Leadership - Манлайлал

Take, take and take

Саяхан Вартоны профессор Адам Грант Give and Take нэртэй ном гаргасан юм байна. Би хараахан уншиж амжаагүй байна. Гэхдээ номын гол санаа нь хүмүүс үндсэндээ Өгөгч, Авагч гэсэн хоёр армид хуваагддаг. Өгөгч арми дандаа найз нөхөд, гэр бүл, хамт олон, хүмүүст өгч байдаг. Авагч нар бол анхнаасаа авах албатай юм шиг төрчихсөн хүмүүс юм байх.

Харамсалтай нь Өгөгч нар Авагч нараа бодвол маш цөөхөн. Бас Өгөгч нар өгсөөр байгаад санаанд багтамгүй өндөр амжилтанд хүрдэг гэнэ.

Би үүнийг өмнө нь Хэрэглэгч сэтгэхүйтэй ба Бүтээгч сэтгэхүйтэй гэж ангилж бодож байсан юм. Би хүн ажилд авахдаа Хэрэглэгч/Авагч эсвэл Бүтээгч/Өгөгч үү гэдгийг нь олж харахыг хичээдэг. Аль болох Өгөгч хүмүүсийг олж авахыг хичээдэг.

Гэхдээ би бодохдоо, Авагч хүмүүсийг өөрчилж болно. Эд нар бол ердөө төөрсөн хүмүүс. Хүн гэж амьтан угтаа Өгөгч/Бүтээгч юм гэж үздэг. Энэ бол миний философи юм.

Миний блогийн өмнөх бичлэгүүдийг уншвал миний дээрх философи илт болох юм. Ямар ч гэсэн надтай төстэй байдлаар нэг хүн бодож, ном бичжээ. Унших юмсан гэж бодож байна.


Leadership

Монгол улс яг энэ хурдац, маягаараа цаашаа явбал 50, 100, 150 жилийн дараа хаана хүрэх вэ гэдгийг нухацтай бодож үзсэн үү?

Надад бол маш хар дүр зураг харагддаг. Тийм учраас үүнийг өөрчлөх ёстой гэж боддог.

Тийм ч учраас би гадаадад төгссөн докторууд, математик суурьтай залуучууддаа өндөр шаардлага тавьдаг. Шаарддаг, шахдаг, шүүмжилдэг. Зөв ойлгодог нь хэд юм бол. Би өөр хэнээсээ хөгжил дэвшил нэхэх юм?

Тооноос чанарт шилжих хууль гэж бий. Хятад улс 1.3 тэрбум хүнтэй. Адам Грантын санаа гаргаснаар нийт хүмүүсийн 99 нь Авагч, 1 нь Өгөгч байдаг юм бол. Хятад улсад 13 сая Бүтээгч /Өгөгч байна.

Манай улсын 3 сая хүнд бас 99/1 гэсэн харьцаа үйлчилбэл манайд 30 мянган л Бүтээгч байна.

13 сая Бүтээгчийн эсрэг 0.03 сая Бүтээгч гээд бодоод үз.

Тийм учраас Монгол улсын хөгжлийн онол ёсоор Бүтээгч/Хэрэглэгчийн буюу Авагч/Өгөгчийн харьцааг ядаж 50/50 болгох ёстой юм. Ингэж чадвал бид 1 сая гаруй бүтээгчтэй болж глобал өрсөлдөөнд орж чадна. Масс экономи үүсч чадах юм.

Манай экспортын 97 хувь нь зүгээр л байгал эхийн бидэнд бэлдэж өгсөн нүүрс, зэс, алт. 3 хувь нь ноос, ноолуур. Бодоод үз. Хүний тархины бүтээл алга. Манайд бүтээгч нар маш цөөхөн байгаагийн статистик нотлогоо.

УИХ-н гишүүн хүн ТВ-р "...улс орон хөгжиж байна, хар л даа, өндөр шилэн байшингууд, гудамжаар дүүрэн машинууд, дэлгүүрийн лангуу дүүрэн бараа..." гэж хэлэхийг сонсоод миний дотор арзасхийдэг. Улс орны минь хойтохыг уншиж байх шиг л санагддаг. Бидний бүтээсэн юм биш шүү дээ. Ийм тархи угаалтанд л битгий ороорой. Бодитой юм бодитоороо сайхан.

Би дээр хэлсэндээ, Авагч нар буюу Хэрэглэгч нар бол Төөрөлдсөн Бүтээгч нар юмаа гэж.

Хүүхэд бүрийг багаас нь бүтээгч, өгөгч болгож торниулдаг, бэлтгэдэг тийм боловсролын системтэй болохгүй бол маш хар дүр зураг харагдаж байна. Тийм боловсролын систем одоо хэр нь дэлхийд алга.

Оксфорд болон еврейн боловсролын систем магадгүй 100 хүүхэд тутмын 30-г нь Өгөгч/Бүтээгч болгож чаддаг гэж үзвэл. Манай боловсролын систем хаана байна? Математикийн олимпиадад түрүүлсэн, баруунд доктор хамгаалсан, гүүглд ажилласан гэдэг чинь юу ч бишээ гэж миний хэлж байгаа нь угтаа ийм учиртай.

Тэгвэл Монголд 100 хүүхэд тутмын 50-г нь Өгөгч/Бүтээгч болгож бэлтгэж чаддаг Боловсролын цоо шинэ технологи бий болгоцгооё л доо. Жалгандаа сэтгэхээ болиод.

Авагч/Хэрэглэгч хүнээс Өгөгч/Бүтээгч хүн яагаад илүү талаар би ярих хэрэггүй байх гэж найдаж байна. Эдийн засгийн хүч чадлыг хэмждэг нэг хэмжүүр бий. Бүтээмж.

Өгөгч хүний бүтээмж Авагч хүний бүтээмжээс хэдэн мянга дахин илүү байдаг гээд бодоод үз.

Тоочидоо, докторуудаа, гадаад дотоодод төгсөгчидөө та Бидэнд маш их хариуцлага тулгарч байна. Олж харж чадаж байна уу. Хариуцлага гэснээс би одоо хариуцлагын тухай бага сага яримаар байна.


Leader

Лидер хүний шинж чанарыг бид хангалттай ярьлаа. Мөн чанарыг нь харин ярихгүй юм. Форбс сэтгүүл хүртэл лидер хүний 10 шинж чанар гээд л толгой эргүүлэх юм. Харвардад ч мөн адил.

Шинж чанар чинь Мөн чанараас ургаж гардаг, байнга хувьсан өөрчлөгдөж байдаг зүйлс юм шүү дээ. Мөн чанар бол мөнхөд хадгалагдана.

Сэтгүүлч хүн ч юм уу, эсвэл өөрөө лидер байж үзээгүй профессор хүнд шинж чанар л ажиглагдана шүү дээ. "Амжилттай хүмүүсийг ажиглаад байхад цаг барьдаг юм байна." ч гэдэг юм уу. Тэгвэл ямар хүн цаг барьдаг юм бэ?

Лидер хүний мөн чанар нь угтаа дагагч нарынхаа толгой дээр хөвж буй хариуцлагыг олж харан, шүүрч авч, нуруун дээрээ тавьдаг явдал юм л даа.

Лидер хүн гэдэг бол Хариуцлагыг олж харан, үүрч чаддаг тийм л хүн. Тэгээд Өгөгч. Бүтээгч.

Хүмүүст хэрэгтэй байгаа зүйлийг нь олж хараад Өгч, Бүтээх нь байна шүү дээ.

Монголчууд бүгдээрээ Лидер болох хэрэгтэй байна. Глобал лидерүүдийг бэлтгэдэг (50% амжилттайгаар) боловсролын систем л үүнийг хийж чадна. Ийм системийг бий болгох төсөөлөл надад байна. Бага сага судлагаа хэрэгтэй.

Ухаангүй ухаантан

Supposed to be smart, but not so smart. 

Би хотоос хөдөөд очлоо. Хөдөөнийхөн ч шавж, хотоос ирсэн ухаантан, гэгээнтэн аятай л аяглаж хамаг байдгаа дэлгэнэ. "Хотод юу болж байна, яах гэж байна" гэж шалгаана.

Үнэндээ хотод юу болж байгаа, хот цаашид яах гэж байгаа, ноолуурын үнэ өсөх үү яахав, би огт мэдэхгүй. Гэхдээ би хотоос ирсэн учраас хөдөөнийхний хувьд Ухаантан. I am supposed to be smart. Ерөөсөө би ухаангүй, ухаантай нь огт хамаагүй болж ирэв.

Би ч байр сууриа алдахгүй, шинэ хонь, шинэ өрөмнөөсөө салахгүйн тулд амандаа орсноо бурна. Нэг мэдэхэд надад мэдэхгүй чадахгүй зүйл ч гэж үгүй болж. Ер нь бодоод байсан би супер ухаантан байж.

Зөв буруу, үнэн худал, хот яах гэж байгаа, хотод амьдрал яг яаж өрнөдөг зэрэг хотод байхдаа огт ойлгодоггүй байсан зүйлсээ бүрэн ойлгож хөдөөнийхөнд тайлбарлана. Ухаантан царайлж дүрэмдэнэ, мэдэмхийрнэ.

Математикчид

Би математикчидийг биширдэг. Би зарим математикчдийн боддог шиг тэдэнд дургүй ч биш. Харин би нэг ойлголтыг залруулах гэж л их хичээдэг.

Манай эцэг эхчүүд хүүхдээ тооны олимпиадад оруулаад, тоочин болгочихвол тэгээд болох юм гэж боддог. Маш том эндүүрэл. За тэгээд хүүхэд нь гай болж дүүргээс медал авчихвал тэгээд л хөөргөөд л Ухаантан болчихлоо л гэж тунхаглана. Ингээд нэг хүүхдийн хувь заяаг алаад хаячихаж байгаа юм. (80 хувийн магадлалтайгаар)

Тоо сайн боддог болчихоор хүн ухаантай, эсвэл амьдралд амжилт гаргах нь ойлгомжтой болдог байсан бол мөн сайхнаа. Харамсалтай нь үгүй.

Хүүхдийг болоогүй байхад нь хөөргөөд, supposed to be smart болгочихоор, ирээдүйг нь баллачихаж байгаа нь тэр. Амьдрал тоогоор хэмжигдэхгүй шүү дээ. Нийгэмд тоогоор тайлбарлаж чадахгүй, магадгүй боломж ч үгүй олон хэмжигдэхүүн бий.

Хүүхдээ, дүүгээ битгий баллаарай.

Гадаад явж галуу шувууны мах идэгсэд

Би гадаадад төгссөн, доктор хамгаалсан, олон жил амьдарсан хүмүүсийг бишрэн хүндэтгэдэг. Тэдний ихэнх нь мундаг хүмүүс байдаг. Харин зарим нь асуудалтай.

Гадаадад төгссөн, supposed to be smart буюу ухаангүй ухаантанг ажиллуулах гэж оролдсоноос зүгээр дотоодын бүтээгдэхүүнээ авсан нь дээр.

Америкт 7 жил амьдраад Монгол улсаа хөгжүүлэхээр ирсэн хичнээн ч ухаангүй ухаантантай уулзав даа. Бүүр тоть шиг "Монгол улсаа хөгжүүлэхээр эргэж ирлээ." гэж дургүй хүрмээр давтахыг нь яана. Юу ч чадахгүй байж. Америкт бүүр 20 жил амьдарчихаад тэр улсынхаа тухай ямар ч ойлголтгүй байвал би гайхахгүй.

Харин ирээд яг би дээр хөдөө очдог шиг л аяглана. Ухаангүй мөртлөө ухаантай дүр эсгэнэ.

"Аяа би мэдэхгүйгээ мэдлээ!" гэж 3000 жилийн өмнө, философийн эцэг уулга алдсан байдаг. Мэдэхгүйгээ мэдэхгүй хүн хаана ч гай болно. Бүүр тэгээд хамраа сөхсөн бол дуусаа.

Докторын диплом яг үүнтэй адил. Эдийн засгаар доктор хамгааллаа гэдэг нь эдийн засаг мэддэг боллоо гэсэн үг огтхон ч биш. Түүний маш олон салаа мөчрийн нэгээр нь докторын ажил хийгээ л биз дээ. Ер нь амьдралдаа нэг хүн ажиллуулж, нэг бүтээгдэхүүн бүтээж, улсад компаниараа татвар төлж, нэг харилцагчид загнуулж үзээгүй эдийн засагч гэж юу байдаг юм.

Зүй нь докторын диплом авсан хүн өөрийнхөө мэдэхгүй, тэнэгээ гайхаж суух учиртай юм. Юун мэддэг царайлах. Ухаантай царайлах.

Сүүлийн үед Харвардад, Стэнфордод төгссөн энэ, тэр гэж ирээд бас ярьж бахархах болж. Сайхан л даа. Жил бүр хэдэн мянган хүн ч Харвард төгсдөг юм. Тэрнээс нь хэд нь архичин болж, хэд нь амьдралдаа бүтэлгүйтэж, хэд нь үнэхээр улс орондоо бахархуулахаар зүйл хийдэг юм бол доо. Бодох л асуудал. Ер нь хийсэн бүтээсэнээр нь хүнээр бахархдаг болохоос, бид чинь юу л болоод байна даа. Оюуны хоосрол гэдэг энэ үү.

Google-д монгол хүн ажилладаг гэнэ. Мэдээж шүү дээ. 50 мянган хүнтэй компанид, арай ч дээ Монголоос нэг хүн ажиллах байлгүй дээ. Бид чинь тийм дүүрчихсэн тэнэг мангар ард түмэн биш шүү дээ. Гүүглэд хар шар бүх л хүн ажилладаг байлгүй дээ.

Бахархаад бичээд байхаар үйл явдал юм болов уу. Шинэ систем зохиосон, шинэ бүтээгдэхүүн гаргасан, шинэ нээлт хийснийг нь ярьж болохгүй юм байх даа.

Сүүлийн үед хараад байхнээ гадаадад амьдардаг мундаг эрдэмтэн Монголчууд бас гараад иржээ. Ерөөсөө л тэндээсээ комментлоод байх нь тэр. Энд ирээд бодит байдлыг нь нэг харчихаасай. Бас амьдарч байгаа гадаадын улс орныхоо нийгэм, соёл, эдийн засгийг бүрэн ухаад ойлгочихоосой. Хотоос хөдөөд ирсэн хотын хүү шиг л сонсогдох юм. Бичсэн, ярьсан юмнууд нь. Ичээсэй.

Эдийн засгийн шинэчлэлийн талаар миний бодит амьдралаас ургуулж, өөрийн биеэр туулж үзэж байж хэлж ярьдаг олон зүйлсийг хотоос ирсэн хотын талаар юу ч мэдэхгүй докторууд гутааж, унтрааж, үгүй хийдэг. Хэцүү ч юм даа. Ухаангүй ухаантанууд.

Одоо ч би тооны олимпиадын хагархай медалтнууд, гадаадад сураад юу ч сураагүй хэрнээ юм сурсан гэж өөртөө итгүүлэгчид, докторын хугархай зэрэгтнүүдийн дургүйг хүргэчихлээ дээ. Ихэнх нь ойлгохгүй эгдүүцэх биз. Нэг хоёр нь харин ойлгоод улс орондоо үнэхээр хэрэгтэй зүйл хийгээсэй билээ.

Боловсрол, мэдлэг, мэдээлэл

АГУУ ХАННО 


Карфаген (Carthage BC814-BC146) бол эртний Ромын гол өрсөлдөгч байж ид үедээ Хойд Африк, Испани, Итали, Грекийн хэсгийг хамарсан том улс байв. Карфагений нийслэл одоогийн Тунис буюу Хойд Африкт байсан бөгөөд Ромтой дүйх өндөр хөгжсөн хот байжээ. Карфаген үндсэндээ эртний ардчилсан улс байсан гээд хэлчихэж болно.

Ром ба Карфагений өрсөлдөөн оргилдоо хүрч байх үеэр Карфагенд дэлхийд цуугаа мандуулсан генерал Ханнибал Барса мэндэлжээ.

Карфагений улс төрч Ханногийн (Hanno the Great) буруу шийдвэрээс болж Карфаген далайд Ромыг дийлэхгүй болсон байлаа. Энэ үед Ханнибал Испаниар дамжин, Альпийн нурууг давж Италируу хойноос нь орж Ромыг чиглэн давшжээ. Ханнибал 15 жилийн турш Италид Ромын өөрөөсөө том армиудыг бут цохин амьдарч байсан боловч Альпийн нурууг давах үедээ оньсон төхөөрөмжүүдээ алдсан, мөн энэ хугацаанд хойноос нь нэг ч тусламж ирээгүй учир Ромыг эзлэж чадаагүй юм.  

Ханнибалын нэмэлт хүч хүссэн хүсэлтийг гайхал сенатын гишүүн Ханно тухай бүрт нь популизм хийж амжилттай няцааж байсан гэдэг. Ингээд Ханнибалын үл ялагдах арми 15 жилийн дараа нутаг буцсан. Үүний дараахан Хойд Африкт Карфаген Ромд ялагдахад өнөөх л гайхал Ханно энхийн хэлэлцээрийг гүйцэтгэж байжээ.

Харамсалтай нь энхийн хэлэлцээрийн дагуу 50 жилийн турш Карфаген Ромд дайны төлбөр төлж, нэр төртэйгээр барагдуулсан боловч Ромчууд амлалтаа зөрчиж Карфагенийг газрын хөрстэй нь тэгшлэн хядаж үлдсэн бүх хүнийг нь боол болгосон гэдэг. Хотын хөрсөн дээр давс цацаж дахиж өвс ногоо ургахгүй болгосон тухай домог байдаг.

Тухайн үеийн Ромын сенатын гишүүн Като (BC234 - BC146) хурал дээр үг хэлэх болгондоо "Карфаген сөнөх ёстой" гэж үгээ дуусгадаг байжээ. (Яг л Чингис хаан өглөө бүр... гэдэг шиг) Карфаген 2164 жилийн өмнө сөнөөгдсөн бөгөөд Като түүнээс хойш 3 жил амьдарч мөрөөдлөө амьддаа үзжээ.

