Философич

"Ээжээ би хаанаас гарсан юм бэ?" гэсэн асуултыг асууснаар 2 настай хүүхэд философич гэдгээ нотлодог. Хүн бүр философич байхаар төрдөг. Харин ихэнх нь замдаа бүдэрдэг. Юунд?

Дунд сургуулийн боловсролын системд философийг түлхүү оруулах талаар бичихэд надтай хэсэг хүмүүс ширүүхэн маргалдсан. "Арай хүндэднэ" гэнээ. 2 настай хүүхэд "Ээжээ би хаанаас гарсан юм бэ?" гэж асуухад нь "Цөг гэм, ийм юм ярьж болохгүй." гэж хүүхдийнхээ агуу философич болох замыг нь үүрд хаасан эцэг эхчүүд бол тэд юм.

Хүн 2 настайдаа л философийн замналаа эхэлдэг. Харин эцэг эхчүүд бид хаадаг. Бүүр 17 настай залууд философи ахадна гэнээ. Хөгийн бодол шүү.

Хүн бүр философич байх хувь заяатай. Хүн бүр философич байх (сэтгэцийн гажигтай хүмүүсийг хүн гэж тооцохгүй бол) дизайнтай. Хүн бүр асуултаа асуудаг. Хариултаа хайдаг.

Маш олон хүмүүс философич байх замдаа бүдэрдэг. Эхний бүдрэлтийн шалтгаан нь эцэг эх байдаг талаар би дээр бичлээ. Дараагийн шалтгаан нь ...

Философич гэж хэн юм бэ? Философийн доктор уу? Үгүй ээ.

Философич хүн гэж үнэнийг хайгч энгийн хүн юм. Тийм ч учраас бүх эрдэмтэд философичид байдаг юм. Бид Эдийн засагч А.Смит гэж мэднэ, гэтэл үнэндээ А.Смит бол философич хүн байв. Нээлт хийсэн бүх эрдэмтэд философич байв. Тэд үнэнийг хайж, философиор хичээллэсэн учир физик, хими, эдийн засаг, маш олон салбарт нээлт хийв.

Ийм учраас хүн бүр философич байх хувь заяатай бөгөөд, түүнийхээ дагуу замнах ёстой.

Ихэнх хүний ертөнцийн талаарх үзэл бодол нь өмнө олж авсан мэдээлэл, туршлага дээр үндэслэсэн байдаг. Философич хүн бол энэ мэдээлэл, туршлагыг туйлын үнэн гэж үзэхгүй. Цаашид эрэлхийлнэ. Үнэнийг хайна. Харин философич биш хүн бол, бэрхшээж байрандаа зогсоно. Өнөөдрийг хүртэл цуглуулсан мэдээлэлээ үнэн гэж үзэн, бүхнийг тайлбарлах гэж оролдоно.

Монголын боловсролын систем болохгүй байгааг бүгд мэднэ. Шинэ системийн загвар гаргах амархан. Харин тэр загвараа барьж очоод насаараа багш хийсэн хүмүүст заагаад, нэвтрүүлэх гээд үз. Амжилт олохгүй л болов уу.

УБДС-с эхлээд бүх л насаараа үнэн гэж бодож явсан системийг нь шүүмжлээд үз. Хэн ч хүлээн зөвшөөрөхгүй. Энэ бол философич биш, ялзарсан хандлага мөн. Улс орны хөгжлийг сэтгэлгээний ийм хандлага зогсоодог.

Философич хүний туйлын хүсэл нь үнэнийг олоход байдаг болохоос биш. Олж авсан мэдээллээ үнэн гэж үзэн догма болгох явдал биш болой.

Их сургууль төгссөнөөсөө хойш ганц ч ном уншаагүй. Тэгсэн хэрнээ "зөв" ба "буруу",  "худал" ба "үнэн" ий талаар баахан дүгнэлттэй - тэрийгээ үхэн хатан хамгаалдаг хүмүүс олон таардаг. Эдгээр хүмүүст өөрсдийн дүгнэлтүүд нь итгэл үнэмшил мэт санагддаг.

Шүүхээс философилог яриа өрнүүлэхийг хориглоход нь Сократ шавь нартаа хандаж "үнэнийг хайж олох замаа боолгосноос хор ууж үхсэн минь дээр" гэж цаазын ялыг хүлээн авсан байдаг.

Философич хүний итгэл үнэмшил нь энэ дизайн дээр суурилна. Ө.х. философич хүн сүүлчийн мөчид ч хамаагүй үнэнийг л олж авбал хангалуун нүд анина. Философич хүн үнэнийг тасралтгүй хайж түүний төлөө тэмцэж байгаа гэдэгтээ итгэх итгэл үнэмшилтэй байдаг.

Философич биш хүнд чиний дүгнэлт буруу байжээ гэж хэлэхэд хүлээж авахгүй. Хэрэв буруу гэдгийг нь нотлож өгвөл чамайг үзэн ядна. Харин философич хүн баярлаж хүлээн авна. Философич биш хүн арга барилаа өөрчилж чадахгүй. Хүүхэд сургах арга барил нь буруу гэдэг нь нотлогдсоор байв ч өөрчлөх зориг хүч нь хүрэхгүй. Харин философич хүн арга барил бол үнэнд хүрэх маш олон замын нэг гэж үзэх тул дуртайяа солино.

Философийн онолуудын харьцуулалт, түүх, философичдийн намтарыг судлаад хүн Философийн ухаанаар докторын зэрэг хамгаалж болно. Гэтэл энэ нь хүн философич гэсэн үг биш юм.

Би эдийн засгийн ухаан судлаж, бизнесийн мөр хөөв. Ихэнх хүн энэ хоёрын аль нэгээр нь дагнадаг бол надад хоёуланг нь оролдох завшаан тохиосон нь азтай. Энэ явцад надад хамгийн чухал асуудал нь БҮТЭЭМЖийг нэмэгдүүлэх явдал байв.

Эцсийн бүлэгт БҮТЭЭМЖ хамгийн өндөр төвшинд байх нөхцөл нь технологиос урлагт шилжихэд үүсдэг гэдгийг харсан юм. Тийм ч учраас философийн үндсэн судлагдахууны нэг нь УРЛАГ байж. (би өмнө нь гайхдаг байв)

Урлагийн бүтээл гэдэг зүйл нь зөвхөн философичоос төрнө. Хүн бүр философич. Тийм учраас хүн бүр өөрийн философич хувь тавилангаа нээх боломжийг нь олгох нь зөв.

Монголын боловсролын системийг бүхэлд нь ийм байдлаар реформ хийх юм. Бид хүүхдүүдийнхээ (миний амьдралын утга учир юу юм бэ) хамгийн чухал философийн асуултуудыг хааж боож орхиод оронд нь математикийн ангилал зүй (логрифм, тригонометр хэнд хэрэгтэй юм бэ) зааж тархийг нь ангилал зүйгээр хахааж болохгүй.

Ингэж хэлмэгц маш олон хүн эсэргүүцнэ. Гэтэл бодит байдал дээр Монголын боловсролын систем дампуурсан. Философич биш хүн бодит байдлыг хэзээ ч зөвшөөрч чадахгүй, хуучинтайгаа зууралдаж, хуучнаа хамгаалдаг. Ямар ч үнээр хамаагүй. Харин философич хүн бодит байдлыг харж, өмнө явж ирсэн систем байж болох олон системийн нэг л хувилбар байжээ гэдгийг зөвшөөрнө.

