барьдаг нэг шалтгаан шүү дээ, гэтэл.

Кока колагийн Корпорацын хариуцлагаас илүү гүнзгий, илүү далайцтай хариуцлагыг Монголын компаниуд хэрэгжүүлэхгүй бол бид нар одоо шигдсэн шавраасаа гарч чадахгүй.

Одоо бид нар зөвхөн амин хувиа борлуулаад, жижигхэн довоо шарлуулаад явбал хэзээ ч энэ улс хөгжихгүй. Дөнгөж 1 сарын өмнө яамны сайд болох байтугай УИХ-д орох үгүйгээ ч мэдэхгүй явж байсан хүн яаж ердөө 4хөн жилийн дотор тухайн салбарыг босгох билээ? Амжихгүй ш дээ. Компанийн эзэн, захирлууд юу хүлээж, ямар боломжгүй юманд найдаж явна вэ?  

Ажиллаж буй салбар бүрийнхээ асуудлыг тэртэй тэргүй нэвт шувт мэдэж байгаа юм чинь, гараа хөдөлгөж бодлогын бичиг баримт боловсруулаад салбарын холбоогоороо дамжуулаад лоббидмоор байна. Одоо өмнө нь ажиллаж ирсэн аргаа өөрчилмөөр байна. Хууль зүйн яамнаас илүү сайн, илүү өндөр цалинтай хуульч нар авч ажиллуулчихаад юунд гараа хумхин сууна вэ.

Ерөнхийгөөс Тусгайруу

Хүн гэж амьтаны дизайн нь өөрөө сайн сайхны төлөө цохилох зүрх байдаг. Нийгмийн байгуулалт нь ямар байхаас үл хамаараад хүн гэж амьтан сайн сайхан, хөгжил дэвшлийн төлөө байдаг юм.

Сайн сайханд хүрэх арга замыг сонгох тал дээр харин өнгөрсөн хугацаанд социализм, коммунизм, ардчилал, феодализм зэрэг олон замыг туршиж үзжээ. Арга нь өөр боловч зорилго нь ижил.

Буруу арга зам гэж бий. Жишээ нь феодализм буруу болох нь олон мянган жилийн туршилтаар нотлогдсон. Учир нь лидершип цус дамждаггүй. Цэнхэр цус гэж байхгүй. Ядуу малчин, баян аристократ бүгд адил улаан л цустай гэдгийг 10 мянган жил, их цус урсгаж байж арай гэж ойлгомоор аядаад явж байгаа ийм л амьтаны төрөл, бид.

Америк болон Европ 600 жил арилжаа, улмаар чөлөөт зах зээл, цаашлаад ардчилалд шилжиж өнөөгийн төвшинд хүрсэн. Европт ардчилал бүүр 1500 оноос алгуур эхэлсэн юм шүү.

Монгол харин энэ хооронд 1921 он хүртэл харанхуй балай феодализм, харийн дарлалд живж байгаад 70 жил социализмийг туршиж үзсэн.

Социализм бол Утопи арга зам. Капитализмийг алгасаад харайж буй морьтоны зураг бол яг үнэндээ худал ч зүйл юм биш. Капитализмийн дараах нийгэм нь Социализм байх бүрэн боломжтой. Гэхдээ хүн төрлөхтөн ирэх 2000 жилдээ л лав социализмд - буюу өөрийгөө бусдын төлөө гэсэн системд бэлэн болж амжихгүй.

Монгол улсын зорилго урд зурайх зам мэт тодорхой. Монгол улсын зорилго нь 30 онд олимп зохиох, эсвэл нэг хүнд ногдох ДНБ-ээ 10 мянган доллар болгох явдал яав ч биш. Монгол улсын зорилго нь дэлхийн тэргүүлэгч гүрэн болоход, гагцхүү түүнд л оршино.

Зорилгыг иймэрхүү байдлаар тодорхойлсны дараа их энгийн асуулт ургаж гарч ирдэг. Хэзээ зорилгодоо хүрэх алхамаа хийж эхлэх юм бэ - гэж. Өнгөрсөн 23 жилд л лав нэг ч алхам хийгээгүй.

Бодит байдал их энгийн. Бид Европ төвтэй хөгжлөөс дор хаяад 100 жилээр хоцорсон. 1990 онд Хятад Монгол хоёр бараг ойролцоо байсан бол одоо Хятад хамгийн багаар бодоход Монголоос 20 жилээр түрүүллээ.

Дэлхийд ийм нөхцөл байдал урьд нь тулгарч байсаан. Хятад Монголоос ойролцоогоор 500 жилээр түрүүлсэн байсан тийм нөхцөлд Тэмүүжин ба түүний нөхөд хэмээх хэсэг Монгол залуус гарч ирэн, Монголчуудыг нэгтгэж дэлхийн хамгийн том гүрэнг байгуулсан нь түүх. Гэвч зохион байгуулалтын зөв хэлбэрт буюу ардчилсан хэлбэрт шилжиж чадалгүй феодал буюу угаасаа буруу моделиор үргэлжилсэн учир Монголын их эзэнт гүрэн маш хурдан задран унасан.