Ардчилсан нийгэмд популист улс төрч, Ханно шиг ганцхан этгээд л улсын хөгжлийг гацааж. Улсын мөхлийг дуудаж авчирч чадна. Ханногийн Ханнибалд тусламж өгүүлэхгүй байх шалтгаан нь ердөө л эрх мэдлийн төлөөх амбиц байлаа. Хэрэв Ханнибал Ромыг эзэлбэл Ханногоос илүү нэр хүндтэй болчих гээд байв. Тэрнээс түүнд Карфагений эрх ашиг сонин байсангүй.

Хачирхалтай нь Ханно шиг хүмүүс, ардчилсан төрд цэцэглэж бараг л бүх насаараа сенатад суудаг. Хичнээн олон ард түмэн дүлий дүмбэ царайлж харж суусаар мөхсөн билээ.

Дээхнэ маркетингийн чиглэлээр ажилладаг нэг захирал, Монголын үзэгчдийн (ө.х. иргэд) санах ой ердөө 3 сар л байдаг гэж мэдэгдэж билээ.


КОМПАНИ БА УЛС

Улс оронтой адилхан Компани засаглалын ижил бүтэцтэй. Зорилго, чиглэл нь ч адил.

Компанийг харъя. Эзэд байна. Эзэд ТУЗ сонгоно. ТУЗ нь гүйцэтгэх захирал томилно.

Улсыг харъя. Иргэд буюу эзэд байна. Эзэд УИХ сонгоно. УИХ нь Ерөнхий сайдыг томилно.

Адилхан л сайн сайхан зүйл, ирээдүйг хийж бүтээх, төсөв төлөвлөгөө, бүтэцтэй.

Компанийг авч үзье. Компанидаа шахаа хийдэг ТУЗ, компани хөгжил дэвшлээрээ урагш олигтой ахиагүй. ТУЗ-н гишүүд нь ээлжилж гүйцэтгэх захирлаа хийдэг. Ашигтай ажиллаж байсан тохиолдол 25 жилийн түүхэнд нь байхгүй шахуу. Компанийн эзэд ийм байдлыг ингэж удаан тэвчих үү. Үгүй.

Компанийг 2 жил удирдаад л хөгжүүлж чадаагүй бол тэр гүйцэтгэх захирал, тэр ТУЗ-н карьер дуусдаг. Бизнесийн салбарт байдаг хүн бүр л энийг мэднэ. Юун цааш хугацаа сунгах, дахин томилогдох.

Улсад харин, хачирхалтай нь өөр юм байна. Хоёр гурван үндсэн шалтгаан байна.

1. Компани харьцангуй цөөхөн эзэдтэй байдаг. Тэд нь ч тэрийгээ мэддэг учир эзэн бүр компаниа анхааралтай ажиглаж байдаг.

Улс 3 сая эзэнтэй учир хэн нь ч тогтож сууж анхаардаггүй. Хувийн амьдралаа анхаараад явчихдаг.

2. Компанийн эзэн дайны хүн компанийн талаар сайн боловсролтой байдаг. Улсын эзэн хүн харин улсын талаар ямар ч боловсролгүй байна.


МЭДЭЭЛЭЛ, СЭТГЭГДЭЛ

Боловсрол гэхээр манайхан диплом боддог. Боловсрол гэхээр сурсан хугацаа боддог. Эсвэл гадаадад төгсөөд ирсэн боловсролтой залуу гэж ярьдаг. Буруу.

Энд мэдээлэл, сэтгэгдэл, мэдлэг, боловсрол гээд 4 ойлголтыг хольж солиод байгаа юм.

Хүн гэж амьтан үнэнийг хайж явдаг. Зөв ба бурууг ялгаж явдаг.

Зөв бурууг ялгаж салгаж чадахгүй хүмүүс Ханно шиг улс төрчдийн золиос болдог. Ханно шиг улс төрчдийн популизмд ордог.

Зөв ба бурууг мэдээлэл, сэтгэгдэл, мэдлэг, боловсролын чухам алинд нь үндэслэж ялгаж байгаагаас тухайн хүний төвшин хамаарна. Насаараа зөв гэж итгэж явсан зүйл чинь буруу байвал яахав.

Хайртай юм шиг санагдсан учраас (сэтгэгдэл төрсөн) суусан хосууд салж хүүхэд өнчрүүлж байна. Мэдээлэл, сэтгэгдэл, мэдлэг, боловсролын алин дээр нь суурилж шийдвэр гаргаж байна вэ.

Амьдрал нь тэр чигээрээ сэтгэгдэл, мэдээлэл дээр суурилж явагддаг хүмүүс ямар хөөрхийлэлтэй вэ.

Саяхан нэг иргэн өөрийгөө дэлгэцийн өмнө шатаав. Зөв үү, буруу юу.

Мэдээ хүргэж байгаа сэтгүүлч өөрийн хувийн сэтгэгдлийг шингээгээд хүргэхэд үзэгчид сэтгэгдэл үүсчихнэ. Зөв юм шиг, эсвэл буруу юм шиг санагдуулж болно.

Мэдлэггүй хүн, боловсролгүй хүний амьдрал "тийм шиг санагдлаа" гэсэн уриан дор өнгөрнө.

Хамгийн харамсалтай нь сэтгэгдэл дорхноо өөрчлөгдөнө. 3 сарын л настай. Халуун дурлалцаж байсан хосууд 3 сарын дараа гэнэт уйдлаа.

Үүнийг л Ханно мэтийн улс төрчид чадмаг ашиглаж улсыг мөхөөдөг юм. Үнэндээ Ханно ч гэсэн улсыг мөхөөх зорилгогүй зүгээр л нэг сэтгэгдэлдээ хөтлөгдсөн иргэн л дээ.


БОЛОВСРОЛ


Ханно хөгийн новш уу, үгүй юу гэдгийг боловсролтой иргэн нэг сонсоод л мэднэ.

Өөрийгөө шатаасан иргэний тухай мэдээнд сэтгүүлч хичнээн өөрийнхөө сэтгэгдлийг шингээсэн ч гэсэн, боловсролтой иргэн шууд зөв ба бурууг ялгаж чадна.

Боловсрол гэж энэ юм. Үнэн ба худал мэдээллийг ялгаж чадна. Зөв ба бурууг зөвөөр ялгаж чадна. Сэтгэгдлээ түр хойш тавьж чадна. Санагдсан учраас юм хийх биш, зайлшгүй учраас юм хийнэ.

Учир нь Зөв ба буруу бидний төсөөллөөс ангид бие даан оршино.

Философи бол зөв ба буруугийн ухаан юм.

Монголын төр байгуулагдахаас өмнө буюу 2400 жилийн тэртээ философич Сократ "Мэдэх тусам мэдэхгүйгээ мэдлээ" гэж хэлсэн байдаг.

Утга нь боловсролтой хүний анхны алхам нь "мэдэхгүйгээ мэдэх" явдал мөн. Харин боловсролгүй, амьдрал нь тэр чигээрээ 3 сарын настай сэтгэгдэл дээр суурилдаг хүний үндсэн шинж чанар нь "мэдэхгүйгээ мэдэхгүй" байхаар харагдана.

Мэдэхгүйгээ мэдэхгүй хүн сэтгэгдлээ үнэн гэж итгэнэ. Ердөө л санагдсан учраас зөв гэж бодно.


ГАРЦ

Бид социализмийн үед "шинжлэх ухаанч" иргэдийг бэлтгэж байв.

Манай нийгмийн даатгалын систем тэр чигтээ шудрага бус систем гэдгийг хүн бүр л мэднэ. Тэгвэл энэ нь ямар зарчим дээр үндэслэдэгийг харин та нар мэдэх үү. Нийгмийн даатгалын хуулинд зааснаар бол "Эв санааны зарчим" дээр суурилдаг юм. Эв санааны зарчим дээр суурилсан шудрага бус систем гэсэн үг. Байж болох уу.

Аливаа сүржин лоозонг сонсмогц анхаарч далд утгыг нь судлаж бай. Түүний ард шудрага бус, бусармаг явдал нуугдаж байдаг юм.

Яг л үүнтэй адил "Шинжлэх ухаанч иргэдийг бэлтгэх" гэдэг социализмийн үеийн санаа нь цаанаа агуулгатай. Харин орчин үед "Монгол хүүхдийг Монгол хүн болгож төлөвшүүлнэ" гэх маягаар үргэлжилнэ. Сонсоход туйлын зөв байгаа биз. Сонссондоо битгий итгэж бай.

Монгол хүүхэд шинжлэх ухаанч буюу логарифм хувиргаж бодож чаддаг боллоо гээд Ханно мэтийн улс төрчийг зөв удирдагчаас ялгаж чадахгүй нь өнгөрсөн 25 жилд гашуунаар нотлогдсон. 1990 он хүртэл бэлтгэгдсэн "шинжлэх ухаанч" иргэд сонголт хийсээр бид ямар үр дүнд хүрэв.

Философийн боловсролыг дунд сургуулийн хөтөлбөрт оруулна гэж би олон жил ярьж байна. Намайг хэн дэмжив. Гэтэл миний эргэн тойронд дүүрэн хүүхдийнхээ боловсролд санаа зовсон эцэг эхчүүд. Хадан хясаа мөргөж буцах далайн давалгаа мэт ердөө санаа зовоод өнгөрөх нь зөв үү. Эсвэл сэтлэж ард нь гарах ёстой юу.  

"Шинжлэх ухаанч иргэдийг бэлтгэх", "Монгол хүүхдийг Монгол хүн болгож төлөвшүүлэх" гэх мэт олон зөв хөтөлбөрүүд сонсогдоно. Харин энэ нь зөв эсвэл буруу эсэхийг хэн тунгааж байна. Эсвэл сэтгэгдлээрээ л явж байна уу.

Эцсийн эцэст Монгол улсын иргэн бүр БОЛОВСРОЛТОЙ буюу зөв бурууг ялгаж чаддаг, үнэнийг мэддэг байх ёстой. Боловсролын системийн үндсэн үүрэг нь энэ болно.

Логарифм хувиргах ухаан бол мэдлэг. Дан мэдлэгтэй байгаад хангалтгүй. Боловсролтой байх учиртай. Логарифм хувиргадаг, улсын тооны олимпиадын аварга Зөв ба Бурууг ялгаж чадаж байна уу. Үгүй. Энэ хүнд нэмээд Боловсрол олгох хэрэгтэй.

Бид мэдээлэлээр хязгаарлагдсан, сэтгэгдэлд амьдралаа хөтлүүлсэн, бага сага мэдлэгтэй иргэдтэй байвал хэзээ ч хөгжихгүй. Ханногийн золиос болоод дуусна. Ханнибалаа танихгүй.

Монголын боловсролын систем боловсролтой иргэдийг бэлтгэж гаргадаг операци байх ёстой. Философи бол манай дунд сургуулийн үндсэн судлагдахуун байх учиртай. Философи гэж тусдаа хичээл орох биш харин бүх хичээлд нь философи шингэсэн байх тухай би ярьж байна.

Хүн төрлөхтөний мэдлэг тэр чигээрээ өнөөдөр Англи хэл дээр байна. Юун хуучин Монгол, бүүр Кирил Монгол дээр ч мэдлэг гэх юм алга. Гэтэл Монголын ирээдүйг модон банзан дээр суулгаад хэдэн жил хуучин Монгол бичиг заах тухай ярьж байна. 5-р анги хүртэл нь англи хэл зааж болохгүй тухай ярьж байна. Үүнийгээ Монгол хүүхдийг Монгол хүн болгож төлөвшүүлж байгаа явдал гэж халхавчилж байна. Энэ яг яадаг популизм бэ? Эцэг эхчүүдээ?

Монгол хүүхэд дэлхийн лидер болж төлөвших ёстой болохоос биш хэн ч хэрэглэдэггүй, номын сан ороод аваад уншъя ном байхгүй хуучин үсэг магистрийн төвшинд сурч, үнэтэй хүүхэд насаа үрэх нь Монгол хүн болж буй явдал уу.

Ромчууд болхи Ром тоогоо халж, өстөн дайсан Арабчуудын тоог авснаараа хөгжил дэвшил нь хурдассан гэж түүхэнд тэмдэглэгдэж үлджээ. Харин тэгснээрээ Ромчууд Ром байхаа больж Араб болчихоогүй юм байна.

Сэтгэгдэлээрээ биш Боловсролоороо тунгааж уншсанд баярлалаа.

Simplified Reality

Бүх 5 настай хүүхэд "үхэл" гэж юу болох, амьдралын утга учрын тухай бодож эхэлбэл юу болох билээ.

Философичид бодит байдал, түүний талаарх хүний төсөөлөл хоёрын хооронд хэр их ялгаа байгааг олон мянган жил бясалгаж онолдсоор ирсэн.

Шашин бол бодит байдлын талаар өөрсдийн хувилбарыг дэвшүүлдэг хөдөлгөөн юм гээд хэлчихэж ч болно. Там байдаг эсэхийг тунхаглана гэдэг нь өөрөө бодит байдлын талаарх хувилбар гэсэн үг. Хүн амын тал нь шашинд итгэдэг гэж үзвэл хүн амын аль нэг тал нь үргэлж бодит байдлын талаар буруу төсөөлөлтэй болж таарна.

"Тариалангийн бурханд өргөл өгөхгүй л бол Тариа ургахгүй" гэдэг нь бодит байдлын талаарх хэн нэгний төсөөлөл.

Бодит байдал бидний төсөөллөөс ангид оршино. Өөрийн бодол өөртөө зөв биш. Чи юу гэж бодсон нь бодит байдлыг огтхон ч өөрчлөхгүй.

Нар мандаж, жаргадаггүй. Харин дэлхий тэнхлэгээ эргэдэг.

Бүх 5 настай хүүхэд "үхэл" гэж юу вэ гээд асуугаад эхэллээ гээд бодоод үз. Хүн төрлөхтөн бодит байдлын талаар хялбаршуулсан төсөөлөлтэй байхаар програмчлагдсан бололтой.

Дэлхий хавтгай, нар мандаж, жаргана. Ямар ч гэсэн амьд явж, үр төлөө үлдээхийн тулд бодит байдлыг өөрийн маш бага мэдлэг дээр үндэслэн хялбаршуулан төсөөлөхөөс өөр аргагүй.

Тэгэхгүй бол бид өдөржин бодож суусаар байгаад мөхнө. Философичид яагаад ердөө сүүлчийн 3000 жилд хүчээ авав. Яагаад гэвэл хүмүүс хамтаар амьдарч, зарим нөхдүүддээ бодох цаг гаргаж өгсөн учраас тэр шүү дээ. Будда санаандгүй ч хааны хүү байсангүй. Хэрэв харцын хүү байсан бол өдөржин тариан талбайн дээр ажиллаж, бодит байдлын тухай бодож амжих ч үгүй байв.

Яагаад лам нар агуйд даяанчилдаг вэ. Мэдээж бодит байдлын тухай бодох гэж шүү дээ.

Дэлхий бөмбөрцөг, гариг ертөнц, нейтрон, атомын талаар хэн нэгэн нь хэлж өгөхгүй л бол 5 настан бүр бодоод олохгүй. Олон зуун сая 5 настанууд дунд онцгой нэгэн 5 настан байх. "Үхэл гэж юу юм бэ?" гэж асуух. Эдгээр нь явсаар Ньютон, Эйнштэйн болно.

Үр дүнд нь Хүн төрлөхтөний төсөөлөл бодит үнэнд нэг алхамаар ойртоно.

Шинжлэх ухаан яагаад шашнаас давуу болж таарсан гэхээр. Шинжлэх ухаан үргэлж өөрийн бодит байдлын талаарх төсөөллөө няцааж чаддаг. Харин шашин бол аль 2000 жилийн өмнө гаргасан бодит байдлын талаарх төсөөллөө хамгаалдаг. Хэрэв шашны үнэхээр зөв бол 1000 жилийн дараа Шинжлэх ухаан шашны хувилбарыг гарцаагүй нотлох болно. Харин эсрэгээр нотолбол Шашин шившигтэйгээр тарах болно.

Энэ үүндээс нь авч үзвэл шашин яагаад үүссэн бэ гэдэг нь ч өөрөө маш органик. Хүн байгаа цагт шашин байна аа л гэсэн үг. (Шинжлэх ухаан нь сул байсаар байвал)

Яагаад гэвэл хүн өдөр тутам хоол хүнсээ залгуулж, үржиж, амь гарахын тулд бодит байдлын хялбаршуулсан төсөөллөөр (дэлхий хавтгай) том асуултын тэмдэгийг (хавтгай биш бол яана?) хааж орхиод урагшлахаар програмчлагдсан.

Хүн бусад амьтадтай адил бодит байдлыг хялбаршуулан төсөөлдөг. Гэхдээ бусад амьтнаас хүн төрлөхтөний ялгарах онцлог нь өөрийнхөө төсөөлөлд эргэлзэх явдал мөн.

Хэрэв хүн өөрийн төсөөлөлд эргэлздэггүй байсан бол бид амьтан байх байлаа.

Тийм учраас аливаа хүн бодит байдлын талаарх өөрийн төсөөллөө байнга нягталж байх учиртай. Толгойд нь орсон бодол бүрийг үнэн гэж бодох хүн ямар өрөвдөлтэй байх билээ.

Өнөөдөр миний хэлэх гэсэн гол санаа нь.

Аутизмтай, дээрээс нь тооны онцгой авъяастай - тухайлбал цээжээр 5 оронтой тоог үржүүлж чаддаг, 3.14 пи тооны бутархайн орныг алдаагүйгээр 20000 орон хүртэл цээжээр хэлж чаддаг, цээжлэлтийн олимпиадын аварга гэх мэт хүмүүсийг ажиглаад дараах дүгнэлтэнд хүрлээ.

Энэ хүмүүсийн толгойд компьютер байгаа юм ер алга. Тэр мундаг тоочин толгойгоо ашиглаад амжилтанд хүрч байгаа ч юм алга. Учир нь их энгийн.