Меритокраси

Мерит гэж Англи хэлнээ маш чухал үг. Монгол хэлнээ Гавъяа гэж бууна.

Философич хүн маш сайн сонсогч байх ёстой. Гэхдээ үүнийг буруу ойлгож огт болохгүй. Хүн бүрийг сонсоод сууна гэсэн үг биш.

Тухайлбал би амьдралдаа нэг хүн ажилд авч, халж үзээгүй хүнээс Хүний нөөцийн менежментийн лекц сонсохгүй. Тэгж цагаа хайран үрэхгүй.

Цаг хугацаа гэдэг бол эдийн засгийн гол хэмжүүр. Минут бүрийг үр ашигтай өнгөрүүлэх нь Лидер хүний үүрэг. Хэрэггүй хүнээс хэрэггүй зүйл сонсож суух шиг цагийн дайсан байхгүй.

Эндээс их харамсалтай боловч, эдийн засгийн үнэн логик гарч ирдэг. "Гавъяагүй хүнээс санал сонсохгүй" гэж.

Сингапур улс өөрийн хөгжлийн нууцаа Меритокраси (Мерит - Гавъяа) буюу Гавъяанд суурилсан ардчилалтай холбон тайлбарладаг тал бий. Демокраси ( Демо - ард)-д хэн дуртай нь ангалздаг бол Меритокрасид ярих гавъяатай нь л ангалзана.

"Аавдаа авгай авахыг заах нь уу" гэх Монгол хэлц нь Меритокрасиг агуулж байгаа юм.

Би 10 жилийн өмнө Монголын анхны олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн сертификатыг авсан дилер болсон. Тэрнээс хойш би өөрийн санхүү эдийн засгийн мэдлэгийг тасралтгүй хурцлав. Хурцлаад зогсохгүй мэдлэгээ ажил хэрэг болгов. Энэ улсын эдийн засаг санхүүгийн бодлого тодорхойлоход оролцож ирэв.

Гавъяа байгуулсан хүнийхээ үгийг хүлээж авч сонсох, гавъяагүй нь дуугүй суух соёл бол эдийн засгийн бодит үнэн болохоос биш хэн нэгний хүсэл сонирхол биш. Харин Монголд энэ их эсэргээрээ байдаг юм шиг. Эдийн засаг, санхүүгийн ямар ч гавъяагүй этгээдүүд надтай бодлого яриад, миний бодлогыг шүүмжлээд байхаар би сайн ойлгодоггүй юм. Үнэндээ.

Монголын тэтгэвэрийн даатгалын системийг либералчилах тухай ярихад - "Америкийн тэтгэвэрийн сангууд алдагдал хүлээгээд баларсан, наадах чинь ёстой болохгүй" гэж ирээд л эн тэнцүү үзэхээр нь гайхаад байдаг юм.

Блүүмбергээр тэтгэвэрийн сангууд алдагдал хүлээсэн тухай нэг нийтлэл уншсан л юм биз дээ. Энд чинь тэгвэл энэ шороон дунд чинь санхүүгээр амьсгалж 16 жил мөлхсөн, яагаад тэтгэвэрийн санг либералчилах ёстой тухай итгэл үнэмшил цусаар нь урсдаг хүн зогсоод байгаа юм биш үү.

Баруунд хүмүүс танилцмагц бие биенээсээ асуудаг, чи аль сургууль төгссөн бэ? чи хаана, хэдэн хүн удирдаж ажиллаж ямар гавъяа байгуулсан бэ? Энэ асуултуудын хариултуудаас гавъяаг нь тодорхойлно.

Цэр нь цээжинд, бөөр нь бөгсөнд байх болтугай.

Боловсролын фундаментал шинэчлэл

2014 оны байдлаар Улаанбаатар дахь хамгийн үнэтэй дунд сургууль жилийн 40 сая төгрөгт хүрэв. Ердөө 5 жилийн өмнөх бид дунд сургуулийн боловсрол ийм үнэтэй болно гэж төсөөлсөнгүй. Хувийн дундаж сургууль л гэхэд 5 сая төгрөг болж, боломжийн хоолтой хувийн цэцэрлэг жилийн 3 сая төгрөг байна. 

Хэдий үнэ ийм ч чанар нь хангалтгүй. Америкт, хамгийн шилдэг багш нар заадаг, хамгийн баян хүмүүсийн хүүхдүүд сурдаг сургууль шиг үнэтэй хэрнээ, Америкийн дундаж сургуулийн төвшинд ч хүрэхгүй. 

Яагаад чанар муу ч үнэ ийм өндөр болов? 

Эрэлт асар их байгаа учраас. Улсын сургуулийн боловсролд эцэг эхчүүд огт итгэхээ байсан учраас тэр шүү дээ. 

Фундаментал сэтгэлгээ ёсоор. 

Улс орны хөгжил дэвшлийн асуудал нь эдийн засгийн чадвахын асуудал болж хувирдаг. Эдийн засгийн чадвахийн асуудал нь Боловсролын асуудал болж хувирдаг юм. 

Тэгвэл Боловсролын фундаментал асуудлын талаар бага сага ярилцая. 

Боловсрол гэж юу вэ? Мэдлэг үү, мэдээлэл үү, чадвар уу. Бүгд гэж ойлгоё. 

Тухайлбал сэтгэл хөдлөлөө хянах чадвар (замын осол гарах болгонд зодолдохгүй) нь Боловсрол гэж үзье. Бэрхшээлийг тал талаас нь шинжилж, дүгнэлт гаргах, зөв шийдвэр гаргах чадварыг бас Боловсрол гэж ойлгоё. Тригонометрийн функцүүдийн хэрэглээг огт ойлгохгүй ч цээжилсэн байдлыг (мэдээллийн цээжлэлт, мэдлэг биш) бас Боловсрол гэж хамруулъя. 

Энэ бүгдээс үзэхэд боловсролд Мэдлэг маш чухал болох нь харагдана. 

Фундаментал асуултаа тавина. Мэдлэг ямар хэл дээр байдаг юм бэ?

Фундаментал хариулт нь. Хүн төрлөхтөний ихэнх мэдлэг АНГЛИ хэл дээр байдаг. 

Дараагийн асуулт. Тэгвэл тэр бүх мэдлэгийг МОНГОЛ хэл дээр хөрвүүлье. 

Фундаментал нөхцөл. Мэдлэг тасралтгүй шинэчлэгдэж байхдаа л МЭДЛЭГ байдаг, шинэчлэгдэж чаддаггүй мэдлэг бол ТҮҮХ юм. Тийм учраас нэгэнт мэдлэг Монгол хэл дээр гардаггүй, шинэчлэгддэггүй тохиолдолд бид бүгдийг нь орчуулж амжихгүй. Учир нь Англи хэл дээр мэдлэг секунд тутам шинэчлэгдэн хөгжиж байдаг. 

Wikipedia-г санацгаая. Тэнд Англи хэл дээр 4.6 сая мэдээлэл байхад, Монгол хэл дээр 13 мянга байх жишээтэй. 