Бид нар дахиад чадна. Дахиад дэлхийг өнгөлөх ёстой.

Ер нь хөгжих дэвшихэд баримтлах ерөнхий зарчим гэж бий. Энэ ерөнхий зарчмуудыг хүн төрлөхтөн алдаж онон сурчээ. Тэр нь номын санд буй. Тухайлбал хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлснээр эдийн засгаа хүчирхэгжүүлдэг нь ийм ерөнхий хууль юм.

Гэтэл нөгөө талд яг өнөөгийн Монголын нөхцөл байдал дэлхийн түүхэнд өмнө нь давтагдаагүй учир бид зөвхөн энэ нөхцөлд тохирсон ТУСГАЙ ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ОНОЛ гаргах ёстой юм.

Бид ерөнхий зарчмуудыг мөрдөхийн зэрэгцээ, тусгай бодлогын дагуу тусгай хөдөлгөөн хийх ёстой.

Улирсан, баларсантай зууралдах шаардлагагүй. Тэмүүжиний тухай үед баримталсан тусгай бодлого өнөөгийн огт өөр нөхцөл байдалд үйлчилэх ямар ч боломжгүй гэдгийг хатуу санах ёстой. Яг үүнтэй адил Чилийн загвар, Норвегийн хувилбар бидэнд тус болохгүй. Мэдлэгт мэдээж бүгд л дусал нэмэр.

Философигүй хөгжил гэж үгүй. Грекийн Философийн хөгжил дээр үндэслэн Грекийн агуу эзэн гүрнүүд байгуулагдаж байв. Македоны Александр тухайлбал агуу философич Аристотлийн шавь байв. Чингис хаан Монголын нэгтгэж дуусмагц яаралтай философичдийн залж авчирч сургаалийг нь сонссон байдаг. Грекийн философи дээр үндэслэн Ромын хамгийн удаан оршин тогтносон агуу эзэнт гүрэн амжилт олж байв.

Грек, ромын философи дээр суурилсан соёл иргэншлийг Христийн шашиний философи нам дарав. Христийн философи дээр үндэслэн соёл иргэншлүүд Лалын философи дээр үндэслэсэн соёл иргэншлүүдтэй дайтаж, дэлхий хоёр том хүчинд хуваагдаж байв. Эдгээр философиудын эцэг философи болох Еврейн философи бөөрөнд наалдах маягтай оршин тогтнож саяханыг хүртэл дэлхийн санхүү мөнгийг атгаж байв. Эсрэг талд нь Будда, Хиндийн философи цэцэглэж дэлхийн хамгийн өндөр хөгжилтэй улс Энэтхэгт оршин байв. Түүнээс цаашхнаа Хятадын дао, күнзийн философи дээр суурилсан аварга том гүрнүүд Хятадад оршин байв.

Дэлхий дээр хамгийн олон жил оршин тогтносон корпораци болох КАТОЛОКИЙН Сүмийг философи нь л ингэж оршин тогтнуулав.

Хөгжил, дэвшил, эзэнт гүрэн бүрийн цаана ФИЛОСОФИ байв. Эхлээд философи шашны хэлбэртэй байсан бол яваандаа шинжлэх ухааны хэлбэрийг олов.

Ерөнхийд нь тоймлон харахад ФИЛОСОФИЙН хэлбэр шашинлаг байдлаас шинжлэх ухаанлаг байдалд шилжих явц ид өрнөж буй тул дэлхий самуунтай байна. Бурханд бид итгэнэ гэж мөнгөн дэвсгэрт дээрээ бичсэн Америк хүртэл шилжилт хийж, хүн бүр самуурсан байна.

Магадгүй энэ нь ШИНЭ, ЦОО ШИНЭ ФИЛОСОФИЙН тунхаглалыг гаргах дараагийн улсад боломж олгож байгаа ч юм билүү. Энэхүү шинэ урсгал, хандлагыг цэвэрхэн цаас шиг улс л гаргаж чадна. Америк, Орос, Хятад, Европ бүгд улирсан баларсан философидоо самуурсан гэж өөдрөгөөр бодвол МОНГОЛД маш том боломж байна. Магадгүй бид 100 жилийн дотор дэлхийд өнгөлж болно.

Ай-фоныг мундаг инженер биш харин ФИЛОСОФИЙН дэд бүтэц бий болгосон. Өнөөг хүртэл нүдэнд үл үзэгдэх энэ Философийн нууцлаг дэд бүтцийн талаар шинжлэх ухаан битгий хэл шашин ч нээж бичээгүй л байна.

Хүний нөөцийн онол нь гэхэд л хүнийг яаж урамшуулах вэ гэсэн төвшин дээрээ л явж байна. Гэтэл эдийн засгийн хамгийн суурь асуудал болох БҮТЭЭМЖ хэзээ хамгийн өндөр байдаг вэ?

