Conventional wisdom revisited

2-3 жилийн өмнө сувгууд гүйлгээд сууж байтал нэгэн УИХ-н гишүүн ярилцлага өгч байгаа харагдав. Тогтоод харж байтал нэвтрүүлэгч нь аягүй огцом "Таны бодлоор Монгол улс яавал хөгжих вэ?" гэж тулгаж асуув, мань эр 1 секунд хэртэй гацсанаа "Жижиг дунд үйлдвэр, жижиг дунд үйлдвэрийг хөгжүүлбэл л Монгол улс хөгжинө шүү дээ" гэж хариуллаа.

Үүнийг би 8 жилийн өмнө бичиж байснаа блогтоо сүүлд оруулсан байгаа.

Жижиг дунд үйлдвэр бол 1 тэрбум хүнтэй Энэтхэг, ядаж 50 сая хүнтэй Солонгост тохирох эд болохоос биш Монголд тохирох зүйл биш юм. Хүн ярьж байгаа зүйлдээ үндэслэлтэй, үнэмшилтэй ханддаг байх ёстой. Үүнийг асуудалд рационал хандах чадвар гэж нэрлээд байгаа. Тэрнээс биш Дашзэвэг ах сүүлийн 10 гаруй жилийн турш тасралтгүй ЖДҮ гэж ярьсан учраас ЖДҮ бол хөгжлийн хөдөлгүүр салбар юм гэж хэлж болохгүй юм л даа.

Би Дашзэвэг гуайг ерөөсөө буруутгаагүй шүү. Зүгээр л би энэ тал дээр мань хүнтэй санал нийлдэггүй хэрэг. Харин би мань хүнийг өөртөө тийм их итгэл үнэмшилтэй байгаад баярлаж байгаа юм. Мань УИХ-н гишүүн бол зүгээр л асуултанд хариулах гээд хамгийн түрүүнд орж ирсэн, тархинд хоногшсон зүйлээ л буудчихсан хэрэг байх л даа.

Яагаад сүүлийн 50 үеийн турш гутал оёсон, 25 дугаар өвөг эцэг нь Хувилай хааны гутлыг оёж байсан, одоо 50-р үеийн зээ нь Италын загварын гудамжийг гутлуудыг нь яг дуурайлгаж хийгээд сандаргаж байгаа Хятадуудтай өвөө, эмээ нь мал хариулж байсан Монголчууд өрсөлдөнө гэж? Шаардлага бий билүү?

Үг үсгийн алдаа их байна, онолын түүх мэдсэнгүй гэх мэтчилэн шүүмжлээд байдаг Эдийн засгийн онолчид үүн дээр коммент бичвэл их баярламаар байгаа. Гадаад худалдааны харьцангуй давуу талын онол гээд Монголоор орчуулсан нь хэнд ч ойлгогддоггүй нэг онол бий. Давид Рикардо, Адам Смит тэргүүтэй хүмүүс анх гаргасан гэсэн. (Жоохон түүх ярьж байна)
Миний ойлгосноор, бас бусад хүмүүс ч тэгж ойлгодог юм шиг байгаа юм, гадаад худалдаа гэдэг бол хэн бүтээгдэхүүнийг илүү чанартай, илүү хямдхан хийж байгаа - тэрнээс худалдаж авах нь зөв юм аа --- харин чи өөрөө тэрний хийж чадахгүй бүтээгдэхүүнийг тэрнээс хямд зардлаар хий --- гэсэн маягийн юм сургасан юм шиг байна лээ.

Би шуудхан юу гэж хэлэх гээд байгаа вэ гэхээр хэрэв хятадууд гутлыг бид нараас илүү, хямд хийж байгаа бол тэндээс худалдаж авъя. Харин бусад гүрнүүдийн хийж чаддаггүй зүйлийг бодож олоод өөрсдөө хийе. Тэр бол яадаг ч байсан ЖДҮ байхгүй юмаа л гэдгийг хэлэх гээд байгаа юм.

Би нэг зүйлд итгэлтэй байна. ЖДҮ бүх талаар дэмжих нь зөв юм. Энэ нь тэгш боломж олгодог, шинэ санаачлагын хөрс болдог учраас заавал дэмжих ёстой. Хөгжүүлэх ч ёстой. Зүгээр л энэ бол хөгжлийн хөдөлгүүр шүү гэсэн Conventional Wisdom-оосоо (CW) салах цаг болжээ гэж хэлэх гэсэн юм.

ЖДҮ Монголын хөгжлийн хөдөлгүүр гэдэг CW бол яг "Мал аж ахуй бол Монголын стратегийн хамгийн чухал салбар мөн" гэдэг утгагүй үзэл баримтлатай яг дүйцнэ.