Эдгээр тооны чадвартай хүмүүс тоог энгийн бидэн шиг биш харин өөрөөр хардаг юм байна. Печень бидний хувьд маш ойлгомжтой энгийн. Тэгвэл нэг мундаг тоочин нь тоог хүнсний бүтээгдэхүүнээр төлөөлүүлж хардаг байх юм. Нөгөөх нь хэлэхдээ 276 бол их аймаар, өрвийсөн тоо гэж хэлсэн байх жишээтэй. Цээжлэлтийн олимпийн аваргууд хүний нэрийг тогтоохдоо амьтантай зүйрлүүлж үз гэж зөвлөж байх.

Өөрөөр хэлбэл хурдан ажиллаад байгаа тархи алга. Харин тоог биднээс өөр өнцгөөр харж байна. Бодит байдлыг арай өөрөөр хүлээж авч байна. Үүнийг хүн бүр сурч болно. Харин зарим нь төрөлхийн ийм чадвартай төржээ.

Жишээлбэл яагаад Хятад, Солонгос зэрэг орны хүүхдүүд тоон дээр маш өндөр үзүүлэлттэй байгаа судлаж үзэхэд ердөө эдний 10,000-н систем нь Барууны тоо заах аргатай харьцуулахад хамаагүй хялбар юм байна. Хятад хүүхэд тооны илүү хялбар аргатай учраас Америк хүүхдээс хурдан боддог байна.

Тэгэхээр бидний бодит байдалд хэр ойртож очих вэ гэдэг маань түүнийг харж байгаа өнцөгтэй маш их хамааралтай гэж хэлмээр байна.

МАН, АН хоёр улсыг хөгжүүлэх ч юм уу, үгүй ч юм уу. Бидэнд элдэв цуу яриа, хэсэг бусаг мэдээлэл дээр үндэслэсэн бидний төсөөллөөс өөр юу ч алга. Тэдэнд өөрсөдөд нь ч бас бодит байдлаас тэс зөрүүтэй төсөөллөөс өөр юм үгүй.

Бид үхэл гэж юу болох, там үнэхээр бий юм болов уу, миний амьдралын утга учир юу вэ гэж хэдэн удаа боддог билээ. Бодит байдлын талаар бид бодож, хайж үзэхгүй бол яаж бодитой төсөөлөх билээ?

Малын нэмнээ

National Identity гэдэг бол Үндэстэний Мөн Чанар. (онцлог, өвөрмөц байдал биш юм шүү)

National Identity Crisis гэдэг бол аливаа үндэстэн өөрийн мөн чанарыг алдсан, эсвэл түүнийгээ идэвхийлэн шинээр хайж эхлэх, эсвэл зөрчилтэй байр суурьтай болсоныг хэлдэг.

Саяхан Боловсролын яамны албаны хүмүүстэй ярьж байхад. "Бид Монгол хүүхдийг юуны өмнө Монгол хүн болгож төлөвшүүлэх шинэ хөтөлбөр гаргасан." гэж байна. Өнгөц сонсоход маш зөв зүйтэй сонсогдох байх.

Гэхдээ Монгол хүн гэж хэн юм бэ. Буюу. Монгол Үндэстэний Мөн чанар гэж юу вэ. Үүнийг Боловсролын яаманд, мөн хэдэн УИХ-н гишүүд нийлээд тодорхойлчихдог болсон юм уу.

Сүүлийн үед өрнөөд байгаа Монгол хүүхдийг "Монгол хүн"!?? болгож төлөвшүүлэх ажил нь хэд хэдэн параметртай бололтой юм.

Тухайлбал:
- Монгол хэлний тухай хууль батласнаар 5-р анги хүртэл гадаад хэл зааж болохгүй. (Багаасаа 2 түүнээс олон хэл сурснаар сэтгэн бодох чадвар илт нэмэгддэг тухай шинжлэх ухааны олон судлагаа гарсан байгаа.)
- Монгол хэлний тухай хууль батласнаар Монгол бичигт шилжин орох тухай. (Унших ном, зохиол нь ховор бичгийг тэгэж их сургаж хүүхдийн үнэтэй цагийг алах ямар хэрэг байна. Монгол бичгээр ядаж уншдаг, нэрээ бичдэг болговол болоо юм биш үү.)
- Нэгдүгээр ангиас эхлэн малын нэмнээ, тохом зэрэг мал аж ахуйн агуулга ихтэй боловсролын контентуудад шилжиж эхэлсэн. (Ялангуяа хотын эцэг эхчүүд үүнд ихээхэн бухимдалтай байгаа. Хүүхдийн хэзээ ч харж үзээгүй, харж үзэхгүй ч байж магадгүй зүйлсээр нь төлөөлүүлж А үсэг зааж эхэлсэн. Нэмнээ гэдэг үгэнд ордог Н гэх мэтээр.)

2006 онд би гудамжинд зүг асуух Америк эмэгтэйтэй тааралдсан юм. Тэр зүгт нь явж байгаагаа хэлээд намайг дагаад явахыг хүсэв. Замдаа "та Монголд юу хийж байна вэ." гэж асуухад минь Монгол үндэстэний онцлог буюу нүүдлийн мал аж ахуйг хадгалж үлдээх төсөл хэрэгжүүлж байгаа тухай хэлэв. Би ч эгдүүцэж. "Хэрэв таны тэр хадгалж үлдээх гээд байгаа малчин залууг Нью Йорк хотод аваачаад, Феррари унуулж үзүүлээд. Аль амьдралыг нь сонгох вэ гэж асуувал тэр залуу юу гэж хэлэх байсан бол?" гэж асууж билээ.

Уншигч та ер нь анзаарсан уу? Нүүдлийн мал аж ахуйг хадгалж үлдээх гээд байдаг хүмүүс нь ихэвчлэн хотод амьдардаг, машин унадаг, твиттер, фэйсбүүктэй байдаг. Харин музейд биш амьдаараа музей болох учиртай малчид нь хотруу нүүдэллэж, үр хүүхдээ хотод шингэж үлдээсэй гэж сургуульд явуулдаг. (голцуу)

Намайг зөвөөр ойлгоорой. Би өөрөө Монгол ахуйдаа мал маллаж өссөн хүн юм шүү. Хэрэв та энэ хүртэл тэсч уншсан бол яаран дүгнэлт хийлгүй цааш нь уншина уу.

Хэлний философи
Ром тоо гэж та бид мэднэ. XXI гэх мэт. Их болхи тоо л доо. Харин Ромчууд өөрсдийн эртний өстөн дайсан Арабчуудын тоог (1, 2, 3) авч хэрэглэснээр хөгжил дэвшил нь хэрхэн хурдассан тухай баримт бий.

Үүнтэй ижил Монгол бичиг бол эхлээд Араб, дараа нь Согд тэгээд Уйгараар дамжиж бидэнд ирсэн бичиг юм. Бид харийн үүсэлтэй бичгийг авч ашиглаад хөгжүүлээд л явсан ард түмэн.

Бичигийн үүрэг юу вэ. Мэдлэг дамжуулах. Мэдээлэл дамжуулах.

Дуудлагаасаа өөрөөр бичдэг бичиг мөхдөг жамтай. Үүнийг хүн төрлөхтөний түүх нотлоно. 1990 оноос эхлээд Монгол бичигийг дунд сургуульд зааж эхэлсэн нь туйлын сайшаалтай.

Өөрөөр хэлбэл "абу" гэж биччихээд "аав" гэж дууддаг бичиг л мөхдөг юм. Би энд ямар нэг бичиг мөхөөх гээд байгаа юм биш. Би энд байгалийн хууль ярьж байна.

Харин миний санал бол Монгол бичигээ хөгжүүлье. Цагаан толгойгоо авч үлдээд, цааш нь хөгжүүлье. "Аав" бол "аав" л гэж бичдэг болъё.

Энэ Монгол хүүхдийн төлөвшлийн асуудал ярьж, Монгол хэлний тухай хуулийг дэмжиж байгаа УИХ-н гишүүд Монгол хүнийг аварч үлдээх том ажил хийлээ гэж ярьж байгаа сураг байна. Үүнийг бид нухацтай бодох хэрэгтэй. Бид харицлааны хэрэгслүүр болсон эх хэл дээрээ хүртэл ингэж популизмдаж болохгүй.

Хөвсгөл, Онон, Орхон бүгд түрэг гаралтай үгс. Хуушуур, бууз, хуйцай бас л ижил Хятад гаралтай. Яг үүнтэй адил Хятад ба Турк хэлэнд Монгол гаралтай үгс түмэн олноороо бий. Хэл бол ийм л эд. Үүнийг мэдлэг нимгэн этгээд юу ч гэж эсрэг зүтгээд нэмэргүй. 800 жилийн өмнө бид "Абу" гэж дууддаг л байсан байх. Харин одоо бол үгүй. Ухарч буцах боломж ч байхгүй.

Тийм ч учраас Хэл өөрөө философийн маш том судлагдахуун болдог учиртай. Үүнийг сэтгэл хөөрлөөр шийдэж болно гэж үү.

Ромчууд Ром тоогоо дайсныхаа Араб тоогоор солиод Ром хүн байхаа болиогүй юм шүү.

Мал аж ахуй
Энэ дэлхийд нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлж үзээгүй үндэстэн үгүй.

Нүүдлийн мал аж ахуй бол Монгол ахуйн нэг хэлбэр л болохоос биш Монгол үндэстэний мөн чанар биш юм. Ялгаж салгаж ойлгомоор байна.

Нүүдлийн мал аж ахуй хөгжөөд фермерийнх болох учиртай. Цаашлаад биотехнологийн хөгжил дэвшил ашиглах хэрэгтэй. Монгол хүн хэн бэ? Мал хариулж яваа залуу юу.

Саяхан би хөдөө явж байгаад 100 хүрэхгүй хонь хариулж явах 21 орчим насны болов уу гэмээр Монгол залууг харлаа. Ямар хайран бүтээмж вэ. Тэр залуу эрдэм шинжилгээний лабораторид суугаад нээлт хийж байж болох байлаа.

Эсвэл Лондон хотод хувьцааны арилжаа хийгээд дэлхийг доргиож болох байсан. Монгол орны хүн амын тал нь хөдөө мал дээр байдаг. Ямар их бүтээмжийн хохирол вэ?

Монгол үндэстэний мөн чанар
Батаа гэж найз чинь байлаа гэж бодъё. Түүний мөн чанар юу вэ. Царай зүс нь үү? (нүүдлийн мал аж ахуй, монгол бичиг гэдэг шиг). Эсвэл өнгөрсөн түүх нь үү. Эсвэл одоо хийж байгаа ажил нь уу.

Магадгүй түүний ирээдүйд хүрэх цэг юм болов уу. Эсвэл Батаа өөрийн эргэн тойронд байгаа найз нөхөддөө үзүүлэх нөлөөлөл.

Үүнтэй ижил аливаа компанийн мөн чанар буюу (mission statement) философи нь ажилтны тоо, үйл ажиллагааны чиглэл, өнгөрсөн түүхээр нь тодорхойлогддоггүй байхаа. Харин ирээдүйд хүрэх, гаргах амжилт, зах зээлд гүйцэтгэх үүргээр нь тодорхойлогдоно.

Яг л адилхан Үндэстэний мөн чанар бол тэр үндэстэний өнгөрсөн түүх, одоогийн байр байдал биш харин дараах үндсэн хоёр параметр дээр тодорхойлогдоно. (би нялцганасан юм бичмээргүй байгаа учраас экстрийм утга авч байгаа шүү. Мэдээж өнгөрсөн түүх, одоогийн байр байдал бага сага нөлөөлөлгүй яахав)

Эдгээр нь:
- Тухайн үндэстэний одоо зорьж байгаа, ирээдүйд хүрэх гэж байгаа өндөрлөг.
- Тухайн үндэстэний хүн төрлөхтөнд үзүүлэх эерэг нөлөөлөл, хүн төрлөхтөнд эзлэх байр суурь болой.

Монгол музей
Монгол үндэстэн бол хүн төрлөхтөний музей биш. Монгол үндэстэний хүсэл эрмэлзэл, мөн чанар нь яав ч музей болоход байж таарахгүй.

Миний бодоход. Монгол үндэстэн хүн төрлөхтөнд нэг малчин, улирсан баларсан үндэстэн байдлаар ойлгогдох, байрших хүсэл эрмэлзэлтэй биш байлтай. 1990 оноос хойш манай дарга нар аль болох ядуу зүдүү, хоцрогдсон бүдүүлэг гэдгээ олон улсад нотлож ахиухан донорын мөнгө авах сонирхолтой байсан нь үнэн. Яван явсаар энэ нь манай мөн чанар болж хувирч байгаа юм биш бээз?

Мөн чанар бол мэдээж хүсэл эрмэлзлээр илэрч гарна.

Монгол үндэстэний хүсэл эрмэлзэл юу юм бол.

Ингэхэд Монгол үндэстэний хүсэл эрмэлзэлийг төрд хэн төлөөлдөг юм бэ? Жалга төлөөлөх учиртай УИХ-н гишүүн үү?

Жалганы хүсэл эрмэлзэл жалганых л байдаг юм. Жалгандаа эмнэлэг барих, зам татуулах зэргээр дуусна.

Харин Монгол үндэстэний. Дэлхийг тэргүүлж явсан Монгол үндэстэний хүсэл эрмэлзэлийг хэн төлөөлж байна вэ?

Нобелийн шагнал авсан тоогоор Еврей үндэстэн хол тасархай түрүүлнэ. Санхүү болон бизнесийн зах зээл дээр ч гэсэн нийт тоогоороо биш гэхэд нэг хүнд ногдох бизнесмэний тоогоороо бас л толгой цохино. Эд нар яаж ийм амжилт гаргаж чадав аа гэж бодоод, учрыг нь олох гэж хичээсэн хүн байна уу?

Зүгээр нэг нөхөр сэтгэлийн хөдөлгөөнөөрөө онош тавиад. Монгол хүүхдийг Монгол хүн л (Монгол хүн гэж хэн?) болгоё гээд хадуураад яваад байж болох уу.

Монгол үндэстэний мөн чанар (national identity) юу вэ, Монгол хүн дэлхийд хэн байх ёстой вэ. Энэ талаар сайтар бодохыг хүсье. Би өөрийнхөө хувилбарыг мэдээж дэвшүүлнэ.

Стив Жобс Монголд - хөгжлийн онолд орох сэдэв

Стив Жобс Монголд төрсөн байна гээд бодоод үз. Юу болох бол.

Мань эр Америкт хийсэн зүйлүүдээ давтаж хийж чадах байсан болов уу.

Tesla, Space X, Hyperloop, Paypal зэрэг олон төслөөрөө алдартай Элон Маскийг авч үзье. Өмнөд Африкийн иргэн. Цэрэгт явахаас зугтаж Канад гарсан. Дараа нь Америкт ирсэн. Тэгээд гайхамшиг тохиолдож эхэлсэн.

Жишээ нь Өмнөд Африк баагий 20 гаруйхан насандаа Америкийн төлбөр тооцооны асар хүчтэй, туршлагатай системийг ганц алхаад урд нь гарсан. Үүнийг л disruptive innovation буюу баригдмал, хүн бүр хүлээн зөвшөөрсөн системээс илүү гарч гарах сэтгэлгээ гэнэ.

Бас жишээ нь Өмнөд Африк баагий дэлхийн хамгийн мундаг НАСА-д пуужин нийлүүлж байна.

Бас жишээ нь түүний бүтээсэн бүтэн электрон машин нь 100 км/ц-г ердөө 2.8 секундэд авч байна. Энэ бол 1 сая шахам долларын үнэтэй дотоод шаталтат спорт машинуудын гаргадаг үзүүлэлт л дээ. 100 жил хөгжиж ирсэн дотоод шаталтат хөдөлгүүр, феррари, порше, ламборгиниг нэг алхаад л урьд нь гарч байгаа нь тэр.

https://www.youtube.com/watch?v=LpaLgF1uLB8

Мань эр Өмнөд Африктаа байсан бол энэ бүгдийг хийж чадах байсан болов уу.

Сүүлийн үед алдаршаад байгаа Пикетти, Капитал номондоо дэлхийн улс гүрнүүдийн баян хоосны ялгаа түүнд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийг сүүлийн 250 жилийн хугацаанд дата цуглуулж судлаж үзсэн. Өмнө нь ийм өргөн цар хүрээтэй бүтээл гарч байсангүй.

Мань эрийн дүгнэлтээр баян хоосны ялгааг багасгадаг гол хүчин зүйл нь боловсрол, ур чадвар.

Машин гэж яг ямар машин бэ. Тесла шиг үү, порше шиг үү. Эсвэл приус үү. Яг үүнтэй адил Пикетти боловсрол, ур чадвар гэж яг ямар боловсрол, ур чадвар вэ гэдгээ хэлсэнгүй. Аргагүй мань эр эдийн засагч болохоос биш философич эсвэл психологич биш юм чинь.

Бид дэлхийд байхгүй disruptive боловсролын системтэй болох ёстой. Яг paypal шиг, эсвэл Ливан цагаачийн хүү Стив Жобсын iphone шиг. Стив Жобс шиг, Элон Маск шиг нөхдүүд төрөн гарах магадлал нь Нью Йоркийн эсвэл Лондонгийн боловсролын системтэй харьцуулахад маш өндөр тийм системтэй болох тухай би ярьж байна.

Яг л Америкийн аварга том банкууд paypal-н орон зайг огт олж харахгүй улирсан баларсантайгаа зууралдаж байсантай ижил. Оксфордын боловсролын системийг бид дунд сургуулиуддаа хуулахгүй ээ. Найзуудаа. Тэгэж инноваци хийдэггүй. Тэгэж урд нь гардаггүй юм. Араас нь явж урд нь гардаг тийм зарчим дэлхийд хаана байна.

Стив Жобс өнөөгийн Монголд төрлөө гэж бодъё. Мань эр чадах уу. Чадахгүй. Юу дутуу байна. Түүнээс хэдүүлээ эхэлцгээе.

Нэгдүгээрт мань эрт чадвартай, бүтээмжтэй боловсон хүчин олдохгүй. Түүнээс эхэлнэ. Пикеттгийн хэлсэнтэй адил. Гэхдээ энэ дангаараа хангалтгүй. Мань эрд санхүүжилт хэрэгтэй.