Шийтгэл өгөхөд хүний бүтээмж эрс сайжирна. Харин урамшуулбал бүтээмж бүүр ч дээшилнэ. Гэтэл философийн итгэл үнэмшилтэй болсон хүнд шийтгэл, урамшуулал огт хэрэггүй - энэ хүн урлагийн бүтээлийг гаргана.

Уран зураач - мөнгөний төлөө эсвэл шийтгэлээс айж агуу урлагийн бүтээл гаргадаг уу? Хариулт ойлгомжтой - тэгвэл тэр аймшигтай өндөр төвшний - эдийн засагч - компанийн захирал хүн бүрийн мөрөөдөх БҮТЭЭМЖИЙГ юу нөхцөлдүүлдэг юм бэ? Тэр бол философийн итгэл үнэмшил, чиг баримжаа - миний яриад байгаа нүдэнд үл үзэгдэх дэд бүтэц юм.

Монголын бүх иргэн Ван Гог шиг бүтээлч байна гээд төсөөлөөд үз. Бид хүн төрлөхтөний оюун ухааныг эзэмдэх болно. Гэтэл энэ философи нь хаана байгаа юм, гараад ирлээ гэхэд яаж хүн бүрт ухамсарлуулах вэ гэдэг өөрөө бараг л бүтэшгүй асуудал л даа.

Эргүү төлөг

Америк улс 200 гаруй жил унаж босч хөгжсөөр өнөөгийн төвшинд хүрчээ. Олон улсын хөрөнгийн зах зээл сонгодог утгаараа 1604 оноос хөгжсөөн. Анхны нягтлан бодох бүртгэлийн хоёр талтай байх зарчмыг ( хөрөнгө = өр төлбөр + өөрийн хөрөнгө) 1300 оны орчимд Италийн үндэстэн дамнасан ломбарднууд (банкнууд л даа) зохиосоон. Магадлалын анхны математик онолууд ердөө 1500 оноос хойш хөгжиж, 1700 он гарахад анхны амьдралын хүснэгт бий болж амьдралын даатгал хөгжсөн түүхтэй. 

Өнөөдөр амьд буй ямар ч мундаг эрдэмтэн, зүтгэлтэнд энэ хөгжлийн "буруу" тохоогдохгүй ээ. Тэдний өвөг дээдэс харин үүнийг (тухайлбал ай-фон) бий болгожээ. Стив Жобс байсан болохоор л Ай-фон байсан мэтээр хүмүүст ойлгогддог нь үнэн. Гэтэл ЮУ байсан учраас Стив Жобс гэж эрхэм бий болсон юм бээ гэдэг асуултыг хэн ч асуухгүй юм аа. 

Нүдэнд үл үзэгдэх тэрхүү дэд бүтэц буюу ЮУ -г Америкийн эдүгээгийн ард түмний өвөг дээдэс хэдэн зуун жилийн турш бий болгожээ. Яаж босгосон, ямар асуудлууд тулгарсан, түүнийг хэрхэн шийдсэн тухай бүрэн гүйцэд төсөөлөлтэй байх бодит боломжгүй - өөрсдөө 1950 - 1960 - 1970 онд хөрөнгийн зах зээл, эдийн засгийн харилцаа, бүтээмж нь төгсөрчихсөн үеийн Америк улсад төрж өссөн ХҮМҮҮС Монгол улсад ирээд яаж хөгжихийг нь заах уу? 

Дэлхийд өнөөдөр Америк улсаас ухамсарын хувьд 150, чадамжийн хувьд 100 жилээр хоцрогдчихсон (Америк Монгол шиг байсан цаг хугацаануудыг авав) Монгол мэтийн улсыг 20 жилийн дотор улам бүр цаашаа хөгжиж буй Америкийг гүйцэж очих төвшинд хүргэх ЭДИЙН ЗАСГИЙН ОНОЛ байна уу? Байхгүй. 

Гэтэл Америкийн одоогийн эдийн засгийг цаашид яаж хөтөлж явуулах тухай онолыг баримтлаад Монгол улс Америкийг 20 жилийн дотор гүйцэж очиж болох уу. Мэдээж үгүй. Энэ бол парадокс. 

За тэгвэл. Хэн ийм урьд хожид байгаагүй - дэлхийн хамгийн ядуу улсуудын нэгнийг хамгийн баян улсын туулж хүрсэн өнөөгийн төвшинд нь 10 дахин богино хугацаанд хүргэх ОНОЛ зохиож чадах вэ? Америк, Харвардын профессор уу? Англи, Оксфордын эрдэмтэн үү? Ойлгомжтой шүү дээ - хэзээ ч картын бараанд очерлож үзээгүй, бүх юм нь бэлэн зэлэн өссөн, аль хэдийнэ хөгжчихсөн орны иргэн болж төрсөн хүмүүс яаж чадах юм бээ? Монголчуудыг хоцрогдсон нүүдэлчид гэж үзэхгүй байлаа байлаа гэхэд л ухамсарын хувьд амжихгүй. 

Гэгээрсэн хүн биш бол дийлэхгүй. 