Одоо тэгвэл Эдийн засгийн асуулт тавигдана. Бүх Англи хэл дээрх мэдлэгийг Монгол болгох, эсвэл мэдлэг авч буй Монгол хүмүүст Англи хэл сургах хоёрын аль нь цаг хугацаа, зардал мөнгөний хувьд хямд вэ. 

Монгол улс 700 орчим ЕБСургуультай гэж үзвэл сургууль бүрийн 20 багшийг Англи хэлтэй болгох асуудал ярьж болно. Энэ тохиолдолд нэг багшийг бүрэн Англи хэлтэй болгоход 10 мянган доллар хэрэгтэй (хангалттай тавихад) гэж үзвэл 150 орчим сая долларын зардал гарна. 

Энэ зардлыг гаргасны эцэст Монгол улсад Стив Жобсын дайны бизнесмэн төрөх магадлал 10,000 дахин нэмэгдэнэ. Стив Жобсын Алим Компанийн жилийн орлого нь Монгол улсын жилийн орлогоос 10 дахин илүү гээд бодвол эдийн засгийн үр ашиг нь ямар харагдаж байна?

Бидэнд одоо зоримог алхам хэрэгтэй байна. Айж агшиж суух хооронд Хятадууд Ангараг гариг дээр бааз байгуулах нь. 

You can quit a job, but not yourself

Нартай сайхан өдөр, Цэрэндалай миний өрөөнд орж ирнэ. "Захирлаа, гадаадад сургуульд явахаар боллоо. Ажлаасаа яг өнөөдөр гаръя." гэнэ.

Гадаадад ямар ч сургуульд явах гээгүй. Ажлаасаа гарах тухайгаа хүмүүст хэлсэн нь жиг жуг сүүлийн 6 сар сонсогдож л байсан. Ажилдаа хандаж байгаа хандлагаас нь л аль дээр үед явчихсан нь илт байсан. "Энэ одоо намайг юу ч хардаггүй, сонсдоггүй гэж бодоод байгаа юм байх даа." гэсэн шүү дургүйцсэн бодол тархинд зурсхийнэ.

Үнэн хэрэгтээ Цэрэндалай сүүлийн 2 жил ажиллахдаа гараасаа юу ч гаргаагүй. Яавал бүтээмжээ сайжруулах зөвлөгөө зөндөө хэлсэн. Мэдээж сонсоогүй. Огт өөр, дэлхийд сүүлт од дөхөж ирсэн учраас яагаад анхаарал нь төвлөрч чадахгүй байгаа талаар шалтаг тоочоод өнгөрсөн. Ингээд сүүлийн 6 сар менежмент муу байгаа тухай, захирлууд яагаад ажилтнуудыг огт ойлгодоггүй тухай, огт дэмждэггүй тухай баахан яриа гаргаж, зүгээр байгаа хүмүүсийг уруу татсан. Ингээд эцэст нь болох юм болдогоороо болж ажлаасаа гарах гэж буй нь энэ.

Яг үнэндээ бол мань эр компаниас гараад байгаадаа биш, харин компаниас бүтэлгүй хүн нь шахагдан гарч буй хэрэг юм.

Компани бол урлан. Ганц ч уран зураг зурдаггүй зураач урланд багтах шингэх газар үгүй.

Цэрэндалайг гарсаны дараа түүний өмнөөс харамсан бодно. "You can quit as many companies as you please, but you can never quit yourself." - Хүн ажлаас зугатааж болно, гэтэл өөрөөсөө зугатааж чадахгүй шүү дээ.

Ажил хүнийг голдог болохоос хүн ажлыг голно гэж байхгүй. Гэтэл хүн өөрийгөө голж чадаж байна уу гэдэг нь сэтгэл зүйн маш том асуудал мөн.

Өөрийгөө голж чаддаггүй хүн бол нэгэн бодлын сэтгэцийн гажигтай хүн юм. Хэзээ хүн өөрийгөө голж чадахаа больдог вэ гэхээр - амьдралд зөвхөн өгсөний дараа л авах цаг ирдэг юм гэдгийг ойлгохгүй - зөвхөн авах дээрээ фокус хийх үед.

Өнөөдөр Монголд дүүрэн ийм хүмүүс байна. Тийм ч учраас Монгол улс ийм ядуу дорой байгаа юм. Түүнээс биш яг үнэндээ улс төрчдөөс болоод байгаадаа ч биш. Улс төрчид бидний гар хөлийг ирээд тушчихаагүй.

Хайр дурлалд ч тэр. "Би энэ хүнд юу өгөх вэ, түүнийхээ хариуд юу авна гэж найдах вэ" гэж бодож, тийм өнцгөөс асуудалд хандаж чадахгүй л бол тэгээд л будаа. Нэг хүүхэд өнчин хоцорч байгаа нь тэр.

Амьтны паразит хүртэл өөрийн эерэг үүрэгтэй байхад хүнэн паразитад авах эерэг юм үгүй.

Би юу өгөх вэ - хайртдаа, гэр бүлдээ, үр хүүхэддээ, найз нөхөддөө, хамт олондоо, компанидаа, улс орондоо - гэж бодож явдаг хүний маш чухал эрхтэн нь онгойно. Тэр бол чих юм.

Чих нь онгорхой хүн бүгдийг сонсоно. Хүмүүс өөрөөс нь юу хүсээд байгааг мэднэ. Тэгээд өгнө. Дүлий хүн харин нэмэргүй.

Дүлий хүний хувьд хүмүүс ирээд - "Цэрэндалай, амьдрал чинь авахад биш өгөхөд оршдог юм аа. Чи залуу хүн байна менежментийн ном унш. Битгий шантар. Юм хий, бүтээ." гэж хэлэх нь - огт сонсогдохгүй харин зүгээр л ам нь ангалзаад байгаа мэт харагдана. "Өдөр яагаад ангалзаад байсан бэ, маягийн юм оройн хоолны үеэр хальтхан бодоод л мартагдана."

Нэг муу компанид учраа олоод ажиллачихаж чадахгүй бол өөр юу чадах вэ дээ. Уншигч авгай бодно - "муухай ааштай даргатай байхад гарахгүй гээд яах юм бэ" - гэж. Бид хүний нийгэмд амьдарч байна. Ууртай, уургүй олон л хүн байдаг. Бид нэгэнт нийгмийн амьтан тул ууртайгийнх нь учрыг олох чадвартай л байх ёстой. Үгүй бол бид усанд сэлж чадахгүй байж далайд үсэрснээс ялгаагүй. Ганц муухай ааштай хүний учир олж чадахгүй бол хүн гэж байгаад ч яадаг юм.

Аваагүй юмаа алдана гэж байхгүй

Би ер нь их хойрго талдаа хүн л дээ. Хараад байхад монголчууд бид ерөнхийдөө тийм юм шиг.

Анх Худалдаа Хөгжлийн Банкинд орох ярилцлага өгөхөд "Дараа нь ирээрэй" гэв. Дотроо эелдэгээр "үгүй" гэж байна л гэж бодов. Тэр үед ХХБ-д над шиг сургууль төгссөн хүн, тэгээд дилерийн албанд орно гэж бараг л байж боломгүй зүйл байв. Ямар сайндаа л сүүлд орсон хойно манай сайн найзын ээж хэдэн төгрөгний хахууль өгсөн гэж асууж байхав дээ. Мөн ХХБ-д ажилладаг олон залуучууд намайг аль захирлыг арын хаалга юм бол гэж "илт" гайхдаг байв.