Баялагийн төвлөрөлийн гурван парадигм.

Баялаг төвлөрөх нь буруу юм уу. Үгүй зөв. Бодоод үз. Монгол улсын жилийн орлого бүх иргэнд тэгш хуваагддаг байлаа гэж бодъё. Тэгвэл баялаг хүчгүйднэ. Нэг аятайхан том үйлдвэр байгуулчих мөнгөний төвлөрөл хэрэгтэй. Нэг сургууль байгуулах, нэг судлагаа хийхэд төвлөрөл хэрэгтэй.

Зөвхөн баялагийн төвлөрөл би яриад байгаа юм биш. Эрх мэдлийн төвлөрөл зайлшгүй байх ёстой. Хэн нэгэн нь алс ирээдүйг харсан, том хөрөнгө оруулалтын шийдвэр гаргах ёстой. Үгүй бол бүгдээрээ багахан мөнгөөрөө луй вуттон цүнхээ аваад мөрөндөө дүүжилчихнэ. Тэгэж хөгждөггүй.

Баялагийн төвлөрөл маань хүн төрлөхтөний түүхэнд 3 парадигм дамжсан шиг, одоо санагдаж байна.

Нэгдүгээр. Хүн дээр. Дээр үеийнхээр бол феодал ноёд ба худалдаачид гэсэн үг. Энэ огт яваагүй. Нэг ухаантай философич хаан төрөөд л, хүүхэд нь хог. Угаасаа манлайлал цус дамждаггүй. Нүүр царай төстэй байдал цус дамждаг байж магадгүй. Удирдагч лав биш.

Хоёрдугаарт. Компани дээр. Чухамхүү нэг хүн биш харин нэг хүний наснаас онолын хувьд урт настай компанийг хүн төрлөхтөн бодож олсноороо аймшигтай том хувьсгал хийсэн юм. Үүнийг ойлгох хэрэгтэй. Адам Смит мундаг нээлт хийчихсэн ч юм биш. Нэр нь үл мэдэгдэх санхүүчид, бизнесмэнүүд, компанийн эзэд нээлт хийгээд, Адам Смит сургуулийнхаа цонхоор ажиглаж бичсэн хэрэг. Гэхдээ баялаг компани дээр төвлөрөх нь өөрөө бас төгс хуваарилалт биш. Тийм ч учраас Карл Марк алдарт Капитал зохиолоо бичиж, Ленин хувьсгал хийсэн. Гэхдээ компанитай улсад зориулж бичсэн номоор тариачидтай улсад хувьсгал гарсан нь инээдтэй.

Гуравдугаарт. Зах зээл дээр. Тухайлбал санхүүгийн зах зээл дээр.

Эртээд нэг бацаан Ротшилдийн гэр бүл одоо болтол дэлхийг атгаж байгаа тухай ярьж инээд хүргэж билээ. Нэг хүн дээр, эсвэл нэг компани дээр баялаг төвлөрдөг тэр цаг үе өнгөрөөд их удаж байна. 1900 орчим оны ном их уншихаар тийм дэмий балай юм бодохоос өөр аргагүй.

Баялаг орчин цагт зах зээл дээр төвлөрдөг болсон. Зах зээлд нэг хүн, нэжгээд компани нөлөөлөх боломжгүй.

Чухамхүү Стив Жобс, Элон Маск хоёрт мундаг санаа, сайн боловсон хүчин байгаад. Санхүүгийн зах байгаагүй бол энэ хоёр юу ч хийж чадахгүй байсан юм. Үүнийг л сайтар ойлго.

Санхүүгийн зах дээр баялаг төвлөрнө. Санхүүгийн зах эзэн биегүйгээр хамгийн авъяастай санаануудад баялагийг хуваарилна. Үр дүнд нь хүн төрлөхтөний амьдрал ахуйг дээшлүүлэх бүтээгдэхүүн төрнө.

Тийм ч учраас Америк бол Орос эсвэл Хятадтай огт харьцуулшгүй төвшинд хүрч хөгжсөн гүрэн юм. Тэнд хазгай муруй хэлтэй Герман нөхөр хамгийн том Калифорни мужийнх нь амбан захирагч хийх бол юу ч биш.

Emotional Blackmailing 1

Бодит байдлыг бид бодитоор нь харж чаддаг уу. Эсвэл зүүд манан дунд явдаг уу.

Сэтгэцийн олон өвчлөл байдаг. Cкизофрения (шизо) бол бодит байдлаас хурцадмал байдлаар тасарч хий ертөнцөд очсон хүний синдром. Гэтэл нөгөө талаас эрүүл хүмүүс бүгд л ямар нэг байдлаар бодит байдлаас тасарч л явдаг.

Хайр гэж юу болох тухай мэдэхгүй хэрнээ, "би чамд хайртай, үхлээ хатлаа" гэх охин/хөвгүүн. Эсвэл "хайр" гэж юмны тодорхойлолт нь гэр бүлийн хүмүүжлээсээ болоод хоёр өөрөөр ойлгогддог эхнэр нөхөр хоёрын үл ойлголцол. Бодит байдалд "хайр" нэг л утгатай. Хүн бүрт өөр өөрөөр бууж буй нь тэр.

Тэгэхээр бодит байдлыг бодитоор нь харж чаддаг хүн бол бараг л гэгээрсэн хүн юм. Хүмүүс харин тэгэж чаддаггүй.

Хайрнаас болж үхдэггүйг 30 настай бүх хүн мэднэ. Харин 18-тай залууд яаж ч хэлээд ойлгохгүй. Хүн хөгшрөх тутам бодит байдлыг илүү ойрхон харж эхэлнэ. Үхэл бол яагаад ч маргашгүй бодит байдал. Тийм учраас хүн үхэлд дөхөх тутам бодит байдлыг илүү бодитоор нь харж эхэлдэг бололтой юм.

Бодит байдлыг бодитоор нь хүлээж авах чадваргүй, хүлээж авахыг хүсээгүй хүмүүс архинд, хар тамхинд донтдог. Нөгөө талаас амьдралын зорилго нь үгүй болсон хүмүүс хар тамхи, архинд донтдог гэж хэлж ч болно.

Тэгэхээр хар тамхи ба архинаас хүнийг гаргах эмчилгээ нь хүнд бодит байдлыг хүлээн авах сэтгэлийн хат өгөх, хүнийг амьдрах зорилготой болгоход орших юм л даа. Хүн зорилгогүй удаж, бодит байдлаас зугатах тутам сэтгэцийн эмгэг нь өвчин болж хувирч скизофрения онош тавигдана. Скизофрениятай хүмүүсийн 1/3 нь амиа хорлохоор завддаг нь ойлгоход бэрх зүйл биш.

Бодит байдлыг бодитоор нь хүлээж авах чадвар бол боловсрол юм. Боловсролын систем ийм боловсролтой хүмүүсийг бэлтгэж гаргах ёстой болохоос биш, юунд хэрэглэгдэх нь мэдэгдэхгүй логарифм цээжилж улсын математикийн олимпиадад медал авсан хүүхдүүд бэлтгэхэд гол анхаарлаа хандуулах хэрэггүй. Боловсролгүй хүн математикийн аварга байгаад ч амиа хорлож л таарна.

Бид өнөөдөр боловсрол мэдлэг хоёрынхоо ялгааг ойлгох хэрэгтэй байгаа юм. Логарифм хувиргах, 100 хүний нэрийг нэг хараад цээжлэх чадвар бол мэдлэг болохоос биш боловсрол биш юм.

Бодит байдлыг бодитоор нь харж чаддаг хүнийг л боловсролтой хүн гэнэ.

Зорилго, стратеги, хэрэгжүүлэлт

Ер нь Монгол улсын зорилго юу юм бол. 2030 онд хаахна харайлгаж явах юм бол.

Дэлхийн банк болон НҮБ-с хэлдэг "Ядуурлыг бууруулах" явдал юм болов уу. Эсвэл Дэлхийн эдийн засгийн форумаас 2014 онд тодорхойлсон шиг "Хятад өсвөл, Хятад буурвал" гэдэг өөр орноос хамаарах хувь заяа юу.

Магадгүй 2011 онд Монголын Эдийн засгийн форумд "Монгол улсын өрсөлдөх чадвар" нэртэй салбар хуралдаан дээр намайг яваад ороход ярьж байсан шиг "Ямааны ноолуур уу, хонины нэхий юу".

Америк улсад жилд 12 мянган доллараас доош орлоготой хүнийг ядуу гэж ангилдаг. Харин Монголд жилд 1 мянган доллараас доош орлоготой хүнийг ядуу гэнэ. Ядуусын хувь хэмжээ 30 хувиас доошоо орлоо гэж алгаа ташиж суух бид эрүүл үү. Америк стандартаар хэмжээд үзвэл ядуурал хэдэн хувь болж таарах билээ.

Ер нь бидний зорилго юу юм бэ.

Эсвэл зарим залуусын ярьдаг шиг Адам Смитийн далд гар биднийг жолоодож яваа юм болов уу. Өнгөрсөн 25 жилд бид далд гарны удирдлагаар явсан шиг.

Монгол улсын их хурлаас томилж Үндэсний хөгжлийн хүрээлэн (Шинжлэх ухааны академийн харъя) нэгэн баримт бичиг дээр ажиллаж байгаа юм байна. Монгол улсын 2040 он хүртлэх Хөгжлийн бодлогын драфт гарчээ. 200 гаруй хуудастай энэ сүрхий бүтээлийг уншиж үзлээ.

5 зорилго дэвшүүлжээ. Гэтэл бизнест ажилладаг надад эдгээр нь огт зорилго шиг сонсогдохгүй юм.

Монгол улсад 2 том асуудал нүүрлээд байна гэж би бодно.

1. Зорилго үгүй.
2. Зорилго гэж юу болох тухай ойлголт үгүй.

Энэ талаар 2030 нэвтрүүлгээс үзэж сонирхоно уу.

Development Theory

Өмнөх бичлэг дээр нэмэхэд...

Ром, Наполеон, Александр эд нарт онцын гойд юм байхгүй. Болох зүйл болсон. Европийн сэргэн мандалт ч гэсэн тайлбартай.

Дэлхийн түүхэнд олон агуу удирдагчид, олон том гүрнүүд байсан. Гэхдээ энэ дундаас хоёр түүх анхаарал татна.

Олон том гүрнүүдээр, өөрөөсөө хөгжилтэй улсуудаар хүрээлэгдсэн. Соёл, боловсролын хувьд олон зуун жилээр хоцрогдсон улс орон. Дотоодын самуунтай. Гэхдээ ердөө 20-30 жилийн дотор дэлхийд оройлж чадсан.

Харин Чингис хааны үед Монгол хаана байв. Дэлхийн хамгийн өндөр хөгжилтэй Хятад улстай хиллэж байлаа. Бичиг үсэг, боловсрол, соёлоор сул. Хамгийн гол нь мэдлэгээр буурай байсан боловч дэлхийн түүхэнд байхгүй ҮСРЭЛТийг хийж чадсан.

Тэрнээс том нутаг эзэлсэн, олон арми ялсан нь Монголын гайхамшиг байгаагүй юм. Ихэнх хүмүүсийн боддог шиг. 500 жил чөлөөт зах зээл хөгжүүлээд пуужин хийж сансарт нисэх л байх. Харин 200 жилээр хоцрогдсон, ямар ч найдваргүй ард түмнийг толгой эргэм өндөр амжилтанд төсөөлшгүй богино хугацаанд хүргэж чадсан нь түүх юм.

Үүнтэй төстэй дахиад нэг жишээ түүхэнд тохиож гарсан нь Сингапур улс юм.

Өнөөгийн Монгол Америкаас хэдэн жилээр хоцорч байгааг бид мэднэ.

1600 онд хувьцаа гаргаж байсан, 1300 онд даатгалын гэрээ байгуулж явсаар өнөөдөртэй золгосон ард түмний замаар, араас нь, алдаа бүрийг нь давтаж явж болохгүй ээ. Биднийг тэгэж бэдэрч явах хооронд тэд хаана хүрсэн байх билээ.

Бидэнд цоо шинэ Хөгжлийн онол хэрэгтэй. Ялангуяа Харвардын гаруудын санаанд нь ч орохгүй тийм л онол хэрэгтэй. Хэрвээ тэд нар сэтгэж чадсанаас илүү гарч чадахгүй байгаа бол бид хоцорсоон л гэсэн үг.

Монгол үндэстэн дэлхийн ард түмний лидер наци байж, хүн төрлөхтөний хөгжил дэвшилд өөрсдийн бодитой хувь нэмрийг оруулж байсан цаг үе бий. Бид өчүүхэн хугацаанд толгой эргэм амжилт гаргаж чадсан боловч Амжилтаа бататгах хойч үе - лидер төрж гараагүй. Феодализм бол амжилтыг хадгалах зөв механизм биш. Тэрний амьд баталгаа нь одоогийн дэлхийн адагт жагсах Монголчууд бид нар. Лидершип цус дамждаггүй. Чингис хаан гайхамшигтай үсрэлтийг хийх философийг эзэмшиж байсан боловч яаж хадгалахыг хараахан мэдээгүй.  

Олон улсын байгууллагууд Монгол улсын ядуурлыг бууруулах асуудлыг хөндөж ирсэн болохоос биш Монголчуудын дэлхийд өөрсдийн хувь нэмрийг оруулах, үндэстэний хүсэл эрмэлзлийг харгалзсан билүү. Америкад ядуу хүн гэдэг нь жилийн 12 мянган долларын орлоготой, харин Монголд жилийн 1 мянган долларын орлоготой хүнийг ядуу гэж ангилчихаад - бид дэлхийд тэргүүлэх үү.

Энэ дэлхийд төр засаг нь манлайлахгүй, төр засаг нь оролцохгүйгээр хөгжсөн улс байна уу. "Далд гар зохицуулчихна аа. Та нар зах зээлээсээ хол байж бай" гэдэг зөвлөгөөг дагаад бид юу болов. Ганц сая долларын ч хөрөнггүй, хамгийн чадвар муутай боловсон хүчинтэй Монголын Ай-Ти компани төрийн ямар ч оролцоогүйгээр Гүүглтэй өрсөлдлөө юу.

Бид Хөгжлийн нууцийг өөрсдөө томъёолж нээх цаг нь болжээ.

Монгол хүмүүсийн хүсэл эрмэлзэл бол хүн төрлөхтөний хөгжил дэвшилд өөрсдийн хувь нэмрийг оруулах явдал билээ.

Development Theory

Хамгийн анх Монгол улсын хөгжлийн стратеги нэртэй 3 хуудас бичсэнээс хойш даруй 10 жил өнгөрчээ.

2009 он гэхэд Монгол улс салаа замын эхэнд ирсэн нь тун ойлгомжтой болсон. Гэвч миний бодсоны, зөвлөсний эсрэгээр буруу замыг сонгон эргэлт буцалтгүй алхаж эхэлсэн.

Бид хоёр ч удаагийн баялагийн хуваарилалтыг буруу хийсэн. Боловсрол, Эрүүл мэндийн салбарыг унагаасан. Бид Шинжлэх ухааныг хөсөрт хаясан. Тийм ч учраас бидний гадаадад экспортолдог нийт барааны 97 хувь нь түүхий эд. Үлдсэн нь ноолуур төдийхэн болхи маягийн бүтээгдэхүүн юм.

Бид бол бүтээгдэхүүн бүтээдэг улс биш. Түүхий эдэд хүний ур ухаан шингэдэггүй. Бүтээгдэхүүн харин хүний авъяас чадвар, хүн гэж амьтан өөрийн утга учраа гүйцэлдүүлэх явцад, хөдөлмөрийн дүнд үүсдэг.

Ийм учраас бидэнд Хөгжлийн шинэ философи, Хөгжлийн онол хэрэгтэй. Энэ онол нь биднийг харанхуй хонгилоос гэрэл мэт хөтлөж гаргах учиртай.

Анх 1990 онд Чөлөөт зах зээлийг хэрхэн бий болгохыг, ирж бидэнд зөвлөсөн Америк зөвлөхүүд. Энэ хүмүүс амьдралдаа Коммунист нийгмээс Ардчилсанд хэрхэн шилжих, Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийг чөлөөт болгохыг харж үзээгүй, төсөөлөөгүй хүмүүс байв. Харин өөрсдийн одоо ажиллаж буй моделио шууд тулгасан юм. Үр дүнд нь Хувьчлал нэрээр юу болж өнгөрснийг бид мэднэ.

Одоо ч гэсэн, 1950, 1960 онд буюу дэд бүтэц, санхүүгийн зах, боловсрол, эрүүл мэнд, ардчилал, чөлөөт зах зээл хөгжөөд 200-500 жил болсон хойно төрсөн. Хөгжчихсөн орны ХЭРЭГЛЭГЧ (Зохион бүтээгч биш) дүртэй Харвардын эдийн засгийн докторууд бидэнд яаж хөгжихийг зааж чадах уу? Бидний бэрхшээлийг ойлгох уу. Чадахгүй. Боломжгүй.

1770 оны Адам Смитэд бид өөрсдийн одоогийн бэрхшээлийг яривал сайн ойлгоно. Магадгүй үнэтэй зөвлөгөө өгөх байх. Харин 1950 оны Жон чадахгүй.

Нөгөө талаас Монгол ба түүнтэй төстэй олон улс орны эрдэмтэн мэргидэд хангалттай мэдлэг туршлага алга.

Хэн нэгэн нь Хөгжлийн Онол - Монгол ба түүнтэй төстэй гацаанд орчихоод яахаа мэдэхгүй байгаа олон улс орнуудад зориулсан - Хөгжлийн онол гаргах хэрэгтэй.

Хөгжлийн онолын суурь үндэс нь 1. Орших уу, эс орших уу 2. Хүн төрлөхтөний хөгжил дэвшилд гүйцэтгэх Монгол үндэстний үүрэг гэсэн хоёр хэмжүүрээр тодорхойлогдох юм. Нэг нь нөгөөгөөсөө ургаж гардаг хэмжүүрүүд л дээ.