Асуудал ийм энгийн, алган дээр тавьсан мэт ил байхад бид юунд ингэж эргүүтсэн төлөг мэт дороо эргэнэ вэ. Бид яах гэж Дэлхийн эдийн засгийн форум, Дэлхийн банк, НҮБ-г бидэнд хөгжлийн гарц өгөх болов уу гэж горьдсон нүдээр харна вэ. 

Сарынхаа цалингийн төлөө л ажилладаг, өөрийн гэх улс гүрэн ч бараг байхгүй шахуу, хөлсний эдийн засагч нар Монгол хүн, Монголын ард түмний өнгөрсөн, өнөөдөр, ирээдүйг нь нэгэн зэрэг дэнсэлж - цоо шинэ онол гаргаж чадах уу? Яаж чадах юм бэ. 

Монгол хүн өөрөө ч өөрийнхөө асуудлыг олж харж чадахгүй байхад, 3 сарын томилолттой хүн амжихгүй шүү дээ. 

Өөрийнхөө төлөө хумсаа ч хөдлөгөхгүй боловч өөрийг нь хэзээ ч хайхрах магадлал үгүй хүн өөрийг нь өргөж босгох болов уу гэж үхээнц байдлаар найдах байдлыг ухамсарын доройтол гэж нэрлэж байгаа юм. 

Тэгээд өөрийг нь өргөж босгохгүй болохоор гомдож харааж зүхэж байгаа (гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг жигших хандлага) тэр байдлыг нь дутагдлын шок гэж нэрлэж байгаа юм. 

Тэгш хэмийн гайхамшиг - Иррационал ба Рационал

Нокиа ид үедээ 100 илүү модел зардаг хэзээ ч дийлдэхээргүй аварга том корпораци байв. Дэлгэгддэг, жижиг, том, өнгөт дэлгэцтэй, интернетэд ордог, төмөр гадаргуутай гэх мэт ямар ч хүн өөртөө тохирох загварыг сонгоод авахаар тийм л олон төрлийн утас хийдэг байж. Гэтэл ганцхан шөнийн дотор эргэлт гарч iphone буюу ганцхан загварын өрсөлдөгч утас гарч ирээд Нокиагийн түүхийг үндсэнд нь дуусгасан.

Хэрэглэгчийн хэрэгцээ шаардлагыг Нокиагийн 100 илүү загварын утас бүгдээрээ нийлээд ч хангаж чадсангүй, харин Iphone, ганцхан утас хар, цагаан, баян, ядуу бүх хүний хэрэгцээ шаардлагыг хангажээ. Урлагийн бүтээл гэж энэ буюу.

Хэрэглэгчийн хэрэгцээ шаардлага гэж юу юм бэ? Хэрэглэгчийн хэрэгцээ шаардлага гэж хэрэглэгч өөрөө ч ойлгохгүй байгаа, удахгүй тэр зүйлийг асар ихээр хүснэ гэдгээ ч мэдэхгүй байгаа тэр зөн билгийг хэлж байгаа юм. Түүнийг Стив Жобс байнга амжилттай олж хардаг байв.

Маркетингийн шилдэг номон дээр бичиж байна аа. Харилцагч бол үнэнч. Брэндээ солих тун дургүй. Тийм учраас зах зээлд түрүүлж орсон нь л ялдаг.

Үнэн. Бас туйлын худал.

Энд хүн гэж амьтаны тэгш хэмийн гайхамшиг гарч ирж байгаа юм.

Хэрэв бид тийм хуучинсаг, шинэ зүйлээс айдаг амьтад байсан юм бол агуйдаа хэвтэж байх байсан юм. Хүн далд ухамсартаа байнга шинэ зүйлийг хүсэн мөрөөдөж, шинэ зүйлд тэмүүлж (иррационал ) байдаг бол харин ухаан бодолдоо байнга эрсдэлийг тооцоолж, аливаа шинэ зүйлээс айж явдаг (рационал).

Эцсийн эцэст рационал бодол иррационал шийдвэрт дийлддэг нь маркетингийн хууль юм бус уу.

Аливаа маркетингийн ялалтанд хүрэхийн нууц нь хүний мөн чанар буюу иррационал сэтгэлгээ, заримдаа далд ухамсар гэж нэрлэж болох - тэр төвшинд нэвтэрч орон, өнгийж харах явдал юм гэж бодно.

Яриа бол хоосон үгс, харин түүний ард ямар хүсэл нуугдаж байгааг нэвт шувт харж мэдэж сурсанаар магадгүй далд ухамсарт ойртож болно.

Боловсролын философи

Яагаад Монголд хийсэн эсгий таавчиг маш үнэтэй, Хятадад хийснээс үнэтэй байдаг вэ?

Яагаад Монгол улсын экспортын 94 хувь нь уул уурхай, үлдсэн 6 хувь нь бараг бүхэлдээ мал аж ахуйн бүтээгдэхүүн байдаг вэ? Монгол хүний оюун ухааны бүтээл хаачив?

Стив Жобс эрхмийн байгуулсан Apple компани ердөө 80 мянган ажилтантай боловч 170 тэрбум доллар олж байхад, яагаад 3 сая иргэнтэй, дэлхийд томд тооцогдох газар нутагтай Монгол улсын эдийн засаг ердөө 10 гаруйхан тэрбум доллар байдаг юм?