ХХБ-ны дилерийн албанд 11-р сургууль төгсөөд МУИС эсвэл СЭЗД-н банкны анги төгссөн, математик физикийн медальтай хүмүүс л ордог байв шүү. Над шиг тоо гадарлахгүй, 31 төгссөн, тэгээд ХҮДС-н нябо дипломтой хүн бол санахын гарз.

Тухайн үед нийгмийн хандлага ийм байхад би ч өөртөө итгэлгүй байх нь тодорхой.

Ингээд дараа нь ирээрэй гэсэн хугацаа болоход би бараг л очихооргүй байв. Өөрийгөө орж чадахгүй гээд итгэчихсэн байсан хэрэг. Тэгээд найз Азааруугаа залгав. Учир байдлаа хэллээ. Гэтэл мань хүн намайг зоригжуулж "айх юу байсан юм, уулзаад үзэхэд унах юм байхгүй" гэлээ. Би ч очиж, дилер болох замналаа эхлэсэн түүхтэй.

Сүүлд томоохон харилцагчийг "урвуулж" авах ажил дээр гадны санхүүгийн түнштэй хамтран ажиллаж байв. Харилцагчийг авч чадах эсэхдээ эргэлзэж байгаагаа хэлэхэд, тэр түнш маань "Ганзо! аваагүй юмаа алдахаас битгий ай. Чадах зүйлээ тултал нь хийхэд л болоо." гэв. Мундаг том захирал байгаад ийм анхан шатны хичээл, ийм агуу үг хэллэгтэйгээр хүлээж авсандаа болоод тархиндаа лантуудуулах шиг л болж билээ. Хүн гэж үнэхээр тэнэг амьтан ажээ.

АВААГҮЙ ЗҮЙЛЭЭ АЛДАХААС ХЭЗЭЭ Ч БИТГИЙ АЙ!

Бид үр хүүхдээ дандаа л "тэгэж болохгүй, ингэж болохгүй" гэж няцааж мохоодог. Бидний үр хүүхэддээ хэлдэг 10 үгний 8 нь болохгүй, чадахгүй, бүтэхгүй. Ийм байхад бид яаж үр хүүхдээ өөртөө итгэлтэй, зоригтой, алдахаас айдаггүй хүмүүс болгож хүмүүжүүлэх вэ дээ.

Монгол улсын хөгжлийн тухай ярихаар нэг л зүйл миний гэдэнг хөдөлгөөд байдаг юм. Монголыг дэлхийд тэргүүлэгч гүрэн болгох боломжтой гэж ярихад гадны хүмүүс солиотой хүн харж байгаа юм шиг харах нь ч дүүрч. Харин Монголчууд маань тэгэж харах нь хачирхалтай бөгөөд эмгэнэлтэй.

Бид тэртэй тэргүй хөгжлөөрөө 200 орноос 140-д жагсдаг. Бидэнд өөр алдаад байх юм алга. Яадаг юм номер 1 болъё гээд үзье, чадахгүй бол тэр л биз дээ, бидэнд алдах зүйл алга.      

Амжилт Алдаа хоёр ямар ч ялгаагүй. Амжилт бол олон тооны алдаан дундаас төрсөн нэг алдаа юм. Тийм ч учраас алдаа гаргахаас айдаг хүн хэзээ ч амжилт олохгүй.

Хөгжлийн загвар

Монгол улсад хөгжлийн загвар байхгүй. Харин байгалийн баялагийн найдвар бий. Энэ найдвар нь хоёр хүчин зүйлээс, за бараг гурван хүчин зүйлээс тогтоно. Тэдгээр нь: 1. Байгалийн баялаг газар дороос олдох уу? 2. Олдсон баялаг нь эрэлттэй байх уу? 3. Түүнийгээ эдийн засгийн үр ашигтай зарах уу?

Энэ гурван хүчин зүйлс тус бүр дээр бүдэрч ирсэн тул би Монгол улсад хөгжлийн загвар байхгүй гэж зоримог хэлсэн юм. Анх 2004 онд Оюу Толгойн ордын нээлтийг Блүүмбергийн дэлгэцэн дээрээ л анх харж байлаа. Монгол улсад таг чиг.

Гэтэл энэ Оюу Толгой ордын анхны бүтээгдэхүүн ердөө 2013 онд л гарав. Манай улс төрчид, иргэний хөдөлгөөнийхөн ингэж удаан гацаав.

Эдийн засгийн ухаанд зөв моментонд нь зөв үнээр зарах л гэсэн логик байдаг болохоос, өмхийртөл нь дараад хэнд ч хэрэггүй болоход нь хог дээр хаях гэсэн ойлголт үгүй. За би арай ч хэтрүүлчихэв үү.

2008 оны 2-р сард зэсийн анализ хийв. Тухайн үед олон улсын эдийн засгийн хямрал болох магадлал, миний хувьд, маш өндөрсөөд байсан үе. Зэсийн үнэ 9000 гаруй доллар байлаа. Гэхдээ хэд ч болж унаж мэдхээр байв. Монгол улс Эрдэнэтийн зэсээс хамаардаг байсан үе. Анализаа бичлээ, улсын нийт зэсийн экспортыг эрсдлээс хамгаалах төлөвлөгөө гаргалаа, төсвийг нь тооцлоо. Зэсийн үнэ унах эрсдлээс бүрэн хамгаалахад 10 сая долларын зардал гарах тооцоо хийв. Үүнийгээ мөн сард нь Сангийн Яаманд өглөө.

2008 оны эцэс гэхэд зэсийн үнэ 2700 доллар хүртэл унав. Монгол улс үүнээс болж 300 сая долларын алдагдал хүлээж ОУВСангаас тусламж авч байж арай гэж тогтов.

Энэ бол миний амьдралд тохиолдсон олон жишээний нэг нь л. Энэ бүх жишээнээс би сургамж авч, Монгол улс хөгжлийн ямар ч загваргүй гэж зоригтой хэлж байгаа юм. Мөн ямар ч гадны зөвлөх Монгол улсыг хөгжүүлэх зөвлөгөө өгөх боломжгүй гэдгийг туршлагаасаа мэднэ.

Дунд шатны түшмэл л улсыг алдаг. Улсын бодлогын чухал яам, газарт суучихаад хувийн ажлаа хийж суухаар эцэст нь ингэж улс 300 сая доллараар хохирдог юм. Чухал албан тушаал дээр суучихаад улсын хувь заяаг түй ч сонирхохгүй болохоор ийм юм болдог юм. Бүх яам ийм.

Монгол улсын хөгжлийн загвар гаргах тухай би их олон жил бодов. Хэдэн ном уншив. Эцэст нь би улс орны хөгжил боловсрол дээр тогтох тухай итгэл үнэмшилтэй болов.

Улс орны хөгжлийн зорилго тавих, түүндээ хүрэх стратеги гаргах нь хүүхдийн тоглоом. Тэрийг хийхэд хэдхэн сар, хэдхэн сая доллар хэрэгтэй. (2009 онд бид ямаанд 30 тэрбум өгсөнтэй харьцуулахад)

Харин хамгийн хэцүү зүйл бол түүнийгээ "ажил хэрэг" болгох тухай асуудал юм аа. Ажил хэрэг болгохын тулд Монгол улсын иргэд бүгдээрээ ажил хэрэгч болох ёстой.