Бид энэ маягаараа удаан явбал Орших уу, эс орших уу гэдэг асуулт бидний өмнө тавигдах нь цаг хугацааны л асуудал болно. Тийм учраас үндэсний аюулгүй байдлын асуудал Хөгжлийн онол болоод Эдийн засгийн онолд суурь асуудал болж холбогддог. Энэ Харвардын ихэнх докторуудын хувьд шинэ парадигм болно. Гэхдээ гайхах хэрэггүй. Энэ энгийн.

Эдийн засгийн хувьд Баян гүрэн оршиж чадна. Баян гүрэн гэдэг нь цөөхөн хэсэг баячуудтай биш харин нийтээрээ баян гүрнийг л хэлдэг. Эдийн засгийн утгаараа.

Тийм ч учраас Хөгжлийн онолыг гаргахын тулд хийгдэх эхний судлагааны ажил МОНГОЛЫН БАЯН ХООСНЫ ЯЛГАА байх учиртай.

Ли Күэн Еү

Орчин үеийн Сингапур улсыг босгосон ерөнхий сайд асан Лигийн дурсамж номонд ингэж бичиж.

"...Америкийн том корпорацын CEO нарт Сингапурт хөрөнгө оруулах итгэл төрүүлэхийн тулд Онгоцны буудлаас тэдний буусан зочид буудал, зочид буудлаас миний өргөө хүртлэх зам толигор, бут, модоор хүрээлэгдсэн байх ёстой гэж би бодож байлаа..."

Манай онгоц буудлаас хотын төв орох зам ямар байдгийг санацгаая. Сая харин арай гэж зассан. Гэхдээ үзэгдэх орчин чухал. Баруунд ихэвчлэн том самбар эсвэл өндөр мод тарьж гэр хорооллоо нуудаг. Санаандгүй биш л юм байна. Гэхдээ харамсалтай нь Яармагийн шинэ зам нь дундаа 4-5 гэрэл дохиотой. Манайхны юмыг дандаа дутуу сэтгэдэгийн тод жишээ. Дэлхийн ямар ч эрүүл улсад нисэх буудлаас хотын төв орох замдаа явган хүний гарцан дээр гэрэл дохио асаадаггүй номтой. Явган зорчигчоо нэг бол зам доогуур эсвэл дээгүүр нь хөндлөн гаргадаг. 

"...Хөрөнгө оруулагч нарт итгэл төрүүлэх нь маш чухал...Нью Йоркийн эдийн засгийн клубт очиж 80 гаруй томоохон корпорацийн CEO нарт илтгэл тавихдаа би маш тодорхой тоо баримттай ярьж, асуусан асуултанд нь бүрэн төгс хариулж чадсан юм..."

Манайхан сүүлийн үед ийм оролдлого хийж байгаа гэхдээ гадныхан арга хэмжээний талаар ихэвчлэн тохуурхаж л ярих юм билээ. Бас сүүлийн үед манай улс төрчдийн хэлний чадварын талаар видеонууд тархаад байсан уу үгүй юу. Зүгээр нэг хувь хүн биш, 21-р зуунд улс удирдах хүмүүс гэдгийг нь бодоорой.  

"...Америкийн том корпорациудын CEO нар яаж боддог, хөрөнгө оруулахдаа юуг чухалчилж үздэгийг бид маш сайн судладаг байв..."

Манайхны соёл нь хүний хүсэл эрмэлзэлийг сонирхох биш харин өөрийн эрх ашгийг хангахад илүү оршдог. Хүний юу сонирхож хүсч буйг огт сонин биш. Тийм соёлтойгоор гадны хөрөнгө оруулалт татна гэж гонж. 

"...Манай Хөрөнгө оруулалтын агентлаг Америк Европийн том корпорациудруу тасралтгүй холбоо барьж Сингапурт ирэхийг урьж байв. Тэд ихэнхдээ Сингапур гэж улс байдгийг ч мэддэггүй байсан. 50 компанитай утсаар яриад 1 компанийг Сингапурт авчрах хүртлээ манай ажилтнууд цөхөрөлтгүй ажилладаг байв..."

Ингэхэд энэ номыг нь орчуулсан билүү. Орчуулаагүй бол сайн санаат хүмүүс минь мөнгө төгрөг босгож яаралтай орчуулж 2016 оны сонгуульд орох гэж байгаа улс төрч нартаа өгье. Улс төр гэж юу байдаг талаар ядаж ганц хоёр санаа авцгааг.  

"...Эхлээд Texas Instruments, дараа нь Hewlett Packard гээд араасаа цуварч 1970 онд эдийн засгийн яаж хөл дээр нь босгох вэ гэж өдөр шөнөгүй ажиллаж байсан Сингапур 1980 он гэхэд дэлхийн хамгийн том электрониксийн экспортлогч нарын нэг нь болсон билээ..."

CEO парадигм

Ер нь Ерөнхий сайдын дайны хүнийг ЕС болгодог юм уу, эсвэл хүн ЕС болчихоод юу хийх тухайгаа бодож эхлэх үү?

Яг үүнтэй ижил эцэг болоход бэлэн биш хүү хүүхэдтэй болвол өнчрүүлж хаяна. Хүүхэдтэй болоод эцэг болдог юм биш, эцэг болох парадигмийг (төлөвийг) өөртөө төлөвшүүлсэн хүн л хүүхэдтэй болох нь зүйтэй.

Сэлэнгэ ах маань нэг удаа хэлсэн юм. "Манай компанийн эзэд, сайн ерөнхий ня-богоо гүйцэтгэх захирал болгочихдог. Тэгээд нөгөөх нь ажлаа хийж чадахгүй болохоор толгойгоо маажаад гайхаад суудаг." гэж. Яг үнэн.

Монгол улс бол ерөөсөө гүйцэтгэх захирлын дутагдалд, ерөнхий сайдын дутагдалд орчихсон улс юм.

Бид сайн ажиллаж байсан ня-бо, эсвэл сайн борлуулагчаа гүйцэтгэх захирал болгон дэвшүүлдэг. Ихэнх тохиолдолд нөгөө хүний маань парадигм аль төвшинд яваа вэ гэдгийг бодолцож үздэггүй. Гүйцэтгэх захирлын зангараг суусан уу, үгүй юу, анхаардаггүй.

Мэдээж нөгөөх нь "миний өмнөх арга барил сайн байсан учраас л дэвшлээ, яг энэ хэвээрээ үзээд байна аа." гэж бодно. Ажил цалгардана. Эзэн гайхна. Сайн байсан хүн гэнэт асар муу хүн болон хувирч эзэн бүүр учраа олохоо болино.

Ингээд нэг хүний карьер баларч байгаа нь тэр. Зүй нь сайн ня-бо гүйцэтгэх захирал болж дэвшмэгцээ өөрийн парадигмийг өөрчлөх ёстой юм л даа. (уг нь бол ГЗ болохоосоо өмнө бэлэн болсон байх)

Гүйцэтгэх захирал хүн хорвоо ертөнцийг ямар өнцгөөр харах вэ. Өмнө нь харж байсан 90 градусын хурц өнцгөө дэлгэж 180 градус болговол ямар вэ. Яаж бодох вэ. Яаж хөгжих вэ. Гэх мэтчилэн парадигмаа тохируулж өөрчлөх ёстой.

Харамсалтай нь манай дунд боловсрол хүүхдүүдэд боловсрол олгож чаддаггүй. Дээд боловсрол нь оютнуудад боловсрол олгож чаддаггүй. Хэсэг бусаг мэдээлэл цээжлүүлээд гаргадагаас энэ улс манлайллын, удирдлагын, менежментийн хямралд орчихоод байгаа юм.

Дунд сургуульд хүүхдийг эцэг эх болгож парадигмийг нь бэлтгэх ёстой. Үүнийг л хүний БОЛОВСРОЛ гэдэг юм. Ийм парадигмийг өөртөө төлөвшүүлсэн хүнийг л боловсролтой хүн гэнэ. Түүнээс логарифм яаж хувиргахыг 5 минутанд ютюбээс сурах цаг үед амьдарч байна бид. Өмнө нь хүн төрлөхтөн 15 - 16-тай хүүхэдтэй болоод эцэг шиг эцэг, эх шиг эх болоод амьдардаг л байв. Одоо 25 хүрч хуучны цагаар бол бараг үхэх шахсан хэрнээ л (дээр үед дундаж наслалт 35 - 40 байв) хүүхдээ өсгөж чадахгүй хаяж байна. Энэ бол боловсролгүйн харгай. Залуучууд мэдлэгтэй байж болно, боловсрол алга.

Дээд боловсролын системд нь мянга мянгаар нь менежмент, маркетинг, бизнесээр 4 жил сургаж төгсгөх боловч ГЗ парадигм суулгахгүй юмаа гэхэд, ядаж л парадигмаа өөрчлөх, хөгжүүлэх чадвартай болгож чадахгүй байна. Менежментийн 5 функцийг википедиягаас 10 минутанд уншдаг цаг үед амьдарч байна бид. Тэрийг бүтэн 4 жил цээжлүүлэх ямар хэрэг байна. Түүний оронд менежер хүний парадигмтай хүмүүсийг л төгсгөе.

Нам дагасан залуус нь хүртэл, "эхлээд төрд гараадхая, дараа нь юу хийхээ бодъё." гэх маягаар хөдөлж байна.

Энэ бол нэг талаас залуучуудад асар их боломжийг (ГЗ) илтгэх нийтлэл, нөгөө талаас манай боловсролын систем хэрхэн хамаг асуудлын үүр уурхай, уг үндэс нь болж байгааг харуулж байгаа юм.

Чингис хаан бидэнтэй харьцуулахад мэдлэггүй боловч биднээс хавгүй илүү боловсролтой хүн байв. Боловсрол агуу амжилтанд хүргэдэг, мэдлэг бол боловсролгүй хүнд хог.

PS: Энэ чаддаг хүнийг чадахгүй болтол нь дэвшүүлдэг үзэгдлийг Peter Principle гэж нэрлэдэг бөгөөд үүнийг Уншигч Батбилэг маань шэйр хийсэн тул линкийг нь үзэж сонирхоорой. https://en.wikipedia.org/wiki/Peter_Principle

Эдийн засгийн философи

Эдийн засаг бол үзэгдэл болохоос байгалийн хууль биш. Эдийн засаг бол хүний шинж чанар болохоос мөн чанар биш юм. Тийм учраас эдийн засгийг ойлгохын тулд хүний философийн мөн чанарыг авч үзэхээс өөр аргагүй.

Ингээд Эдийн засаг гэж чухам юу болох талаар ярилцацгаая.

Хүн ямар нэг хөдөлмөр бүтээж (модон сандал хийх, үс засах, айл нүүлгэх, програм бичих г.м.) нөгөө хүндээ зарж, орлого олохоос эдийн засаг эхэлж байгаа юм.

Орлогыг яах гэж олдог юм бэ. Мэдээж хэрэглэх гэж. Тэгэхээр эдийн засгийн суурь нь хэрэглээ юм. ( Үүнийг эрэлт гэж эдийн засагт хэлдэгийг санаж буй бизээ). Хэрэглэх хэрэглэхдээ хангалуун идэж ууж, өмсөж зүүхийг хичээдэг, хүн.

Тэгэхээр хөдөлмөр байж орлого олох тухай асуудал яригдах нь. Энэ орлого олж чаддаг хөдөлмөрийг БҮТЭЭГДЭХҮҮН (product and services) гэж нэрлэнэ.

Бүтээгдэхүүн нь хүний ур ухаан шингэсэн байдаг.

Нүүрс бол бүтээгдэхүүн биш. Зэс, алт, ноос, ноолуур ч бүтээгдэхүүн биш. Эдгээр нь түүхий эд (commodity) юм.

Монгол улсын хэмжээнд авч үзвэл манай жилийн экспортын 97 хувь нь түүхий эд. Бид БҮТЭЭГДЭХҮҮН экспортолдог улс биш. Байгал эхийн бидэнд өгсөн бэлэн түүхий эдийг зарж орлого олж, хэрэглээгээ зохицуулдаг улс юм.

Дээр дурьдсан хүнээр авч үзвэл, эцэг эхээс өвлүүлсэн хөрөнгөө бага багаар зарж, хоногийн хоолоо залгуулдаг. Өөрөө бол юу ч хийдэггүй залуутай адил гэсэн үг. Энэ бол Эдийн засгийн бодит үнэн.

Яагаад манай улс бүтээгдэхүүн огт хийдэггүй, хийж чадахгүй байна вэ?

БҮТЭЭГДЭХҮҮН байхын тулд БҮТЭЭМЖ (productivity) хэрэгтэй. Хятад хүн цагт 2 хадаас үйлдвэрлэдэг байхад Монгол хүн цагт 1 хадаас хийж байвал энэ маш муу бүтээмж гэсэн үг. Ийм бүтээмжийн дүнд бий болсон бүтээгдэхүүн хэнд ч зарагдахгүй хог болно. Монголд үйлдвэрлэсэн аливаа зүйлс гаднаас тээврийн зардал, татвар, цаг хугацаа шингэж импортлосон бүтээгдэхүүнээс дандаа үнэтэй байдгийг анзаарч байсан уу, та? Бүтээмж муу байна л гэсэн үг.

Улс орны төвшинд БҮТЭЭМЖИЙГ бий болгодог институцийг КОМПАНИ гэж нэрлэнэ. Тиймээ, компани бол хүн төрлөхтөний бодож олсон бүтээмжийг хурдасгаж, бүтээгдэхүүнийг гаргадаг институц юм.

Тэгэхээр Монгол улс бүтээгдэхүүн гаргаж зарж чадахгүй (ердөө 3 хувь) байгаа гэдэг чинь КОМПАНИУД нь туйлын дорой, буурай байна аа л гэсэн үг.

Тэгвэл компанид хэн ажиллаж бүтээмжийг бий болгож байдаг юм бэ. ХҮН. Тийм ч учраас Менежментийн ухаанд компанийн нөөцийг ХҮН, ТЕХНОЛОГИ, КАПИТАЛ гэж авч үздэгийг сануулах юун.

Эдийн засгийн ухаанд хамгийн чухал ойлголтуудыг би дээрээс эхлээд дэс дарааллан бичиж байна. Хүн бол маш чухал хүчин зүйл билээ.

Өнөөдөр эдийн засагчийн өнцөгөөс авч үзвэл Монгол хүн бүтээмжгүй, бүтээгдэхүүн гаргаж чаддаггүй болсон нь тоогоор нотлогдох аж.

Би эдийн засгийн философи ярина гэж хэлсэн билээ. Философи ярилгүйгээр улс орны эдийн засгийг удирдах боломжгүй.

Хүний амьдрал утга учиртай өнгөрөх ёстой. Хүн бүр амьдралдаа утга учир хайж байдаг. Аз жаргалтай амьдрал гэдэг бол чухамдаа мөнгөтэй эсвэл байнга инээсэн амьдрал биш харин утга учиртай амьдрал болно. Үүнийг олон философичид хэлжээ.

Нөгөө талаас хүн ба амьтны ялгаа нь хорвоо дэлхийд үлдээх ул мөр нь юм. Зөвхөн хүн л бусад амьтнаас ялгарч өөрийн гэсэн бүтээлийг (Форд, Ай-Фон, Пушкин) хорвоо дэлхийд үлдээж чаддаг. Тийм ч учраас хүний амьдралын утга учрыг түүний бүтээл (би энд бүтээгдэхүүнийг бүтээл гэж нэрлээд эхэлсэн болно) тодорхойлно. Хүн бүтээл хийж байхдаа л аз жаргалтай байдаг гэж хэлж ч бас болно.

Энд л Эдийн засаг ба Философи хоёр холбогдож байгаа юм. Хүний философийн утга учир нь бүтээл бүтээх байдаг бол, Харин нөгөө талд нь үнэ цэнэтэй бүтээгдэхүүн экспортлодог улс баян байдаг.

Мэдээж хэн нэгэн нь асууж болно. Түүхий эдээ экспортлоод л, орж ирсэн орлогоор нь хэрэглээгээ хангадаг эдийн засагтай байж болохгүй юу гэж. Зөв асуулт.

Хариулт нь. Түүхий эд аюулгүй байдлыг батладаггүй. Түүхий эд дуусна. Харин хүн төрлөхтөнд хэрэгтэй, өвөрмөц бүтээгдэхүүнтэй улс гүрэнд хэн ч халдахгүй. Түүхий эд баянтай, харин бүтээгдэхүүнгүй улс түүхийн турш дандаа эзлэгдэж, газар нутгаасаа хөөгдөж байсан. Энэ бол геополитик, нарийн өргөн төмөр зам гэхээсээ цэвэр эдийн засгийн учир шалтгаан байдаг гэдгийг бид сайн ойлгох хэрэгтэй.

Чихрийн шижинг эмчлэх технологийг (бас л нэг бүтээгдэхүүн) эзэмшдэг улс оронд хэн ч халдахгүй. Учир нь энэ бол глобал эдийн засаг.

За эргээд үндсэн асуудалдаа оръё.

Хүн өөрийн бүтээлч мөн чанараа нээж чадахгүй бол амьдрал нь утга учиргүй өнгөрнө. Амьтнаас ялгаагүй, үр зулзгаа үлдээх төдийгээр л хорвоо дэлхийгээс тасарна. Монгол улсын эдийн засгийн бодит асуудал тодорхой болсон байхаа гэж бодож байна.

Laniakea: Fabric of Spacetime

Саяхан эрдэмтэд 500 сая гэрлийн жилийн (гэрлийн хурдаар зорчиход 500 сая жил явна гэсэн үг) диаметртэй ертөнцийн газрын зургийг гаргажээ. Энэ бол томоохон нээлт юм.

Энэ бол бид (дэлхий, тэгээд нарын аймаг, тэгээд милки вэй) ямар галактикийн суперкластерт аж төрдөгийг харуулсан зураг юм. Эрдэмтэд галактик тус бүрийг зурж гаргахад олон арван жил зарцуулсан байна.

Бидний аж төрдөг суперкластерийг Laniakea гэж нэрлэжээ.