Apple компанид нэг ажилтан нь жилд 2 сая доллар бүтээж байхад, Монгол улсад нэг хүн жилд 3 мянган доллар л бүтээж байна.

Монгол улсын эдийн засаг БҮТЭЭМЖ-н хямралд орчихоод байгаа юм. Монголчуудын хамгийн сайн хийдэг байх ёстой МАА хүртэл БҮТЭЭМЖ-н гүнзгий хямралд орчихоод байгаа юм.

Худлаа гэвэл махны үнээ хар. Нэг хүнд ногдох малын тоогоор дэлхийд номер 1 орон Монголд махны үнэ хонь, үхэр огт байдаггүй оронтой адил байх уу. Энэ бол зүгээр л БҮТЭЭМЖ-н хямрал юм.

Тооноос чанарт шилжих хууль гэж бий. Хятад улс яагаад олимпийн хамаг алтан медалийг хамж эхлэв? 2008 онд Түвшинбаяр олимпийн аварга болсоноос хойш, одоо 16,000 хүүхэд жүдо бөхөөр хичээллэж байна гэнэ. Удахгүй Монголчууд дэлхийн жүдо бөхийн тавцанг бүрэн утгаар нь эзэгнэх болно.

Бид хэрэв 3-хан сая хүнийхээ талыг хонь дагуулаад хөдөөгөөр нэг тараачихвал, манайд тооноос чанарт шилжих хууль их л сөргөөр үйлчилэх нь мэдээж. Үр дүн нь илт байна. Экспортын 94 хувь нь УУ, 6 хувь нь МАА. Оюуны бүтээл таг чиг.

Монгол хүн яачихвал, 16,000 хүүхэд цөмийн физик, ахисан төвшний электроникоор хичээллэж эхлэх юм бол?

Бид сая нэлээн гаруй хүнээ хөдөө, 10,000 жилийн өмнөх МАА аргачлалаас нэг их ялгарахгүй байдалд хаячихсан боловч өнөөдөр Бангкокийн супермаркетад Австрали үхрийн стэйк, Шинэ зеланд хониний хавирга байх боловч Монгол мах байдаггүй ээ.

Уг нь тооноос чанарт шилжих хуулиар бол манай хүн амын тал нь ажиллаж буй 50 сая малын мах, ноолуур, ноос, арьс шир дэлхийг дагуулж байх ёстой юм биш үү.

Үгүй юм байна аа. МАА салбар нь миний өмнө хэлсэнээр 10,000 жилийн өмнө ямар байсан, яг тэр бахь байдгаараа явж байгаа учраас БҮТЭЭМЖ нь нойлын ногоон тэг болж.

Би 5 настайгаасаа эхлээд морио хөтлөөд хонь хариулсан. Миний санахын тэнд магадгүй уртын дуу, байгалиа магтсан шүлэг зохиол төрж болох л юм, Iphone утас л лав биш.

Яагаад бид Iphone утас хийх ёстой юм бэ?

Украйн шиг дээрэлхүүлж, газар нутгаа том хөршдөө алдахгүйн тулд.

БҮТЭЭМЖ гэдэг бол нэг малчинд хэдэн мал ногдож байна, нэг хониноос хэдэн кг ноос гарав, нэг үхрээс хичнээн кг мах гарав гэсэн асуудал юм.

Оюун ухааны бүтээл үйлдвэрлэхийн тулд Монголчууд бид Оюун ухааны Бүтээмжтэй байх ёстой.

Оюун ухааны бүтээмж гэдэг бол мэдлэгийг маш хурдтай олж аван, боловсруулж, шинэ мэдлэг бий болгох чадварыг хэлнэ. Монголчуудын оюуны бүтээмж бусад улс орны хүмүүстэй харьцуулахад ямар байгаа юм бол.

Дүн нь тодорхой бус уу.

Би улсын их сургуулийн төгсөлтийн шалгалтанд суулаа. Оюутнууд орж ирж байнаа. Сайн оюутнуудаа сүүл хэсэгрүүгээ шахсан юм байлгүй дээ гэж бодоод тэвчээртэй суув. Арай гэж нэг охин орж ирлээ. Сугалсан билетээ дуржигнатал ярив. Урам орж "за тийм байлгүй дээ" гэж бодоод ярьсан зүйлээс нь асуулт асуутал таг гацсан юм даа. Тэр охин ердөө л бүх билетээ цээжилж зайлуул. Ямар ч мэдлэг тархинд нь бий болсонгүй, үлдсэнгүй.

Боловсролын системийн шинэчлэл ярьж байна аа. Боловсролын системийн шинэчлэлийг боловсролын системийн философийг ойлгодог, зарчмыг нь харж байгаа хүн ярьж байгаа болов уу.

Ер нь Боловсрол гэж юу юм бэ? Мэдлэг юм уу? Боловсролтой хүн гэж хэн бэ? Боловсролын системийн зорилго юу вэ?