Хятад улс 1.3 тэрбум хүнтэй. Яагаад олимпийн бүх алтыг хамж эхлэв. Тооноос чанарт шилжих хуулийг хэрэглэв. Японд буудлыг спортоор 20 мянган хүн хичээллэж байхад, Хятад тэнд 200 мянган хүнээ хуваарилж чадна. Хүн бол эдийн засгийн хамгийн том нөөц мөн. Байгалийн баялаг биш ээ.

Ихэнх их гүрнүүд эдийн засгаа солонгоруулж, хүн амаа маш олон салбарт хуваарилдаг. Энэ бол өндөгнүүдээ нэг сагсанд хийхгүй олон сагсанд хийх онол буюу диверсификаци юмаа. Аль нэг салбар нь бүтэлгүйтэхэд нөгөө салбар нь чирнэ.

Гэтэл харамсалтай нь Монголд эдийн засгийн нөөц ХҮН маш цөөхөн, дутмаг. Бид дэлхийн гүрнүүдийн хэрэглэдэг тооноос чанарт шилжих хуулийг диверсификаци дээр суурилж хийвэл асар том бүтэлгүйтэл болно. Жишээ нь бид цөмийн физикийн салбарт ердөө 5 мянган хүн хуваарилж чадах бол Хятадууд тэнд 500 мянгыг хөнгөхөн хуваарилчихна. Бид дандаа ялагдах болно.

Ийм учраас бид тооноос чанарт шилжих хуулийг их өөр байдлаар, Чингис хаан шиг хийнэ. Чингис хаан Монголын бүх эрчүүдийг цэрэг болгосон. Ингэснээр 10 хүний нэг нь л цэрэг байдаг асар олон хүн амтай улсуудыг амархан эзлэж байв. Бид ч гэсэн орчин үед ингэнэ.

Бид дэлхийд хамгийн үнэд орох, хамгийн ашиг ихтэй бизнес, эдийн засгийн салбарт бүх хүчээ төвлөрүүлнэ. Бид хүмүүсээ барилгачид, малчид байлгаж болохгүй. 100 хонь дагаад ууланд явах биш, 100 эрдэм шинжилгээний бүтээл хийгээд лабраторид сууж байх ёстой, монгол хүн.

Энэ бол их амархан бодоод олчихоор логик байна. Эргээд нөгөө хамгийн хэцүү асуудалдаа оръё.

БОЛОВСРОЛ.

Бид бүх хүмүүсээ цөмийн физикчид бол гээд хэлчих даруйд л болохгүй нь ойлгомжтой юм байна.

Би боддог байв. Хойноос гарч ирэх залуучуудын англи хэл мундаг болох байх. Бидний үед англи хэлний курс ховор, ном ховор, интернет ховор, англи хэл сурах хэрэгцээг ухамсарлах нь ховор тийм үе байв. Би 10 жилийн дараа гэхэд шинээр сургууль төгсч байгаа хүүхдүүдийн англи хэл нь монголоос нь дээр байна гэж төсөөлж байв. Харамсалтай нь бидний үеээс ямар ч ялгаа алга. Яалт ч үгүй Америк явж сурсанууд нь л халтар хултар ярихаас биш, Монголд байснууд нь таг. Дээрээс нь Америк явснууд нь ямар ч бичгийн хэл байхгүй. Үгүй юм байна, ертөнц миний төсөөлсөн шиг ажилладаггүй юм байна.

Ушигч авхай, үүний буруутныг залхуу залуучууд гэж бодсон бол асар том эндүүрэл. Үгүй ээ. Энэ бол ялзарсан, хугацаа нь хэтэрсэн боловсролын систем болно. Залхуу, зорилгогүй, чиглэлгүй, тэвчээргүй, оюун бодолдоо биш сэтгэл хөдлөлдөө захирагддаг тийм хүмүүсийг мянга мянгаар нь үйлдвэрлэж байгаа боловсролын систем буруутан нь юм.

Ингээд миний Монгол улсын хөгжлийн загвар гаргах - эдийн засгийн ажил маань Боловсролын системийг шинэчлэх дээр таг тулж очив.  Асуудал эдийн засагт биш боловсролд байжээ.

Хүн төрлөхийн гэсэн онолд би хэзээ ч итгэж байсангүй. Би өөрөө тоонд дургүй, сурлагандаа муу, тогтож сууж чаддаггүй, хичээлээ байнга тасалдаг сурагч байв. Хүн ямар ч бай, түүнийг хөгжүүлж шилдэгүүдийн нэг болгож болно гэдэгт би итгэнэ.

Би одоо Нобелийн шагналт сэтгэл зүй-эдийн засгийн эрдэмтэн Д.Канманын номыг уншиж байна. Энэ номонд миний дээрх итгэл үнэмшлийг багтана. Түүний хэлж байгаагаар:

Хүний сэтгэн бодох үйл явц 2 системээс бүрэлдэнэ. Эдгээр нь Систем 1 ба Систем 2 нар болно. Систем 1 нь сэтгэл хөдлөл, мэдрэмж, зөн совин зэргээс бүрэлдэж хариу үйлдэл үзүүлдэг бол Систем 2 нь дүн шинжилгээ, дүгнэлт, харьцуулалт зэрэг үйлдлээс бүрдэнэ.

Энэ хоёр системийн хамтран ажиллагаа, харилцан үйлчлэлийг олон туршилтаар илрүүлжээ. Хамгийн энгийн жишээ бол Сонгуульд нэр дэвшигчийн нүүр төрх.

Судлагаагаар нэр дэвшигчдийн мөрийн хөтөлбөрийг харуулахгүй зөвхөн нүүр царайг харуулж, хэн нь сонгуульд ялахыг таамаглуулахад, бодит үр дүнтэй 80 хувь таарчээ. Энэ бол Систем 1-н гаргаж буй шийдвэр юм. Харин Систем 2 тухайн хүний нүүр царайнд ач холбогдол өгөлгүй мөрийн хөтөлбөрийг нь нарийвчлан сулаж, үр дүнг нь тунгааж байж шийд гаргана.

Хүний тархи огт бодолгүйгээр ажиллаж байдаг. Жишээ нь "алим" гэж хэлэхэд заримд маань алимны пирог зурсхийнэ. Энэ бол Систем 1 ажиллаж буй хэлбэр юм. Систем 1 огт бодолгүй, тунгаалгүй, өмнөх мэдээлэл, сэтгэл хөдлөл дээр суурилан хариу ажиллаж байдаг.

Нэгэн танил маань хэлж билээ. "Хонг Конгуудтай бизнес хийхэд тэд эмоцио хаалганы гадна орхиод, бизнесийн ширээн дээр цэвэр бизнесээ л ярьдаг нь гайхалтай." гэж. Хүн ийм л байх ёстой. Монголын захирлууд яадаг билээ? Дүүрэн эмоци.

Эмоци хэрэгтэй. Гэхдээ зөв эмоци л хэрэгтэй. Систем 2-г сайн хөгжүүлснээр Систем 1-н ажиллагаа сайжирна. Систем 1, Систем 2 хоёрын уялдаа холбоог сайжруулснаар асуудал эвгүйтэх үед Систем 2 ажиллаж шийднэ.