Улаан шаргал хүрээний доторх хэсэг бол Laniakea юм. Диаметр нь 500 сая гэрлийн жил. Ногоон хэсэг галактикуудын бөөгнөрөлийг харуулна. Манай галактик милки вэйн байршил бас харагдаж байгаа. Бидний суперкластераас цааш Shapley хэмээх бүүр ч аварга том кластер харагдана. Цагаан зураас нь галактикууд Great Attractor гэж нэрлэгдсэн хүндийн төврүү татагдах урсгалыг харуулж байна.

Дэлхий наранд татагддаг. Дэлхий нарыг тойрон эргэхтэй зэрэгцэн нарны аймаг тэр чигтээ Милки вэй галактикийн төвөө тойрон эргэнэ (226 Сая жилд нэг тойрно). Галактикийн төвд оддын бөөгнөрөл, супер том хар нүх байгаа гэж үздэг.

Гэтэл манай Милки вэй галактик нь өөрөө бас Great Attractor-н зүг/тойрон хөдлөнө. Милки вэй галактик маань Laniakea-н төвөөс дор хаяж 300 сая гэрлийн жилийн зайтай. Манайтай хамгийн ойрхон галактик Андромеда 2.5 сая гэрлийн жилийн зайтай.

Бүх галактикийн бүтэц нь хар нүх, од, гариг, биет - тэдгээрийн бүтэц нь молекул, атом, электрон. Ямар ч хоёр электрон дээр дурьдсан шиг хол зайд бие биендээ үйлчилэх боломжгүй.

Гэтэл ийм аварга биес, гэхдээ бие биенээсээ тийм хол зайтай байж бие биендээ таталцаж байна гэдэг нь сансарын оройн зай бидний төсөөлдөг шиг хоосон биш.

Орон зай нь загасны тор мэт өөрийн нэхээстэй гэдгийг харуулж байгаа юм. Энэ орон зайд маш хүнд галактикийг тавихад алс хол байгаа нөгөө галактикт таталцал үүсгэж нөлөөлж байна. Түүнээс биш галактикаас таталцал хэмээх энерги гарч, тэр нь олон сая жилийн замыг туулж нөгөө галактиктаа нөлөөлж байна гэсэн үг биш юм.

Mastering the Mind

THE MIND

We are shaped by conditions. Our environment defines who we are. Our parents, friends, media affect how we see the world.

Our habits and behaviors are usually reflection of those conditions. In turn we are the collections and unity of those habits and behaviors.

As Simone.D.B stated "Body is just one condition, does not determine the destiny."

"Don't treat child like that, because she is a girl" - we, as parents, create false conditions to promote gender inequality. How can you expect your girl to become a CEO since you have always treated her like a secondary, weak species.

"I was born poor, so I have lacked all the privileges to become successful" - kind of an unnecessary deficiency shock that ultimately leads to a failure in life. It is not the fact being poor that is leading to poverty but this mere wrongful feeling that is ensuring the poverty.

Think of Nick Vujicic, a person without limbs because of a rare disorder, who became the leading inspirational speaker.

Feelings and emotions are powerful survival tools, but they are not thinking. A thinking, the product of MIND seems to be the only differentiating factor of a human and other animals. Animals have feelings and emotions not thinking.

World famous economist Steven.D.Levitt wrote in his latest "Freakonomics" series that people are too lazy to think. Most often people limit their minds by conditions they are within.

THE REALITY

When I was trader, I was fascinated how no one could knew about the price of gold next month but how everyone had a "clear" explanation after gold had surged or plummeted. Everyday I analyzed and read all the news, I was dazzled by ready explanations that follows any global event that sounded fake.

That is why I have left my passion (trading) and started a journey to seek the truth. It seemed to be that we, in the financial markets, were bombarded by news and information that can not represent the REALITY. The news were done not to represent the REALITY but offer a plausible version of it that everyone would be satisfied of. Traders, in general were too lazy to work their MINDS and stipulate the REALITY. Instead they were prone to and satisfied enough to receive a version of REALITY produced by someone else.

Later on I came across this very pleasing passage from The Black Swan by philosopher N.Taleb.

"""One day in December 2003, when Saddam Hussein was captured, Bloomberg News flashed the following headline at 13:01: u.s. TREASURIES RISE ; HUSSEIN CAPTURE MAY NOT CURB TERRORISM.
Whenever there is a market move, the news media feel obligated to give the "reason." Half an hour later, they had to issue a new headline. As these U.S. Treasury bonds fell in price (they fluctuate all day long, so there was nothing special about that), Bloomberg News had a new reason for the fall: Saddam's capture (the same Saddam). At 13:31 they issued the next bulletin: u.s. TREASURIES FALL ; HUSSEIN CAPTURE BOOSTS ALLURE OF RISKY ASSETS .""" Real passage from Black Swan, Nassim Taleb.

REALITY is independent of us, independent of our genders, our emotions, our behaviors.


PRODUCER OR CONSUMER

We became consumers of truth versions without ever thinking of the validity of such information.

Mind is used to produce not to consume.

But if we do not exert on our minds and work our minds, we will always be consumers of reality/truth.

Meditation is about working our minds. Not "not thinking about anything". I have never studied meditation in my life but it is very clear to me that Buddhist philosophers were pondering on the question "How to make people think?!". They had to come up with some tool readily available for people.

Meditation is to separate our minds from conditions/behaviors/emotions/feelings/habits and focus it on finding the reality.

(My own version of tool, focusing on reality is called Fundamental Thinking. I would not be surprised if it is very similar to Meditation.)

REALITY AGAIN

As all these considered, there is only one version of Reality to be seen by humankind.

Therefore, philosophical conclusion is that Reality is only one and ultimate. Truth is only one and ultimate.

They are there to be seen by humankind, free of conditions.

Компани гэж юу вэ: Корпорацийн философи

https://www.youtube.com/watch?v=jdQrYWfu5hY
уншингаа сонсох хөгжим.

2040 он хүртэл Монгол улсын хөгжлийн зорилтуудыг гаргажээ. Энэ бол зорилго хийгээд улс орны философийн талаар ойлголт маруу сонирхогчдын гаргасан оролдлого ажээ.

Зорилго хэзээ ч дотогшоогоо чиглэдэггүй билээ. Олон төрөлжилттэй эдийн засгийг хөгжүүлнэ, боловсролоо анхаарна гэх мэтээр улс орны Вижн дотогшоогоо чиглэж тодорхойлогддоггүй. Юм мэддэг хүн харвал шоолохоор л юм.

Компанийг авч үзье л дээ. Хүний нөөцөө бэхжүүлнэ, маркетингаа сайжруулна, бүтээгдэхүүнээ хөгжүүлнэ гэсэн зорилготой компани байж болох уу? Болохгүй.

Компани ч тэр, улс ч тэр, хувь хүн ч тэр зорилго нь гадагшаа чиглэсэн байх ёстой. (outside the box)

Олон улсын тавцанд, зах зээл дээр, бусад хүмүүстэй харьцуулахад ямар байх тухай ярьдаг үндсэн логиктой.

Вижн, Мишн, Стратеги (Vision, Mission, Strategy) зэрэг ойлголт дээр Фортун 500 компанийн гүйцэтгэх захирал хүртэл эндүүрдэг. Аргагүй. Эдгээр нь MBA-д заалгах төдийгээр ойлгодог зүйл биш. Эдгээр нь философийн ойлголтууд юм.

Яагаад гэвэл Компани гэдэг чинь Философийн судлагдахуун юм. Тэрнээс бидний төсөөлдөг шиг ашгийн төлөө мангас биш билээ.

Би энд жаахан философийн үндэслэлийг нь бичье.

Философийн үндэслэлийг бичихийн өмнө, нээрэн Харвардыг нэг муулаадхая.

Аливаа бизнес ашиггүй бол оршин тогтнохгүй. Ашиг орлогоос гардаг. Орлогыг бүтээгдэхүүнийн борлуулалт л бий болгодог. Тэгэхээр бизнесийн мөн чанар бол бүтээгдэхүүн хийгээд борлуулалт юм. Та нар төсөөлөөд үз. Харвардын MBA-д борлуулалт заадаггүй гээд бод. Тэгэхээр яаж Вижн, Мишний философийн үндсийг нь зааж чадах вэ дээ.

За үндсэн ажилдаа оръё.

Би бодож байна, Би оршин байна, Тийм учраас миний амьдралд учир шалтгаан байх ёстой. Рене Декарте.

Бүх агуу философич, Плато, Цицеро, Кант - хүний амьдралын мөн чанарыг хүнтэй өөртэй нь холбож биш харин нийгэмтэй холбож тайлбарлах хэрэгтэй гэжээ.

Өөрөөр хэлбэл хүний амьдралын утга учир нь хүнээс нийгэмд "өгөх" зүйлд орших ажээ.

Амин хувиа хичээж, өөртөө зориулж амьдарснаар хүний амьдралын утга учир тодорхойлогдохгүй аж.

Хүний амьдралдаа "өгөх" хамгийн анхны хүмүүс бол үр хүүхэд нь юм. Үр хүүхэддээ сайн боловсрол, үгүйдээ л эрүүл чийрэг бие өгснөөр хүн нийгэмд "өгөх" үйлс эхэлдэг билээ.

Хамгийн адгийн хүн үр хүүхдээ сайн хүмүүс болгож, өсгөж хүмүүжүүлснээр нийгэмд "өгөх" буюу амьдралын мөн чанараа биелүүлэх эхний алхамаа хийдэг.

Харамсалтай нь бидний зарим нь давардаг. Бид үр хүүхдээрээ хязгаарлагдахгүй, бүүр олон хүмүүст, нийгэмд, зарим нь бүүр хүн төрлөхтөнд "өгөх" тухай бодож эхэлдэг.

Үхэх мөч болоход, хүн амьдралаа цэгнэж үзнэ. Хүнийг өөрөөс нь илүү хайр найргүй, шудрага шүүх шүүх үгүй билээ. Хорвоод юу үлдээв.

Хүний амьдралын утга учир, "өгөх" тухайд заавал ҮРГЭЛЖЛЭЛИЙН тухай асуудал яригдана.

Бид адаглаад л дэлхийд өөрсдийн үр хүүхдийг үлдээж болон.

Үйл хэрэг яах билээ.

Гэтэл бидний үр хүүхдийн хэд нь бидний үйл хэргийг үргэлжлүүлдэг билээ? Эхийн санаа үрд, үрийн санаа ууланд байдаг.

Компани бол философийн субъект мөн.

Компани бол аливаа хүний үйл хэргийг үргэлжлүүлэх үүрэгтэй философийн зэмсэг мөн юм гэдгийг би хэлэхийг хүсч байна.

Билл Гэйтсийн олон тэрбум долларын Гэйтс Санг би дурдъя. Эсвэл хүн төрлөхтөний түүхэнд олон буян үйлдсэн Рокефеллер сан. Үгүй бол Форд Моторз компани.

100 орчим жилийн өмнө "машин бол тансаг хэрэглээ бишээ, хүн бүр хөл дүүжлэх унаатай байгаасай" гэсэн агуу вижн гаргаж хэрэгжүүлсэн ноён Фордын үйл хэргийн үргэлжлэл одоо болтол явж л байна.

Компани бол хүний үйл хэргийг үр хүүхдийн хүсэл эрмэлзэл ямар байхаас үл хамааран үргэлжүүлэх үндсэн чиг үүрэг бүхий философийн институт болно.

IQ vs EQ: round one: Боловсролын реформ 7

Дастин Хофман болон Том Круз нарын Рэйнмэн киног бид мэднэ. Энд маш өндөр оюуны чадвартай (IQ) аутизмтай залуу, түүний ах хоёрын тухай гардаг. Аутизмтай залуу хүнтэй огт харилцах чадваргүй боловч маш өндөр оюуны чадвартай.

Маш хүнд бодлого өгөхөд л хариуг нь тэр дор гаргах. Эсвэл маш олон дараалал комбинацыг төвөггүй цээжлэх гэх мэт тархины чадвар нь IQ юм. Үүнийг оюуны чадвар гэж орчуулж болох юм.

Харин эрдэмтэд сүүлийн үед EQ (Emotional Intelligence) буюу Харилцааны чадварт ихээхэн анхаарлаа хандуулж буй. Энэ нь бас л нэг тархины чадвахи юм.

Харвардын эрдэмтэд Америкийн топ компаниудыг судлаж үзээд амжилтын 75-аас дээш хувийг EQ харин ердөө 25 хүрэхгүй хувийг IQ бүрдүүлж байгааг тогтоогоод буй.

Тухайлбал 1920 оны үед Америкийн сэтгэлзүйч нар тухайн үеийн математик, физикийн болон бусад олимпиадын аварга, тэргүүлэгч сурагчид, болон дундаж сурлагатай хүүхдүүдээс бүрдсэн ажиглалтын бүлэг бий болгожээ. Эдгээр сурагчдыг оюутан, ажилтан, нас тогтсон хүмүүс хүртэл нь дагаж судласан байна. Сонирхолтой нь нөгөө мундаг аваргууд болон дундаж хүүхдүүдийн хооронд амжилтын ямар ч ялгаа гарсангүй.

Бид ч гэсэн мундаг сурлагатай, мундаг олимпиадын аварга хүүхдүүдийг цаашид байнга л манлайлах мэт сэтгэдэг. Гэвч амьдрал дээр тийм биш байдаг билээ.

Мундаг сурлагатай, олимпиадын аварга байна гэдэг нь IQ өндөртэй байна гэсэн үг. Гэтэл энэ амжилтыг тайлбарлаж чадсангүй. Тийм ч учраас 1950 оноос Америкийн сэтгэл зүйч нар өөр факторыг хайж эхэлсэн байдаг. Тэгээд EQ-г нээжээ.

EQ гэдэгт хүний сэтгэл зүй болон харилцааны олон үзүүлэлт орно. Тухайлбал.
- Бусдыг таньж ойлгох
- Өөрийгөө мэдэж хянах
- Зорилго чиглэлтэй байх
- Сэтгэлийн хатуужилтай байх
- Аливаа зүйлд эерэг хандах
- Багийн сайн гишүүн байх
- Бусдад хэрэгтэй зүйлс хийж бүтээх эрмэлзэл гэх мэт бүтээмжийн олон үзүүлэлт багтдаг.

2008 онд Монгол улс олимпийн анхны алтан медал авахад би ТВ үзэж байв. Түвшинбаяр хэмээх тэр залуугийн сэтгэл хөдлөлөө удирдах чадварыг нь гайхаж байлаа. Өмнө нь ТВ-р дэлхийн чанартай тэмцээн үзэхэд манай тамирчдын царайнаас дандаа л нэг бол айж сандарсан, эсвэл яарсан, үгүй бол уурласан дүр харагддаг байсан бол Түвшинбаяр огт өөр хүн байв.

Монголд олимпийн аварга болох бие хаатай залуус олон бий. (IQ гэж үзье) Гэтэл хичнээн нь тэр заяагдмал нөөцөө эрч хүч, эерэг хандлага, тэсвэр хатуужил, зорилго чиглэлээр баяжуулж амжилтад хүрч чаддаг вэ.

Яг үүнтэй л адил тархины өндөр чадвартай (IQ) залуус зөндөө л байдаг. Гэтэл дундаж тархины чадвартай залуу гарч ирээд цахиур хагалдаг нь ердөө өндөр EQ-тэй нь холбоотой.

Улс орон хүчирхэг байхын тулд Эдийн засаг баялаг бүтээдэг байх ёстой.

Эдийн засаг баялаг бүтээдэг байхын тулд Компаниуд өндөр бүтээмжтэй ажилладаг байх ёстой.

Гэтэл өнөөдөр Монголын компани бүрийн захирлуудын толгойны өвчин нь Хүний нөөц болоод байна.

Бүтээмж муутай хүний нөөцөөр хол явахгүй. Тийм учраас л Монголд улсад гаргаад заръя нүүрснээс өөр юм алга. Нүүрсийг ямар бид хийсэн биш байгал эхийн хишиг.

Хүний нөөцийн үндсэн асуудал нь EQ л байдаг. Тархи толгой нь мундаг ажилладаг залуус монголд зөндөө л байдаг. Харин мундаг харилцдаг залуусыг хайгаад хайгаад олохгүй.

Үг хэлнэ, ойлгохгүй. Өөрийн бодсоноо илэрхийлж чадахгүй. Хүний нүдрүү эгц хараад зөв ойлголт өгч чадахгүй. Ийм л хүний нөөцийг манай боловсролын систем мянга мянгаар нь үйлдвэрлэн гаргаж байгаа.

Манай дунд сургуульд хэлж бичүүлж, тоо бодуулж, ангилал зүй цээжлүүлээд гаргаж байна. Өөрөөр хэлбэл IQ хөгжүүлэлт хийхээс биш EQ хөгжүүлэлт огт хийгддэггүй. Их дээд сургууль мөн адил.

Амжилтын ердөө 25 хувийн хүчин зүйл дээр суурилсан 1950 оны хоцрогдсон боловсролын системээр бид хол явахгүй ээ.

Харин бид цоо шинэ систем гаргаж амжилтын 75 хувь дээр суурилсан боловсролын системтэй болох ёстой. Сэтгэл зүйн хувьд Түвшинбаяр шиг хатуужилтай, Стив Жобс шиг эрч хүчтэй, Элбэгдорж шиг уран таниулдаг, Энхболд шиг сонсож чаддаг, Ганбаатар шиг шаргуу, Билл Гэйтс шиг тусч тийм хүмүүсийг бэлтгэе.

Логарифм яаж хувиргадагийг 5 минутанд Хан Академиас сурдаг тийм цаг үед бид амьдарч байна. Сэрцгээе нөхдөө.

Магадлалын онол - Гранд сэтгэлгээ

Дээхнэ нэг уншигч Магадлалын онолын талаар бичээч гэсэн хүсэлт гаргаж билээ. Түүнээс хойш хэдэн жил өнгөрчээ.

Надад харин одоо бичих нэг оригинал өнцөг гарч ирлээ.

Дилер хүн огт арилжаа хийдэггүй бол тэр дилер биш. Алдсан ч, оносон ч зориглоод арилжаа хийж байж л дилер байж чадна.