Бичиг үсэгт тайлагдахын зорилго нь юу вэ?

Мэдлэг олж авах гэж, чадвал өөрийн цоо шинээр бий болгосон мэдлэгийг бусдад үлдээх гэж.

Тэгвэл Монгол хэлээр дэлхийн их мэдлэгийн ямархуу хэсэг нь бичигдсэн байдаг юм бол доо.

Мунхаг миний бодоход, Монголын Боловсролын системийн зорилго нь Монгол иргэдийг Хятад, Орос, Америк хүмүүсээс асар хурдан хугацаанд Мэдлэгийг олж авч, задлан шинжилж, цоо шинээр мэдлэг бий болгох чадвартай ---- тийм төвшний Оюуны бүтээмжтэй болгож төлөвшүүлэхэд орших юм.

Мэдлэг нэг алхамын урд, гагцхүү үнэн байхдаа хүчтэй. Нэг алхамын урдах, цор үнэн мэдлэгийг цоо шинээр л бий болгодог. Энэ бол угтаа аливаа улс орны Боловсролын системийн үндсэн философи нь болно.

Хэрэв Хятадад 1 сая хүн цөмийн физик судлаж, тооноос чанарт шилжих хуулийн гайхамшигийг бидэнд харуулах гэж байгаа бол --- бид дэлхийн боловсролын системийн түүхэнд урд хожид хийгдэж байгаагүй агуу амбицтай, цоо шинэ Боловсролын аргачлалын бий болгож --- ердөө 5000 хүнийг цөмийн физикт дайчлаад л Хятадаас 2 дахин их Нобелийн шагнал авах төвшинд БҮТЭЭМЖИЙГ аваачих ёстой.

БҮТЭЭМЖ бол Эдийн засгийн хамгийн анхдагч асуудал. Эрэлт нийлүүлэлтийн хуулиас өмнө Бүтээмж байдаг.

Миний өнөөдөр ярьсан зүйлс бол зөвхөн Эдийн засгийн асуудал.

Эдийн засгийн сургуульд ийм л асуудлыг зааж, яаж шийдэх гарцыг буюу цоо шинэ мэдлэгийг бий болгож чадах эдийн засагчдийг бэлдэж төгсгөх ёстой. Эрэлт нийлүүлэлтийн хуулийг харин интернэтээс унших ёстой байхаа.

Улс орны хөгжлийн стратеги

Монгол Кола гээд компани дундажаас доогуур орлоготой, кола нь чанар амт тааруу боловч үнэ өндөртэй, үүнээсээ болоод сүүлийн үед харилцагч нараа ихээр алдах болсон. Банкнаас 1.5 сая долларын зээл авч эргэлт хийх гэж үзсэн боловч яг үнэндээ энэ мөнгөө юунд зарцуулах талаараа төлөвлөгөө ч гаргаагүй байж, баахан хэл ам таталсан. Төв үйлдвэрээ дорвитойхон шиг шинэчлээд маркетинг хийх байтал баахан хөдөө орон нутагт подвал нэмж түрээсэлж, хужаа ундааны машин авах төдийгээр энэ мөнгөө зараад - түүнийгээ их тэлэлт гэх мэтээр заралсан.

Уг нь олон нийтийн компани боловч 2 нөхөр л ээлжлээд гүйцэтгэх удирдлагыг нь хийдэг. Хувь нийлүүлэгчид нь зүрх зориг муутай, гуравдагч хүнийг туршихаасаа үнхэлцгээ хагартал айна, тэгснээ нөгөө хоёр нөхөрөө газар дор ортол нь муулна.

Уг нь Кока Кола, Пепси кола гэх мэт компаниудыг жишиг болгоод өрсөлдөх гээд үзэж болох боловч, бүүр ч эсрэгээр орон нутгийн амт, онцлог чанараа хадгална гэх мэтээр захирлуудын зөвлөл дээр яригдах нь түгээмэл. Нөгөө л подвалд, хүн усанд орох зориулалттай баннанд угаадас шиг юм найруулдгаа уламжлал, соёл гэх мэтээр лоозогноод үүнийг нь эсэргүүцсэн хүмүүсийг компани дампуурлах гэлээ хэмээн элдэв нэр хоч зүүнэ.

Олон улсын Кола Нийгэмлэгээс Монгол Кола үйлдвэрийг энэ дэлхийн аваргуудтай өрсөлдөх тухай ятгах, өөгшүүлэх нь битгий хэл, 7 дугаар зэрэглэлийн ижил төстэй хогийн үйлдвэрүүдтэй нь нэг зэрэглэлд оруулаад - тэр зэрэглэл дотроо ахиж байна гэх мэтээр хошигоруулахдаа гарамгай. Ингээд нэг авах хэцүү, байх хэцүү жаахан хэдэн маркетингийн төгрөг тусламж болгон өгөхдөө, албаар том амбицтай хөдлөх санаархлыг нь хаах зорилгоор элдэв шаардлага шалгуур тавина. Ингэж ч болохгүй, тэгэж ч болохгүй - их зээл авбал дампуурна шүү гэх мэтээр нэг бодлын их зөв ч юм шиг - гэтэл үйлдвэрээ огцом эргүүлэхгүй бол тэртэй тэргүй дампуурах нь ойлгомжтой болсон газар их буруу ч юм шиг зөвлөгөөнүүдийг тасралтгүй өгч тархи угаана.