Систем 2 -оо огт ажиллуулдаггүй хүний Систем 1 ямархуу байх бол оо?

Боловсролын системийг ийм төвшинд хүртэл өөрчилнө. Бид амьдралдаа хэзээ ч хэрэглэхгүй логарифм (мэдээж физикийг гол салбараа гэж сонгохгүй бол) заахын оронд Систем 1-ээ яаж сайжруулах, Систем 2 ба 1-н уялдаа холбоог хэрхэн хангах талаар бэлтгэл хийлгэнэ.

Мөн номон дээр бас дурьджээ. Систем 2 нь сэтгэл зүйн тэвчээрийг зааж байдаг. Урт хугацаанд харж байдаг. 4 настай хүүхдүүд дээр туршилт хийсэн байна. Одоо 1 орео печень авах, эсвэл 10 минут тэвчээртэй суугаад 2 орео авах. Шалгалтанд орсон хүүхдүүдийн 60 хувь нь өнөөдрийн уушгийг сонгож.

10 гаруй жилийн дараа мөнөөх хүүхдүүдийн явцыг харахад тэсч үлдээд 2 орео авсан хүүхдүүд бусад хүүхдүүдээс оюун ухааны хөгжил, сурлагаараа маш илүү байсан байна.

Бид хүчтэй сэтгэл зүйтэй иргэдийг бэлтгэнэ. Тархины булчинг нь хөгжүүлж дундаж Монгол хүүхэд дэлхийд топ хүүхдүүдтэй чацах төвшинд хүргэх тийм л боловсролын системийг бүрдүүлэх ёстой.

Үүний дээрээс манай боловсролын системд огт заадаггүй - ярих чадвар - өөрийгөө илэрхийлэх чадвар, бичих чадвар - хүнийг сонсох чадвар  - гүн дүгнэлт хийх чадвар - биеэ барих чадвар тэргүүтнийг тусгай технологи гаргаж заанаа. Бидэнд оксфордын систем хэрэггүй. Бидэнд асар ахисан төвшний систем хэрэгтэй.

Ийм системээс гарсан хүүхдүүд, бидний гаргасан Монгол улсыг хөгжүүлэх эдийн засгийн загварын гүйцэлдүүлж чадна. Бид жил бүр хэдэн арван мянгаар нь алдсаар л.

Эдийн засгийн догма

Өнгөрсөн хоёр орой Freakonomics-н гуравдах цуврал болох Think Like a Freak номыг уншиж дуусгав. Уг номонд яагаад ихэнхдээ хүмүүсийн үзэл бодол маш хэврэг үндэслэл дээр суурилдаг тухай. Сүүлдээ тэр хэврэг үзэл бодлоо, ичсэн нүүрэндээ хамгаалж итгэл үнэмшил болгодог тухай бичиж.

Эдийн засгийн онолууд хүн рационал (зөв логиктой) сэтгэдэг амьтан гэсэн үндэслэл дээр суурилсан байдаг. Гэтэл сүүлийн 20 гаруй жил хүн бол ихэнхдээ иррационал (логикийн хувьд зөв биш) шийдвэр гаргадаг амьтан юм аа гэдэг нь нотлогдсоор буй.

Эдийн засгийн онолууд худлаа болсон тухай өмнө нь бичиж байсан. Гэтэл эдийн засгийн догматизм эдийн засагчдын дунд их байна. Үүний учир шалтгаан нь өнөөх онолуудаа хамгаалаад байгаадаа ч биш юм.

Ердөө л амьдралын олон жилээ зарцуулж, зөв-үнэн гэж бодож байсан ойлголт нь няцаагдахад хүрэхэд амь тэмцэн хамгаалж буй хэлбэр юм. Энэ бол туйлын буруу, хортой зан авир мөн.

Фрийкономиксийн сүүлчийн номонд мөн бичсэн байна. Амжилт гэдэг бол олон Алдааны дундаас гардаг гэж. Ө.х. алдаа гаргахгүйгээр амжилтанд хүрэх тухай ойлголт үгүй.

Хүн өөрийн үзэл бодол, мэдлэг чадвар, итгэл үнэмшилдээ шүүмжлэлтэй, нээлттэй хандаж чадаж байвал гэгээрэлийн эхний шатыг давлаа л гэсэн үг.

Бүх насаараа худал хуурмаг, буруу зүйлийг үнэн зөв гэж шүтэж, хамгаалж амьдарснаас эцсийн мөчид ч атугай цорын ганц үнэнийг ойлгох нь үнэхээр бахдалтай хэрэг мөн.

Нэг хүний үйл хөдлөлийг психологийн ухаан томъёолж чадаагүй байхад яаж нэг хэсэг хүмүүсийн харилцан үйлчлэлийг томъёолсон эдийн засгийн онол үнэн байна гэж? Үнэн гэж итгэж байгаа эдийн засагч бол өөрөө иррационалын үлгэр жишээ болчихож байгаа юм.

Рационал байна гэж эхэлдэг онолыг иррационал сэтгэлгээ хамгаалдаг байх нь.

Хэрвээ энэ хүртэл тэсч уншсан бол би нэг харамсалтай мэдээ хэлье.

Нассим Талеб бол Хар Хун номын зохиогч. Түүний бичсэн номнууд сүүлчийн 100 жилийн хамгийн ухаалаг, хамгийн шинэлэг 100 номны жагсаалтанд ороод буй. Сонирхолтой нь Ливан гаралтай тэрээр ном бичиж эхлэхээсээ өмнө дэлхийн хамгийн том банкнуудын дериватив арилжаа хариуцсан захирлаар ажиллаж байв. Сүүлд нь өөрөө Чикагогийн деривативийн зах зээл дээр бие даасан  трэйдер (independent market maker) хүртэл хийж байв.

Деривативийн зах зээл дээр ажилладаг дилер хүн толгойдоо л опшинийн үнийг гаргаж байх ёстой. Санхүүгийн удирдлагын бүх номон дээр Опшинийн үнийг Black Scholes моделиор тооцно гэж байгаа. Хачирхалтай нь опшины арилжааны бодит хаан Нассим опшинийн үнийг моделиор тооцно гэж байхгүй харин дилерүүд өөрсдөө тэр моментод нь тооцож гаргадаг гэж нотолж байх юм.

Би өмнө нь эдийн засгийн онолууд ч дүүрч, ядаж опшинийн үнэ гаргадаг санхүүгийн модел Black Scholes (Блэк болон Шольс нар энэ моделио гаргаад Нобелийн шагнал авсан л даа) үнэнд нэлээд ойрхон гэж боддог байв. Гэтэл үгүй бололтой юм. Би өмнө нь дилер хийж байхдаа яг зах зээл дээрх опшиний үнэлгээ уг моделиор тооцсон онолын үнэлгээнээс зөрүүтэй байдгийг анзаарч л байсан л даа.

Тийм учраас эдийн засаг ба санхүүгээр сурч буй оюутан дүү нартаа захиж хэлэхэд "Орчлон ертөнц үнэнд улам бүр ойртож байна, гэхдээ хараахан цор үнэнийг хэн ч нээж олоогүй байна. Та нарын сурч судлаж, үнэн гэж заалгаж буй онол  ба моделиуд үнэнд зарим нь огт дөхөж очихгүй, зарим нь боломжын ойртох болов ч аль нь ч цор үнэнийг төлөөлөхгүй гэдгийг бодолцоорой" гэж.