Надад учир нь олддоггүй хэд хэдэн асуултууд бий. Тухайлбал 800 жилийн өмнөх хүн төрлөхтөний түүхэнд өмнө нь тохиож байгаагүй үсрэлт. Хэрхэн эргээд анх эхэлсэн цэгтээ очсон хийгээд одоо дэлхийд хөгжлөөрөө адагт байгаа асуудал.

Би сүүлийн хэдэн сар лекц унших бүртээ асууж байгаа. "50 жилийн дотор Монгол Америкийг хөгжлөөрөө гүйцэж чадах уу."

Хариулт нь бараг бүхэлдээ "Үгүй."

Магадлалын онолын философийн нэг өнцөг энд нуугдаж байгаа юм.

Хэрэв чи өөрийнхөө хүүхдийн Нобелийн шагналтан болох магадлалыг "Үгүй буюу Тэг" гэж хариулвал тэр магадлал үүрд 0 байх болно. Баяр хүргэе. Дөнгөж сая та өөрийнхөө хүүхдийн Нобелийн шагналтан болохгүй гэдгийг нь баталгаажуулчихлаа. Сэтгэлгээгээрээ. Магадлалын онолыг ойлгодоггүйгээсээ болоод.

Гайхалтай нь 0 магадлал гэдэг нь ердөө хүний сэтгэлд оршихоос биш ертөнцөд 0 магадлал гэж байдаггүй. Тухайлбал квант физикийн онолоор электроний байршил, өгөгдсөн мөчид ертөнцийн хаана ч байж болно. Төсөөлөөд үз дээ. Хаана ч байх магадлалтай.

Яг үүнтэй адилаар Монгол улс Америкийг 50 жилийн дотор цохих, таны хүүхэд Нобелийн шагналтан болох магадлал нь 0-ээс дандаа их байна. Таны төсөөлөлд 0 байхыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ бодит байдал дээр тийм биш.

Магадлал 0.1% (1000-д 1 гэсэн үг) буюу өчүүхэн байна гэж үзье. Үүний дараа магадлалын философийн өнцөг гарч ирж байгаа юм.

0.1 магадлалыг 1 болгох, цаашлаад 5, 10, 25 болгож өсгөх боломжтой юу. Боломжтой.

Хүүхдэдээ багаас нь ютюбээр хог нэгээрээ байгаа шинжлэх ухааны видео үзүүлье. Магадлал 0.1-ээс шууд 1 хувь болж өсч байна. Үүнтэй адилаар боловсролын сектортоо реформ хийе. Монгол улс Америкийг цохих магадлал 0.1-ээс шууд 5 болж өснө.

1206 онд Монгол улс боловсрол үгүй, цэрэг зэвсэг үгүй, гол нь технологигүй байв. Харин Хятад дэлхийн хамгийн том гүрэн байв. "Дайны урлаг" нэртэй бестселлэр ном гараад шуугиулж байсан цаг. Дарь гаргаад их буугаар байлдах шахуу байсан цаг л даа.

Тэмүүжин хүү үүнийг мэдэхгүй байв уу. Үгүй. Монголчууд энэ том ялгааг мэдэхийн дээдээр мэдэж байв. Гэхдээ Тэмүүжин болон Чингисийн Монголчууд одоогийн бядан шиг магадлалыг ТЭГЛЭЭГҮЙ юм.

Биднээс хамаагүй бага мэдлэгтэй боловч хавьгүй илүү боловсорсон байжээ.

Лалын шашинтай хүн гэрт нь орж ирсэн өстөн дайснаа дээд зэргээр хүндлээд, зочлоод гаргадаг. Чингис хаан шууд л Хятадаас философичид, төрчдийг урьж залан, хүндэтгэн сонсож байв. Мэдлэгийг тэгэж үнэлдэг байв. Тэрнээс биш Хятадуудыг үзэн ядах сэтгэл Чингисд байсангүй. Ийм л гранд сэтгэдэг, гранд боловсролтой хүн байж.

Шоогоо шидэхгүй бол юу ч тохиолдохгүй гэдгийг би чамд батлая. Харин шидээд үз ямар нэг зүйл тохиолдох л болно. Гайхалтай зүйл байж ч магадгүй.

Хэл, мал, оюуны террорист

Саяхандаа, Монгол хэлний тухай хууль баталцгаасан. Тэгээд тэр хуулинд нь ийм нэг заалт байдаг юм.

6.3.Төрөөс олгосон зөвшөөрлийн дагуу гадаад хэлээр сургалт явуулдаг болон гадаад хэл заах тусгай зөвшөөрөл бүхий ерөнхий боловсролын сургуулиас бусад ерөнхий боловсролын сургуульд гадаад хэлийг тавдугаар ангиас эхлэн зааж болно.

Ер нь бол 5-р ангиас өмнө гадаад хэл заахгүй шүү, тусгай зөвшөөрөлгүй бол, гэсэн логиктой заалт юм л даа. Энэ логикийн цаана нь эх хэлээ хадгалж үлдэх гэсэн мэдлэггүй, гэнэхэн санаа байгаа юм.

Харамсалтай нь эдийн засгийн болон өрсөлдөх чадвар, цаашлаад Монгол хүний потенциалыг олж харсангүй. Философийн хувьд ч тэр асар том алдаатай сэтгэжээ.

Алийн болгон ингэж мэдлэггүй хүмүүс, гэнэн, нэг сонсоход зөв ч юм шиг, нөгөө бодлын буруу ч юм шиг бодрол дээрээ үндэслэн энэ улсыг хөтлөхөв дээ.

Дэлхийн Эдийн Засгийн Форумын вэбсайт дээр саяхан дараах нийтлэл гарчээ.
"2 хэл сурах нь Тархины физик бүтцийг өөрчилж, сэтгэн бодох чадварыг дээшлүүлж, элдэв өвчлөлд өртөх магадлалыг бууруулж байгаа нь бидний судлагаагаар нотлогдлоо" Christos Pliatsikas is a Lecturer in Cognitive Psychology at University of Kent.

Мөн орчин үеийн шинжлэх ухаанд хүний тархи 20 нас хүрээд шинэ зүйл хүлээж авах чадвар нь айхтар саардаг тухай нотлож буй.

За шинжлэх ухаанд итгэдэггүй өөр зүйл шүтдэг хүмүүст энэ ч сонин байв л гэж.

Харин дээрх ухвар мөчид хуулийн заалт нь философийн хувьд ноцтой үр дагавартай. Тухайлбал 5-р анги хүртлээ Монгол хэлнээс өөр хэл сурч болохгүй гэдэг санаа нь цаанаа Монгол хүүхдийн оюун ухааны чадамж нь нэгээс илүү хэл сурах боломжгүй гэсэн логикийг агуулж байгаа юм.

Өөрөөр хэлбэл дэлхий даяараа 10 настайдаа 5, 6 хэлээр ярьж сурч болоод байгаа энэ эрин үед Монгол хүүхдийн оюуны чадамжийг ингэж өчүүхнээр гутаасан хэрэг. Үүнийгээ өөрсдийн хамаатан садны Америкт амьдардаг эсвэл Орос сургууль төгссөн Монгол хэл ч үгүй, Англи хэл ч үгүй болсон хүүхдүүдээр жишээ татаж зөвтгөдөг. Энэ зөв үү. Тэр хүүхдүүдэд Монгол хэлийг нь Англи хэлтэй нь зөв хослуулж заасан бол тийм болох байсан гэж үү. Нэг хойшоо суугаад бодооч. Бодит байдал чиний харж байгаа шиг гэж үү.

Бас нөгөө талаас дунд сургуулийн багш нар тэртэй тэргүй одоо 5-р анги хүртэл гадаад хэл заадаггүй ш дээ. Тийм байхад Ганзориг чи юундаа сүржигнэнэ вэ гэж хэлдэг. Үнэн, харин тийм учраас Монгол улс дэлхийд мэдлэг боловсролоороо 100-с хойгуур байранд жагсаж байгаа юм. Тэгэж гадаад хэл сурах явдлыг нь хойшлуулж ирсэн, одоо бүүр хуульчилаад өгчихөөр Монгол хүн үүрд дэлхийд хойгуур явахыг нь Монгол УИХ-н гишүүд бататгаж өгч байгаа юм.

Би харин энд өөр юм яриад байна. 5-р анги гэхдээ 2, 12 төгсөхдөө 3 хэлтэй хүмүүс төгсгөж байж бид дэлхийд өрсөлдөх тухай ярина. Монгол хүн дэлхийд өрсөлдөж чадна. 800 жилийн өмнө Монгол хүн дэлхийд өрсөлдөж чадсан. Харин одоо Монгол хэл дээр ямар ч мэдлэг алга байна. Тэр мэдлэгийг гадаад хэлээр олж авах асуудлын тухай би ярьж байна. Монгол үндэстэн мандан бадрахын учир шалтгаан нь Монгол хүний толгой доторх мэдлэг байх болохоос биш толгой доторх Монгол бичиг нь биш. Тэгээд ч тэр бичиг чинь өөрөө харийн гаралтай юм. Монгол бичигээр хичнээн мэдлэг, оюун ухаан дэлхийд байгааг бод.

Макро, микро ертөнц

"The dinosaurs never saw that asteroid coming, what is our excuse?" Neil Tyson

Олон сая жилийн өмнө 5-10 орчим км диаметртэй солир дэлхийг мөргөснөөс динозаврын эрин үе дууссан. Өнөөдрийн дэлхий дээрх амьд ертөнцийг сүйрүүлэхэд ердөө 3-10 км диаметртэй солир байхад хангалттай гэж үздэг. Хангалттай урт хугацаанд аваад үзвэл ийм зүйл тохиолдож л таарна. (Anything can happen, will happen. Murphy's law)

Маш өндөр боловсролтой гэж хэлэхээр хүмүүс "хөгжил дэвшил хэрэггүй, Монголчуудын уламжлалт нүүдэлчин ахуй бол хамгийн байгал дэлхийд ээлтэй. Хүн төрлөхтөн ийм маягаар амьдрах нь зөв." гэх маягаар ярихыг, яагаад ч юм, сүүлийг үед хэд хэд сонсов.

Дэлхий агаар мандал дотор бол үнэхээр хүн төрлөхтөн байгал дэлхийг зэрэмдэглэж байна.

Дэлхийгээс гадагш макро ертөнц гэж үзвэл бидэнд түүний талаар бүрэн ойлголт алга л байна. Динозавруудаас бид үнэндээ ялгаагүй шахуу л байцгаана.

Бидэнд хоёр сонголт байна, динозавр шиг амьдраад хэзээ нэгэн цагт солирт цохиулж мөхөх. Эсвэл мэдлэгийн хязгаарыг нэвтэлж амьтанаас ялгаатай амьтан гэдгээ нотлох.

Өмнө нь бид жимс түүж, ан агнаж, ус бохирдуулж амьдарч ирсэн. Бид харин одоо цаашаа дахиад хэд хэд алхаж газар ухаж, утаа гаргаж агаар ус бохирдуулж, амьтадын орон зайг шахаж байгаа.

Нэг талаас Бид орон зай цаг хугацааг эзэмдэж амжилгүй дэлхийгээ сүйрүүлчихвэл бас л сүйрэх хувь тавилантай. Гэтэл нөгөө талаас бид хөгжиж дэвжихгүй бол гэнэт нэг өдөр л бас сүйрнэ.

Тэгэхээр асуудлын гол нь сонголт биш гэж би бодох юм. Хүн гэж амьтаны үндсэн дизайн нь мэдлэгийн хязгаарыг нэвтлэх хязгааргүй хүсэл тэмүүлэл нь байх. Түүний эсрэг ямар ч ухаантай юу ч гэж яриад нэмэргүй байх. Энэ нь хүн гэж амьтаны философийн шалтгаан нь.

Яг л Оюу Толгой, Таван Толгойн ордны эдийн засгийн шалтгааны эсрэг хэн ч юу ч гэж бураад энэ хоёр ордыг зогсоож чадахгүйтэй адил. Энэ хоёр орд явж л таарна. Дунд нь саад хийж болно л доо. Гэхдээ л явж л таарна. Учир нь эдийн засгийн учир шалтгаан бол хэн нэгэн хүнээс хүчтэй шүү дээ.

Тэгэхээр хүн гэж амьтаны хөгжих дэвжих хүсэл эрмэлзэлийн эсрэг хэн нэгэн номлогч юу ч яриад яагаад ч нэмэргүй байхаа.

Тэгэхээр асуудал үндсэндээ цэвэр эдийн засгийн нөөцийн асуудал болж хувирч байгаа юм.

Хүн сансрын уудмыг эзэмдэхүйц технологийн дэвшилд хүрч амжихаасаа өмнө, "дэлхий дээрх нөөцөө" барчих юм биш биз? Энэ яг л барилгын инженер 11 сард хүйтрэхээс өмнө цутгалтаа хийж амжих уу гэдэгтэй ижил төлөвлөлтийн асуудал юм.

Бид одоо дэлхийг энергийн төлөө сүйрүүлж байгаа. Гэрэл цахилгаан машин тэрэг гээд л. Гэтэл энэ энерги чинь сансраар дүүрэн огт үнэгүй байж л байна. Заавал нүүрс тос түлээд байх хэрэггүй.

Мал маллаж үзээгүй үндэстэн энэ дэлхийн түүхэнд бараг байхгүй дээ. За тэрэн дундаасаа бэлчээрийн мал аж ахуй хийж үзээгүй нь бүүр ч байхгүй. Гэтэл бид бэлчээрийн мал аж ахуйгаа өөрсдийн давуу тал гэж яриад байдаг нь ямар учиртай юм бол?

Фундаментал сэтгэлгээ: Мөн Чанар, Шинж Чанар

Хэд хоногийн өмнө нэг залуу надаас "Зориг гэж юу юм бэ" гэж асуув. Хариуд нь.

"Зориг гэж сэтгэл зүйн зан, төлөв байхгүй. Зориг бол харин Зорилгын илрэл юм. Зориг бол шинж чанар. Зорилготой хүн бүр зоригтой байдаг. Зорилготой хүн зоримог үйлдэл хийдэг, үүнийг нь хүмүүс хараад зоригтой хүн байна гэж дүгнэдэг юм." гэв.

Бид бусдад таалагдах 5 арга, уран илтгэх 4 зарчим, борлуулалтын 9 дүрэм гэх мэт ангилал зүйд толгойгоо эргүүлдэг. Энэ бол суурь нэг мөн чанарын 5, 4, 9 илрэл буюу шинж чанарууд юм. Яг л зориг бол зорилгын илрэл гэдэгтэй адил.

Шинж чанаруудад хууртаж, шинж чанараар хөөцөлдвөл бид мухардалд орно. Харин мөн чанарыг олж харж чадвал бид мухардлаас амархан гарна.

Би энд уран илтгэх тухай бичье гэж бодлоо.

Олон хүмүүсийн өмнө ярина гэдэг, бүүр ямар нэг ойлголт тайлбарлаж ойлгуулна гэдэг бол маш хэцүү. Ихэнх хүмүүсийн хувьд хэцүү. Бид уран илтгэх курст явж eye contact, project your voice, prepare points гэх мэт олон зүйлсийг сурч болно. Гэхдээ уран илтгэгч хүнээс анзаарагддаг эдгээр шинж чанарууд биднийг төгс илтгэгч болгохгүй.

Төгс илтгэл, төгс илтгэгч гэж хэн бэ.

Юуны өмнө авах өгөхийн талаар дурдах хэрэгтэй. Олон хүний өмнө ямар нэг зүйл өгөхөөр очиж байна уу, эсвэл авахаар (нэр алдар олох гм) очиж байна уу гэдгээс их зүйл шалтгаална.

Хүн хүмүүсээс ямар нэг зүйл хулгайлахаар очихдоо ЧИН СЭТГЭЛЭЭСЭЭ ярьж чадах уу. Эсвэл хүн хүмүүст ямар нэг зүйлийг өгөхөөр очихдоо ЧИН СЭТГЭЛЭЭСЭЭ ярьдаг уу.

Би маш олон презентаци хардаг. Эрээлжилсэн жижигхэн фонттой, утга агуулга муутай дүрс зурагтай ппт элбэг тохиолддог. Хүмүүст тод дүрс зурагтай, том фонттой презентаци тавихад хэлэх гэж буй санаа нь илүү ойлгомжтой бууна гэдгийг ойлгохын тулд уран илтгэлийн курст суух ёстой юу? Эсвэл ЧИН СЭТГЭЛ байхад хангалттай юу.

Хүмүүсээс авах гэж очиж буй хүн амархаан бууж өгнө. Хүмүүст өгөх гэж очиж байгаа хүн харин заавал өгч байж л сална. Өгөхийн тулд чанга дуугаар ярьж, презентацийн фонтоо тодруулж, танхимд буй бүх хүнтэй ай-контакт үүсгэж, чин сэтгэлээсээ байж чадна. Үүнийг ойлгохын тулд ямар ч курст уншиж ямар ч ном унших хэрэггүй.

Бид шинж чанарын дунд төөрөлдөж, хийж буй зүйлийнхээ мөн чанарыг мартах нь элбэг. Бид бусдын өмнө яриа, танилцуулга хийхдээ өгөх гэж очиж буйгаа мартдаг. Бид намайг юу гэж бодох бол, би яах бол, тэр яах бол гэж шал дэмий зүйл боддог. Чамайг юу гэж бодох чинь чамд хамаагүй, өдрийн эцэст чи сонсогч нарт ямар нэг мэдлэг, ямар нэг зөв ойлголт өгч чадсан уу үгүй юу гэдгээр л амьдрал чинь хэмжигдэнэ.
 
Чи өгөхөөр очиж байгаагаа ухамсарлаж чадвал ЧИН СЭТГЭЛ өөрөө урган гарч, чи шилдэг илтгэгч болно, чиний илтгэл шилдэг илтгэл байх болно.

Сэтгэл зүйн гаж дон

Сэтгэл зүйчид сүүлийн үед хүний автомат тархи ба ухаалаг тархи хоёрын талаар их ярих болсон. Энэ яриа уг нь тийм ч сүүлийн үеийн зүйл ч бас биш. Бүүр 2500 жилийн өмнөөс Грекчүүд хүний 4 темпраментийг (мэлийхойлог гм) гаргаж ирж байсан бол 100 жилийн өмнө Зигмунд далд ухамсарын тухай онолдсон.