Компанийн гүйцэтгэх удирдлага уг нь том том зорилтууд, гоё сонсогддог зорилгууд тавьдаг боловч дунд шат нь тэр чигтээ корпорацын авилгалд идэгдсэн учир ямар ч ажил урагшаа явахаа больсон. Хамгийн гол нь гүйцэтгэх удирдлага сонгогдохдоо дунд шатны хүмүүсийнхээ барьцаанд орсон байдаг учир тэднийгээ халж зах зээл дээр байгаа өчнөөн олон чадалтай хүмүүсээр сольж чаддаггүй.

Авилгал буруу, буруу, буруу гээд байдаг яг юу нь болдоггүй юм бэ гэж асуух хүнтэй тэр бүр таарахгүй. Би хэлээд байгаа, авилгажсан дунд шатны дарга өмнөх ажлаа хийхээ л больчихдог юмаа гэж. Нэг хүн нэгэн зэрэг авилга ч аваад, ажлаа ч хийнэ гэж байдаггүй юм байна л даа. Жишээ нь Монгол Колагийн аж ахуйн хэлтсийн дарга гэж нэг авилгажсан нөхөр огт ажлаа хийдэггүйгээс болоод компани тэр чигтээ аж ахуйн асуудлууддаа дарагдаад өндийж чадахаа больсон байна. Ерөөсөө энэ нь алсдаа компанийг унагах ужиг шалтгаан болох юм л даа.

Авилга ийм л хортой байдаг байх нь.

Авилгал бол том асуудал биш. Энэ бол илрэл юм. Зүгээр л хий ханиалга. Компанид байгаа хамгийн том асуудал бол Гүйцэтгэх удирдлага лоозогносон зорилготой боловч түүндээ хүрэх стратеги байхгүй, алсын хараа байхгүй. Алсын хараандаа итгэх итгэл үнэмшил байхгүй юм. Та бодож байгаа байх "энэ чинь 1-р курст менежментийн үндэс хичээл дээр ордог хамгийн наад захын юмнууд байна ш дээ" гэж. Яг үнэн. Би бодоод байгаа юм энэ "наад захын" буюу хамгийн чухал зүйлсийг нь 4-р курст овоо дориун болсон хойно нь заамаар.

Энгийн л дээ. Хүндрүүлж бодоод байх хэрэггүй. "50 жилийн дараа бид Кока Колатай өрсөлдөнө" гэж алсын хараа дэвшүүлчихээд - хэрэв энэндээ гүйцэтгэх удирдлага өөрөө итгэхгүй бол яг хэн итгэх вэ? Кока кола л лав итгэхгүй дээ. Монгол кола компанийн ерөөсөө суурь асуудал нь энэ болоод байгаа юм.

Итгэл үнэмшил гэж юу вэ. Жаахан вижуалайз хийгээдхэе. Гүйцэтгэх захирал сар бүр Кока Колагийн тэнгэр баганадсан шилэн тауэрийн гадаа нь очиж зогсоод - тэрний хажууд ирээдүйд байх өөрийн шилэн тауэраа төсөөлөхөд - уулзалтын өрөөний хажуугаар алхаж өнгөрөх тэр мөчид үнэртэх үнэр, өрөөн дотор суугаа захирлуудын яриа бүдэг бадаг сонсогдох тийм нарийн детал хүртлээ буух ёстой.

Итгэл үнэмшил бол жишээ нь бааранд ганц грушик пиво уучихаад, Нууц товчоогоо ч уншаагүй байж "Би эзэн чингисийн үр сад байна" гэж цээжээ нүдэх биш. "Үгүй яг тэр үед үнэхээр л итгэл үнэмшил төрөөд байсан ш дээ" гэж та хэлэх гэж байгаа бол - би "За яг тэр төрсөн мэдрэмжээ 1000-р үржүүлчих - тэгээд тэр чинь жинхэнэ итгэл үнэмшил, харин одоог хүртэл итгэл үнэмшил гэж бодож явсан зүйл чинь ямар ч байсан итгэл үнэмшил биш байж, сорри" гэж хэлнэ. "Юу байсын тэгээд" гэвэл "Сэтгэл хөдлөл байсан юм байлгүй дээ" гэнэ дээ.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

Тэгээд чи өөрөө Монгол Колагийн стратегийг гаргахгүй яасан юм гэж асуудаг л даа. Стратегийг Гүйцэтгэх удирдлага дээр очиж байж л гаргадаг юм л даа уг нь. Дэлхийн ямар ч компани өөр хөндлөнгийн хүний гаргасан стратегиар үйл ажиллагаагаа явуулдаггүй. Мк Кинзи яасын тэгээд гэх гэж байна уу. Мк Кинзи, Бостон Консалтинг энэ тэр бол сайн сонсогч нар л байхгүй юу. Ирж сайн асууж бүх юм яриулж аваад, буцаагаад цаасан дээр бичээд өгчихдөг ийм л сервис. Хэрэгтэй сервис л дээ, корпорацын дүлий хүмүүс ихтэй газар бол.