Эдийн засгаар доктор хамгаалсан зарим хүмүүс ч яахав, догматизм болоод миний хэлж байгааг огт сонсохгүй. Харин тэр хүмүүс магадгүй Нассим Талебийн Хар Хун, С.Левиттийн Фрикономикс, Р.Талерийн Надж, Д.Канманын Тинк Слоу, Тинк Фаст гэх мэт тоо томшгүй олон номнуудаас нэгийг нь олж харна биз ээ. Энэ улсууд надаас арай илүү баримттай ярих байх.

Кобра эффект

...Колончилолын үеийн Энэтхэгийн Англи амбан захирагч Дели хотыг кобра могойнуудаас салгахаар шийджээ. Ингээд авч ирсэн кобраны арьс бүрт мөнгөн шагнал амласан байна. Урамшуулал "хэтэрхий" сайн ажиллаж, бүүр Кобра үржүүлдэг шинэ аж ахуйнууд бий болж эхэлсэн байна. Энэтхэгчүүд гудамжаар сэлгүүцэж буй кобра могой авчрах биш харин өөрсдөө өсгөж, үржүүлж, алаад арьсыг нь авчирч эхлэв. Үүнийг мэдсэн Англичууд кобранд өгөх шагналаа зогсоосноор, Энэтхэгчүүд кобраны аж ахуйнуудаа орхиж, үр дүнд нь Дели хот урьд өмнөхөөс ч олон Кобратай болжээ.

Үүнээс хойш бодлогын ийм харалган шийдлийн сөрөг нөлөөг Кобра эффект гэж нэрлэдэг болсон.

Яг үүнтэй адилаар Мехико хотын удирдлага замын түгжрэлийг бууруулах зорилгоор, машины дугаарын хязгаарлалтыг 7 хоногийн нэг өдөр хийх журам гаргажээ. Үр дүнд нь түгжрэл буурах нь битгий хэл Мехико хотын машины тоо нэмэгдэж, зогсоол талбай хүрэлцэхээ больсон байна. Учир нь мехикочууд нэмж машин худалдан авцгаасан, ингэхдээ хуучин, муу машин авсан учир Мехико хотын агаарын бохирдол бүүр ч их нэмэгдсэн байна... /С.Левитт номын хэсгээс/

Улаанбаатар хот машиныг дугаараар хязгаарлах журам нэвтрүүлээд 2 жил болж байна. Журам нэвтрэх тэр мөчид мэдээж замын хөдөлгөөн шингэрсэн боловч эргээд хахаж эхэлж байгааг хүн бүр мэдэрч байгаа байх. Учир нь 2 жилийн хугацаанд боломжтой хүмүүс нь бүгд нэмж машин худалдан авсан байх ёстой. Ялангуяа албан байгууллагууд машин паркаа хамгийн багаар бодоход 20 хувиар нэмэгдүүлсэн нь яриангүй үнэн.  Энэ нь тэртэй тэтгүй хомс байгаа долларыг л гадагш нь алдах том хүчин зүйл болно. Нөгөө талаас компаниудад томоохон санхүүгийн дарамт болж, элэгдлийн зардал өсөх бөгөөд улмаар төсвийн орлогод орох байсан олон тэрбум төгрөгийн татварын хохирол учруулж байгааг дурдах нь зөв.

Улаанбаатар хотын барилгажилттай холбоотой хоёр асуудал байдаг.
1. Гудамжаар гэмгүй явж байсан хүний дээрээс юм унаж бүрэлгэх.
2. Барилга барьж байсан барилгачин унаж нас барах.

Энэ асуудал нь өмнө нь гарч л байсан боловч, сүүлийн үед огцом ихсэв. Шалтгаан нь ойлгомжтой.

Үүнд Улаанбаатар хотын удирдлага анхаарал хандуулж, Барилгатай холбоотой осол гарах тохиолдолд захиалагч компанийн эзнийг шоронд явуулах талаар ТВ-р мэдэгдэл хийв. Миний сонссоноор эхний захиалагч компанийн эзэн ял аваад шоронд явсан сурагтай. Шоронд явуулаад байвал барилгаас юм эсвэл хүн унахгүй аж.

Дээр дурьдсан 2 төрлийн эрсдлийн нэг нь Барилгын ерөнхий хариуцлага (орчин тойрондоо учруулах хохирол), нөгөө нь Ажилчдын гэнэтийн осол гэсэн нэр томъёонд бууна.

Дэлхийн бүх улс шахуу, энэ эрсдлийг даатгалын оролцоотой их хялбар шийддэг. Аливаа барилгын төсөл бүр Барилгын ерөнхий хариуцлага ба Ажилчдын гэнэтийн осолоо заавал даатгуулсан байх ёстой. Үгүй тохиолдолд барилга эхлүүлэх зөвшөөрөл өгөхгүй.

Энэ тохиолдолд мэргэжлийн хяналтын газарт хийх ажил үлдэхгүй. Тухайн барилгаас юм унах эсвэл хүн унахад даатгалын компани хариуцах учир барилгын компанийг хэр барагтай даатгахгүй, маш өндөр шалгуур тавина. Даатгалын компани хувийн байх тул хэзээ ч барилгын компаниас авилга авахгүй. Хэрэв тухайн эрсдэлтэй барилгын компанийн бүх даатгалын компани даатгахгүй гэвэл барилгаа эхлүүлж чадахгүй, Даатгалын компанийн тавьж буй хөдөлмөр аюулгүй ажиллагааны бүх шаардлагыг сахин биелүүлэх л болно.

Зөв бодлого хийснээр хүн шоронд явуулж ялтан болгохгүй, барилгаас юм унаж хүн алахгүй, барилгаас хүн унаж нас барахгүй, авилгалын асуудал бүрэн шийдэгдэж байгаа жишээ энэ юм.

Улаанбаатар хотын захиргааны гол зорилго нь энэ хотод амьдарч буй хүнд аятай таатай орчныг бүрдүүлэх явдал мөн. Аятай таатай орчин гэдэг нь эрсдэлгүй орчин хэлбэрээр илэрнэ.

Гэтэл Монгол улсын хүн амын тал нь амьдардаг Улаанбаатар хот дэлхийн хамгийн өндөр эрсдэлтэй хотуудын (статистикаар нотлогдоно) нэг болчихоод байхад Улаанбаатар хотын захиргаанд Эрсдэлийн Удирлагын Газар нэгж одоог хүртэл байхгүй байгаа нь үнэхээр гайхалтай.

Ийм газар байгуулах нь зөв болох тухай, хэрэв байгуулахаар шийдвэл арга зүйн туслалцааг үнэ төлбөргүй үзүүлж болох тухай албан бичгээ би явуулаад 1 жил хүлээж байна. Энэ хооронд хүмүүс юманд цохиулж, барилгаас унаж зүй бусаар хорвоогоос одсоор л.

Хөрсний онол

Хөрс үгүй бол цэцэг ургахгүй.