1950-иад оноос эхлээд эдийн засгийн уламжлалт онолууд хүчтэй цохилтууд амсаж эхэлсэн. Бодит бараа таваарын, бодит логистикийг голдуу авч үзсэн болхидуу онолууд орчин үеийн глобал санхүүгийн зах зээлийн шинэ парадигмийг тайлбарлаж чадахгүй байсан хэрэг.

Ялангуяа эдийн засаг дахь хүний сэтгэл зүйн факторыг тооцож чадсангүй.

Хүнийг дандаа Рационал (Ухаалаг зөв шийдвэр гаргагч) гэж таамаглаж онолууд гарч байв. Харамсалтай нь АНУ-н төв банкийг 17 жил удирдсан алдар А.Грийнспан "Irrational Exuberance" хэмээн уулга алдаж хүнийг үнэн хэрэгтээ Иррационал (Ухаалаг бус) болохыг нь тунхагласан хэрэг.

Ямар сайндаа л Сэтгэл зүйч хүн Эдийн засгаар Нобелийн шагнал авч байхав.

Хэрэглээний сэтгэл зүй, Хэрэглээний санхүү (Behavioral Finance), Эдийн засгийн сэтгэл зүй   (Behavioral Economy) гэх мэт шинэ ухаанууд гэнэт хүчийг авав. Жишээ нь уламжлалт макро эдийн засгийн онолд Эрэлт Нийлүүлэлтийн хууль гэж байх бөгөөд үнэ өсвөл эрэлт буудаг, үнэ унавал эрэлт өсөх хуулийн тухай номлодог. Харамсалтай нь зарим бүтээгдэхүүний хувьд үнэ өсөхөд эрэлт өсөөд, үнэ буухад эрэлт буудаг зүй тогтол байна.

Гэх мэтчилэн хүний Рационал ба Иррационал талуудыг тайлбарлаж, бодит амьдралд маш олон туршилт хийж үзээд байна.

Бидний амьдралын 95 хувийг Автомат тархи буюу Иррационал тархи маань удирддаг гэсэн дүгнэлт хүртэл гаргаж амжив. Аймаар дүгнэлт шүү.

Автомат тархи бол уг нь эдийн засгийн шийдвэр гаргахад зориулагдаагүй. Амиа авархад буюу байгал эхтэй харилцахад зориулсан, асар богино хугацаанд хариу үйлдэл үзүүлэгч тархи юм.

Хэрхэн тэтгэвэрийн хөгшинд 5 саяын үнэтэй тоос сорогч шахаж чадаад байна вэ. Үүний хариулт бол борлуулалтыг Автомат тархинд хийж байгаатай холбогдоно. Рационал тархи бол хэзээ ч ийм шийдвэр гаргахгүй л дээ.

Рационал тархи бол эдийн засгийн шийдвэр гаргаж, бизнес удирдаж, хурал даргалж байвал зохилтой тархи билээ.

Гэвч бизнес уулзалтууд дээр бид хэчнээн удаа нэг нэгнийхээ илт дургүйцсэн царайг хардаг билээ. Энэ бол автомат тархи. Уг нь рационал тархи жаахан тэсвэртэй байж чадна л даа.

Өөр хаа нэгтээ хэн нэгэн илүү ойлгомжтой тодорхойлсон байхыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ надад дараах санаа байна.

Хүний автомат тархи бол рефлекс юм. Жишээ нь ойд явж байтал гэнэт Бар гарч ирлээ. Энэ хооронд рационал тархи бодож, тунгааж, дүгнэж байхыг нь хүлээгээд хүн зогсч байж таарахгүй. Огт юу ч бодохгүй, автоматаар л үйлдэл хийж таарна. Энэ бол бидэнд байгалаас заяасан бэлэг юм.

Харин нийгмийн харилцаанд ч гэсэн бидний автомат тархи ажилласаар л байна. Автомат тархи төрөлхийн зөн (амиа аврах)гөөс гадна бас зуршилийг өөртөө агуулдаг бололтой.

Зуршил бол хүнтэй цуг төрсөн байгалийн өгөгдөл биш харин олон удаа давтсаар суусан зүйл. Тамхи татах бол хүний физиологийн зуршил (сайн ухвал сэтгэл зүйн болж таарна л даа) гэж үзвэл хүнд ямар ямар сэтгэл зүйн зуршил байна вэ.

Хүмүүс өөрт нь таалагдахгүй зүйл ярих бүрт чангаар буруушаах зуршил байж болно. Эсвэл хурал дээр өөр хүний ярьж буй зүйлийг үл ойшоож буйгаа нүүрний хөдөлгөөнөөр илэрхийлдэг буруу зуршил байж болно. Бүүр үнэтэй л бол чанартай гэж бодох нь ч өөрөө зуршил л юм.

Рационал тархийг авч үзье. Надад таалагдахгүй зүйлийг хүн ярихад би буруушааж өөртөө дайсан бэлтгэх хэрэггүй. Хүний ярьж буй зүйлийг би анхааралтай сонсож байж (ядаж дүр эсгэж) тэр хүний хүндлэлийг авах болохоос биш өөдөөс нь нүүр амаа янз янз болгох хэрэггүй. Ер нь бол үнэ нь өртөгтэй нь маш ойрхон зүйл л чанартай шүү дээ.

Харж байна уу.

Хоёр тархи огт өөрөөр сэтгэж, өөрөөр авирлаж байна.

Зуршил суудаг. Буруу зуршил хортой. Буруу зуршлийг тамхиа хаяхтай адил хаяж чаддаг байх ёстой.

Зуршил дандаа үнэн дүр төрхийн эсрэг байдаг. Жишээ нь хүмүүст тус хүргэх сэдэлтэй, хүмүүсийг хайрладаг суурь бодолтой хүн байя. Гэтэл сэтгэл зүйн буруу зуршлаасаа болоод дандаа хүмүүсийг гомдоож явдаг байж болно.

Зохиолч Марк Твэйн "Хүн ядаж 7 хоногт 1 удаа боддог бол" гэж дуу алдсан гэдэг. Санаа нь рационал тархиа хүн хааяа ч гэсэн ажиллуулж бодит байдалд бодитой үнэлэлт дүгнэлт өгч байх хэрэгтэй юм.

Бид амьдралынхаа 95 хувийг сэтгэл зүйн буруу зуршлаараа удирдаад яваад байгаа юм биш биз?

Амьтанд байдаг, амиа аврахад зориулагдсан Автомат тархи маань хүний нийгмийн мэдлэг, бодолт шаардсан үйлдлүүдийг удирдахад хүрэлцэхгүй байгаа юм биш биз?

Зуршил буруу бас зөв байж болно.

Сэтгэл зүйн зөв зуршлийг автомат тархиндаа суулгаж болно. Ингэхийн тулд бид мэдлэгээ зузаалж, Рационал тархиараа Автомат тархиа удирдаж, түүндээ сэтгэл зүйн зөв зуршлуудыг суулгаж сурах хэрэгтэй юм.

Боловсролын реформ V-2

Өмнөх бичлэг дээрээ нэмж ганц хоёр технологийн санаа бичье.

Жишээлбэл их дээд сургуулийн боловсролын чанарыг харахад хэд хэдэн өнцөг байна.

1. Монголд хамгийн сайн сургууль нь улсынх байна. Гадаадад хувийнх байдаг. Яагаад.

Учир нь Монголын хувийн сургуулиудад economy of scale буюу эдийн засгийн чадвахи үүсэхгүй байна. Хэт жижиг учраас тэр шүү дээ.

Тэгэхээр юуны өмнө энэ бэрхшээлийг хувийн сургуулиудыг нэгтгэж, нийлүүлэх явдлыг дэмжих замаар шийдэж болно.

2. Улсын сургуулиуд үргэлжийн мөнхөд хэрүүл тэмцэлтэй байдгийг та бид мэднэ. Ер нь тэр хүмүүс сургалтын шинэ технологи гаргаж суудаг уу, эсвэл албан тушаал булаалдаж суудаг уу гэвэл хариулт нь тодорхой гарах байх.

Үүний шалтгаан нь тодорхой. Удирдлагыг нь төр томилж байгаа учраас. Гашуун ч гэсэн бид нэг алхамыг яаралтай хийх хэрэгтэй.

Удирдлагыг нь хувьд шилжүүлэх. Өөрөөр хэлбэл Удирдах зөвлөлийнх нь 50-иас дээш хувийг нь компанийн захирлуудаар бүрдүүлэхэд бүх асуудал шийдэгдэнэ. Захирлыг УЗ томилох хэрэгтэй.

Ингэснээр улсын сургуулийн төгсөгчийн/бүтээгдэхүүний гол хэрэглэгчид нь арай гэж барааны хяналтаа тавих эрхтэй болно. Энэ хүмүүст яг үнэндээ аль намын хэн нь сургуулийн захирал хийх нь хөгийн инээдтэй асуудал. Харин ирээдүйн боловсон хүчин яаж бэлтгэгдэж байгаа нь сонин асуудал юм.

3. Би саявтархан Монголын хамгийн том компаниудын хүний нөөцийн менежерүүдтэй цуг нэгэн их сургуулиас зохион байгуулсан санал авах уулзалтанд орсон юм. Сургууль сургалтын хөтөлбөр дээрээ санал авсан хэрэг.

Би ч тойрч сууж байгаад "за шүүмжлээд байгаарай, саналаа нэгтгээд өгье" гэхэд нөгөө менежерүүд маань "эдний сургуулийн хүүхдүүд мундаг ш дээ, жаахан биеэ тоогоод байдаг л болохоос. Шүүмжлэх зүйл байхгүй." гэж нэгэн дуугаар хариулсан юм.

Энэ бол 60 чавганцаас нэг түрүүлсэн чавганцыг нь шагнаж буй хэрэг.

Бид асуудалд улс орны төвшинд, хамгийн гол нь "БИД ХААНА БАЙЖ БОЛОХ БАЙСАН БЭ?" гэдэг өнцгөөр хандах ёстой.

Мэдээж Монголын боловсролын системдээ сайнд тооцогдох тэр сургуулиас компани хүүхэд авах нь сайн хэрэг. Гэтэл бодит байдал дээр тэр хүүхдийн боловсрол байх төвшиндээ хүрсэн үү гэвэл их эргэлзээтэй асуудал болно.

Мөн дээрээс тэр хүүхдүүд яагаад биеэ тоох болов. Энэ хариултаас л манай боловсролын систем үндсэндээ ажиллаж чадахгүй байгаа нь харагдаж байгаа юм.

Хүн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, бүтээл гаргаж байж л сая биеэ тоохтойгоо болдог юмаа гэдгийг нь ч ойлгуулж чадахгүй боловсролын систем байгаа юм. Монголдоо гайгүй сургууль төгсч буй боловч Олон улсад хэр хойно хаягдсаныг нь ч ухамсарлуулж чадаагүй систем.

Боловсролын Реформ V

Би өмнөх хэдэн нийтлэлээрээ Боловсрол гэж юу болох тухай, Төр түүнд хэрхэн хандах тухай суурь асуудлыг бичсэн. Одоо Монголын боловсролын реформын талаар технологийн асуудлуудыг бичиж эхлэе.


Юуны өмнө боловсрох шаардлагатай байгаа хүн амыг хэдэн бүлэгт хувааж үзнэ.

1. Багш нар
2. Цэцэрлэг, Дунд сургууль, Их сургуулийн (мэргэжлийн гм) хүүхдүүд.
3. Ажилтанууд (сургуулиа төгсчихсөн ажил дээр гарсан)
4. Эцэг эх
5. Улс төрчид, бизнесийн эзэд

Одоо нэг нэгээр нь технологийн суурь асуудлуудыг тоочиж эхлэе. Нийгмийн аливаа үзэгдэлд эдийн засгийн ба/эсвэл философийн гэсэн 2 шалтгаан л бий бусад нь шалтаг байдаг. Тийм учраас энэ хоёр дээр би төвлөрч бичнэ.

1. 1990 он хүртэл багш хамгийн өндөр цалинтай хүн байв. Харин одоо хамгийн бага цалинтай хүн болж хувирсан. Бид ирээдүйгээ хамгийн бага цалинтай хүнээр бэлтгүүлнэ гэж байхгүй. Энэ бол Монгол улсын ирээдүй сүйрэх эдийн засгийн шалтгааныг нь бид өөрсдөө засч өгсөн гэсэн үг.

Боловсролын реформ хийх ажлыг хамгийн хүчтэй эсэргүүцэх хүмүүс бол багш нар өөрсдөө байх учир юуны өмнө эдийн засгийн шалтгааныг нь бий болгох ёстой.

Хоёрдугаарт багш нарын философийн шалтгааныг бий болгох буюу бүх багш нарыг дахин сургалтанд хамруулж ЯАГААД гэдэг асуултын хариултыг заах төвшинд аваачина.

2. Цэцэрлэг, дунд сургууль, Их сургуулийн хүүхдүүдийн боловсролын програмыг бүхэлд нь шинэчилнэ. ЮУ? -г заадаг биш ЯАГААД?-г заадаг болгож өөрчилнө. Энэ их хэцүү ажил биш.

Монгол улс дэлхийд тэргүүлэхийн тулд бусдын технологийг хуулж болохгүй. Бусдын технологийг амжилттай хуулсан Япон зэрэг орнууд байдаг тухай бид ярьдаг. Гэхдээ Япон Монгол хоёр маш ялгаатай. Манай хүн ам цөөн учир бид өвөрмөц технологи гаргаж таарна. Дээрээс нь манай боловсролын систем бүхэлдээ ӨРСӨЛДӨӨН ШАЛГАРАЛД биш харин ХҮН БҮР ҮНЭТЭЙ гэсэн суурьтай байх тухай би өмнө бичсэн. Энэ хугацаа нь ойролцоогоор практик туршилт зэрэгтэйгээ нийлээд 5-10 жил болно.

Шинэ технологи гаргах процесс нь энгийн дараалалтай явдаг. Доор харуулъя.
 - Одоо байгаа бэрхшээлийг судлах.
 - Зорилго тавих.
 - Бусдын туршлагыг судлах.
 - Шинэ технологийн талаар онол дэвшүүлэх.
 - Шинэ технологийг практикт туршиж эхлэх - туршилтын явцад сайжруулж эцэслэх.

Жишээлбэл цэцэрлэгийн хүүхдийн Монтессори технологи бол яг дээрх байдлаар гарч ирсэн.

3. Одоо 22 - 60 насны хүмүүс бол хамгийн төвөгтэй хэсэг юм. Энэ хүмүүс нэгэнт сургуулиа төгсөөд одоо Монгол улсын нийгэм эдийн засгийг нуруун дээрээ авч яваа.

Ийм хүмүүсийг дахин сургах тал дээр хүн төрлөхтөн олон янзын арга хэрэглэж ирсэн.

Монгол улс энэ тал дээр бүрэн бүтэлгүйтсэн. Аливаа нэг нийгмийн системээс нөгөөд шилжихэд заавал бүх нийтийг дахин сургах хэрэгтэй байдаг. Манайх харин тэгэх оролдлого ч хийгээгүй.

1990 онд чөлөөт зах зээлт тогтолцоонд шилжихэд бид маш олон мундаг эрдэмтэд, багш нар, сэхээтнүүдээ тархины нядалгаанд оруулж дуусгасан. Энэ хүмүүс бизнес мэдэхгүй, бүтээгдэхүүн мэдэхгүй, зах зээлд хөлөө олох учраа мэдэхгүй, нэг л өдөр та нарын хийж явсан бүх зүйл худлаа байсан гэж хэлээд гудамжинд гаргасан. Хүний 70 жил хийсэн системийг нураахад ердөө нэг л өдөр хангалттай.

Тэгэхээр бид нөхөж дахин сургах хөтөлбөр хэрэгжүүлэх ёстой. Маш төвөгтэй сонсогдож байгааг ойлгож байна.

Гэхдээ бидэнд өмнө нь хүн төрлөхтөнд байгаагүй мэдээллийн технологи гэж нэг шинэ хэрэгсэл бий гэдгийг санах хэрэгтэй. Шийдчихэж болохоор харагдаж байгаа.

4. Эцэг эх. 1990 оноос өмнө иргэнийг эцэг эх биш харин төр бэлтгэж өгдөг байсан юм. Харин 1990 он гарснаас хойш Төр энэ үүргээсээ ухарснаа ч хэлээгүй, эцэг эхчүүд нь ч мэдээгүй бөөн хаос болж байгааг та бид гадарлана.

Эцэг эхчүүдийг илүү сайн эцэг эх байх дахин боловсролын хөтөлбөр боловсруулна. Хүүхдийн зан төлөвшил ердөө эхний 20 сарын дотор төлөвшдөг тухай судлагаанууд бий. Ийм учраас эцэг эхчүүд хүүхдийн боловсролын эхний чухал шатыг нь тавьж байгаа. Монгол улс хүчирхэг тэргүүлэгч гүрэн болъё л гэж байгаа бол Эцэг эхчүүдэд хүүхэд хөгжүүлэх технологийг эзэмшүүлэх ёстой.

5. Улс төрчид, бизнесийн эзэд буюу одоогийн элитүүдийн ертөнцөд хандах хандлагыг өөрчлөх шаардлагатай.

Монгол улс одоо болтол ВИЖНгүй явж байгаа нь чухамхүү энэ хүмүүстэй холбоотой.

Аливаа дахин боловсролын арга хэмжээг хамгийн хүлээж авахгүй бүлэг нь энэ бүлэг байх болно. Шалтгаан нь тодорхой. Меритокрасигаар гарч ирээгүй учир.


Дээрх бүгдийг би маш объектив байдлаар, хайрцагнаас буюу улсаас гарч гаднаас нь харж байгаа байдлаар бичиж байгааг болгоогоорой. Энд хувь хүний талаар сүүдэр ч байхгүй, харин улс орны өчигдөр, өнөөдөр, маргаашийг дэнслэх, өнөөдөр тулгараад байгаа бэрхшээлийг шийдэх, маргааш орших уу эс орших уу гэсэн асуултыг болгоох зэрэг олон зангилааны уулзвар дээрх санаа юм.