Алсын хараа, Итгэл үнэмшил, Стратеги (АИС) гээд нэгэнт бичиж байгаа юм чинь нэг жишээ авъя.

Компани Улс хоёр адилгүй л дээ, гэхдээ АИС бол хаана ч адилхан юм. Монгол Кола компани стратегийг зөв томъёолоход хэрэгтэй байж магадгүй нэг жишээг Тайланд улсаар авъя.

Би Тайландад аялж яваа юм. Энд дэлхийн өнцөг бүрээс ирсэн жуулчдыг ёстой саах шиг л болж байна. Жилд тун удахгүй 50 тэрбум доллар олно гэж байна.

Бангкокт очсон хүмүүс мэднэ дээ - Сайам Парагон гээд молл байгаа. Энэ молл 2013 онд инстаграммын хамгийн их зочилсон газраар тодорсон байна. Өөрөөр хэлбэл намба ван молл болсон гэсэн үг.

Тайландад Америкаас, Европоос хүмүүс эмчлүүлэх гэж ирж байна. Дэлхийд номер 1 болсон байна. Эмчээ зарж байна, эмээ зарж байна, эмнэлгээс гараад ирэнгүүт нь хямдхан бараагаа шахаж байна - ерөөсөө бүтэн жил юм худалдаж авахааргүй болтол нь бялдаад явуулж байна. Нэг хүн ирээд жижигхэн процедур хийлгээд явахад л минимум 10 сая болохоор дизайнтай - гэхдээ хямдхан.

Эдний стратеги нь юу гээч. Инээмсэглэл + Хямд үнэ. Ингээд л гүйцээ. Дээгүүрээ улс төрчид нь алалцаад, цэргийн эргэлт байн байн гарах боловч - стратеги дунд, доод шатанд хэлбэрэлтгүй хэрэгжиж байна. Ерөөсөө сайн стратегийн гол шинж чанар бол энэ. Хүн бүр жуулчидтай байдаг чадлаараа эелдэг харилцана. Өөр хоорондоо нэг их тийм биш л юм шиг анзаарагдана.

Land of Smile гэж уриа гаргаад тэрийгээ хэлбэрэлтгүй мөрдөж байна.

Үүргэвч үүрсэн Америкууд ресторанд нь суугаад л "So stupid cheap" гээд уулга алдахыг хаа сайгүй сонсоно. Ер нь хүн гэж амьтаны ерөнхий психологи гэж байна. Ямар ч боловсролтой баян хүн аятайхан цүнх-ямар хямдхан худалдаж авсанаа гайхуулж ярьдаг болохоос ямар үнэтэй хэрэггүй зүйл авсанаа гайхуулахгүй (Оросуудыг онцгой тохиолдол гэж авч үзнэ - боловсрол доогуур байдал нь нөлөөлдөг байх). Голлландад сурч байхад Голланд хүн ямар бага мөнгө төлөөд ямар гоё харагдаж байгаагаа л бие биендээ гайхуулдаг гэж байна билээ. Тэрнээс яаж авилгадсан 4000 доллараараа Луй Вуттон цүнх авсанаа гайхуулах биш.

Москваруу хэн ч зүглэхгүй, яагаад гэвэл тэнд бүх юм маш өндөр үнэтэй. Үнээ нэмж мөнгө хийдэггүй юм байна. Үнээ хямд байлгаж байгаад хямд юм худалдаж авах гэсэн шуналтай жуулчдыг урхидаж мөнгө хийдэг юм байна. Аль аль тал нь л баяртай үлддэг байх. Тэгээд гайхуулж ярина - Тайланд яваачээ, жаргалын орон байна - Москваруу битгий зүглээрэй дэмий газар. гэх мэтээр.

Стратеги өөрөө энгийн, хүний мөн чанарлуу чиглэсэн (хүн хямдхан тэгээд чанартай зүйлд гар татдаггүй - гол нь нэгжийн үнэ биш - харин тоо хэмжээ) - гол нь бүх түвшинд хэрэгждэг л байх ёстой юм.

Эдийн засагч нар бол Монгол Кола компани зээл авах нь зөв үү, үгүй юу - балансын харьцаа нь хэд болов доо гээд л яриад байгаа юм. Учир утгагүй яриа.

Тэр балансын харьцаа хэд болох нь ямар ч хамаагүй. Үнэхээр кока колаг цохих Алсын хараа гаргаад тэрэндээ бүүр гүн орж итгээд, стратегиа тов тодорхой гаргаад компанийн үйлчлэгчээс эхлээд захирал хүртэл бүгд зүтгээд хэрэгжүүлж чадаж байхад тэр Орлого- Өрийн харьцаа 500 ч байсан яадаг юм.