Философич Адам Смит анх эдийн засгийн далд гарын тухай гаргаж ирсэн. Эдийн засаг аливаа төрийн оролцоогүйгээр өөрийгөө зохицуулах чадвартай гэж. Америкийн төв банкны ерөнхийлөгчийн албыг 18 жил хашсан, домогт Алан Грийнспан, 2006 онд бичсэн Age of Turbulence номондоо "урт хугацаанд эдийн засаг өөрөө, өөрийгөө зохицуулах гайхамшигтай чадвартай гэдгийг би 50 жилийн турш эдийн засгийн төлөвлөлт хийхдээ ойлгосон." гэж бичсэн байдаг.

Гэхдээ нөгөө талд нь төр заавал оролцож зохицуулах ёстой гэдгийг Ж.Кэйнс томъёолсон билээ.

Яагаад ч юм бэ, 1990 онд бид ардчилсан, тэгээд чөлөөт зах зээлт нийгэмд шилжихэд - эдийн засагт төр огт оролцох хэрэггүй гэж ойлгож. Өнөөдрийг хүртэл тэгэж л явж ирэв.

Гэхдээ бид ямаанд 30 тэрбум төгрөг өгч байлаа. Бид ноолуурыг аль зах зээл дээр гаргах талаар судлагаа хийхэд 3 сая төгрөг зарцуулаагүй байж ямаанд 30 тэрбум төгрөг өгч байв.

Австралид үер болж, нүүрсийн уурхайнууд нь живж, Монголын нүүрс хаданд гарахад бид Австралируу эдийн засгийн тагнуулчдаа явуулаагүй байж ард иргэддээ орж ирсэн хэдэн зуун тэрбум төгрөгийг нь тараасан улс. Энэ мөнгөөр төмөр замаа барьчихаж болохоор байв.

Үүрд нүүрсний үнэ өндөр байх мэтээр ард түмнийхээ тархийг угаах гэж байгаад өөрсдийнхөө тархийг өөрсдийнхөө амаар угаасан улс төрчидтэй ийм л улс. Гэвч Австрали улсын нүүрсний уурхайнууд ердөө ганцхан жилийн дотор эргээд сэргэв.

Монгол улсын төр 23 жилийн түүхэндээ хэзээ ч улс орны хөгжлийн зорилгоо тодорхойлж, түүнийг хэрэгжүүлэх стратегиа боловсруулсангүй. Учир нь манай улс хэзээ ч зах зээлийн судлагаанд мөнгө хаясангүй.

Дөнгөж хөл дээрээ тогтож ядан байгаа, хэдхэн сая долларын хөрөнгөтэй компаниуд олон улсын зах зээлийн судлагааг өөрсдөө хийнэ гэж гэнэнтэв. Яагаад Монголын мах дэлхийд гардаггүй юм бэ. Хэн ч хариултыг нь олох гэж хичээсэнгүй. Яавал Монголын ноолуурыг дэлхийн брэнд болгох вэ, хэн ч судлагаа хийсэнгүй.

Компани Улс хоёр яг ав адилхан. Улс экспорт дээр тогтдог. Гэтэл Монгол улс түүхий эдээ экспортлож, болсон эд импортлож байна. Энэ тохиолдолд Монгол улс байнга гадаад худалдааны алдагдалтай байх болно.

Ихэнх хүмүүс эдийн засгийн ухааны хэцүү гэж боддог. Эдийн засгаар доктор хамгаалсан багш нар албаар хэцүү мэт харагдуулах гэж хичээдэг. Яг үнэндээ тийм биш.

Эдийн засгийн онол шиг наад захын, энгийн зүйл хүний амьдралд үгүй. Ямар ч гэсэн хайр дурлалаас л лав илүү төвөгтэй биш.

10 жилийн хүүхдээс асууя. Түүхий эд, Болсон эд хоёрын аль нь илүү үнэтэй байх вэ гэж. Хэн ч хэлнэ. Болсон эд, Түүхий эдээс илүү үнэтэй байна гэж. Монгол улсын экспортын 100 хувь нь түүхий эд, импортын 90 хувь нь болсон эд байгаа тохиолдолд бид байнга гаднаас олсон доллараасаа илүү долларыг гадаадад төлөх болно.

Болсон эд гэдэг бол Компанийн хувьд бүтээгдэхүүн. Ийм учраас Компани ба Улсын эдийн засаг ав адилхан болно.

Компани бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхдээ заавал дараах судлагааг хийдэг. Энэ нь.

1. Хэрэглэгч ямар бүтээгдэхүүн хүсч байна.
2. Хэрэглэгч уг бүтээгдэхүүнийг ямар үнээр, хэдий хэмжээтэй авахаар байна.
3. Компани ямар бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж чадах вэ.
4. Компани уг бүтээгдэхүүнийг ямар өртөгөөр, хэдий хэмжээтэй үйлдвэрлэх вэ.

Улс орны эдийн засаг ч гэсэн ийм л 4 асуулт дээр тогтдог.

Саяхан би нэг эдийн засгаар доктор хамгаалсан гэх залуутай мэтгэлцэв. Төр огт эдийн засагт оролцох ёсгүй гэсэн үзэл санааг мань эр дэвшүүлсэн юм. Би хариуд нь "Монгол улс Америкаас 100 жилээр хоцорсон. Дэлхийд тэргүүлэгч Америкийн хувь төр оролцох биш, харин зах зээл нь хөгжлийг чиглүүлэх нь зөв байж болно. Гэтэл бид яахав. Монголын бизнесмэнүүд хэзээ Монголыг Америк шиг болгохыг хүлээж суух уу, эсвэл Төрөөс бодлого чиглэлээр туслах уу." гэж асуув. Гэтэл харин өөдөөс "Америк шиг болж яах юм." гэдэг байгаа.

Тэр мөчийг хүртэл үнэндээ би Монгол хүн бүр сайн сайхан хөгжилтэй, нарийвчилж хэлбэл Монгол улсыгаа дэлхийд тэргүүлэгч улс болоосой гэж хүсдэг маягийн юм боддог байв. Би их гэнэн байж.

Монгол улс дэлхийд 100 жилийн дараа хаахна байхыг Төр биш зах зээл өнөөдөр тодорхойлдог юм байна. Уг нь Төр 10 мянган жилийн өмнө үүсэхдээ, миний бодлоор огт өөр философитой байсан шиг санагдах юм.

Монголын төр хэзээ 10 сая долларыг 7 триллион төгрөгийн төсөвтөө суулгаж, Хятад, Орос, Европ, Америкийн хэрэглэгчид юу хүсч байгаа, ямар үнээр авч чадахыг - бид тэр бүтээгдэхүүнийг хийж чадах эсэхийг судлах юм бол?

Дэлхий үнэхээр ноолуур хүсээд байгаа юм уу, үгүй юу. Хэрэв хүсэхгүй, ноолуур шинэ тутам гарч ирж байгаа синтетик материалуудад байраа тавьж өгч байгаа нь үнэн юм бол ямаанд 30 тэрбум төгрөг өгөхөө зогсооё л доо. Тэр ямаа хариулж яваа малчидаа өөр үйлдвэрлэлд шилжүүлье л дээ, энэ чинь.

Энэ судлагааг А.Смитийн далд гар хийх юм болж байна уу, эсвэл Төр хийх үүрэгтэй, философитой, зорилготой, чиглэлтэй юм уу.

Хөрс үгүй бол цэцэгс хэрхэн ургаж, өөр хоорондоо өрсөлдөх билээ. Хөрсийг бэлтгэх нь төрийн үүрэг юм бус уу.