Малын бизнес (би товчлоод ингэж нэрлэсэн шүү)-ийг бид сүүлийн овоо хэдэн мянган жил хийлээ. Миний олж мэдсэнээр 10 орчим мянган жил юм байна билээ.

Бизнес бүр өөрийн гэсэн цаг үетэй. Орох гарах үе гэж бий. Эдэн дунд нэг онцлог бизнес байдаг. Энэ нь хүнсний бизнес юм. Ашиг орлого маш ихээр олдоггүй боловч тасралтгүй маягтай бизнес. Хүмүүс гутал өмсөхөө больж болно, гэхдээ хүмүүс хүнс хэрэглэхээ болихгүй юм.

Менежментийн сурах бичигт олон зүйл нуршиж хүмүүсийн толгойг эргүүлж болно л доо. Гэхдээ аливаа бизнес эцсийн дүнд бүтээл л гаргахад чиглэгддэг тул түүнтэй холбоотой хэдхэн асуудлыг авч үзэхэд болох юм. Эдний нэг нь бүтээмж юм. Бүтээмж нь аль болох бага нөөцөөр их бүтээгдэхүүнийг богино хугацаанд бий болгох асуудал.

Нийгэм өөрчлөгдөхийн хэрээр шинэ технологи нэвтрүүлж бизнесүүд бүтээмжээ байнга нэмэх хэрэгтэй болдог. Эс тэгвээс илүү өндөр бүтээмжтэй өрсөлдөгч нар зах зээлд байнга нэвтэрч байдаг билээ.

Сүүлийн 10 гаруй мянган жилийн турш хүмүүс амьтан гаршуулж, тариа тарьж эхэлсэнээс хойш манай өрсөлдөгч нар бүтээмжийг сайжруулах тал дээр тасралтгүй шинэчлэл хийсээр ирлээ. Монголчууд бид харин юу хийв? Бидний МАА бүтээмжийг дээшлүүлэх стратегийн маш том оролдлогыг социализмын үед хийсэн. Гэхдээ тухайн байгуулалт унах үед хүрсэн өндөрлөгөөсөө хормын төдий бууж ирсэн билээ.

Яг 5000 жилийн өмнөхтэйгээ адилаар малаа дагаж яваад малчин нь хөлдөж үхсээр л байна. Гадныханы элэг доог болж байна шүү дээ. Наад захын ухамсарын асуудал хүртэл алга. Насанд хүрээгүй (өөрөө амьдрах эсэх сонголтоо хийх ухамсарт хүрээгүй) хүүхдээ шуурганаар малд явуулж хөлдөөж алж байна. Үүнийг олон улсын хүний эрхийн конвэнцид санаатай үйлдэл гэж нэрлэнэ.

Хэзээ махын үнэ буурав? Дэлгүүрт зарагдаж байгаа сүүний дийлэнх нь Хятадаас орж ирсэн меламинтай хуурай сүү, нөгөө ааруул хурууд нь тэр чигээрээ хужаа гурил хольсон жонхуу болчихоод байхад юун органик сүүн бүтээгдэхүүн, юун эрүүл махны асуудал яригдах вэ. Юун мал аж ахуйн орон бэ?

Бид малын бизнесээ эргэж харах цаг болжээ.

Магадгүй та бүгд анзаарсан байх, Монголд үйлдвэрлэв болчихоороо л аягүй үнэтэй болчихоод байдагийг. Гэтэл тээврийн зардал тэр үнэнд ороогүй байгаа шүү дээ? Энэ бол ерөөсөө л ноу хау - бүтээмж огт "О" байгаагийн хамгийн энгийн бөгөөд эцсийн нотолгоо нь юм.

Малын ноу хау-аа ч өөрчлөх цаг болж. Цаад гадны улс орнууд сүүлийн 100 жилд гэхэд л хэд хэд өөрчилчихөөд байна. Бид харин нэг өөрчлөх гэж үзээд дийлэлгүй яг Сүхбаатар жанжин хувьсгал хийж байсан үеийнх шиг л сууцгааж байна шүү дээ.

Малын бизнесийг бид үндсээр нь өөрчлөх бөгөөд чухал сектор хэвээр авч үлдэх нь чухал. Малчин ирээдүйд ямар чадвартай малчин байх тухай ч бодох ёстой. Гэхдээ бид одоо Уул уурхайн орон болсон. Харин ирээдүйд ямар орон болох вэ гэдгээ бодолхийлж үзэх цаг нь одоо.

Манайх бол МАА орон гээд маргалдаад байгаа нөхдүүдэд хэлэхэд Үндэсний статистикийн хорооны вэб хуудсанд орж үзэхийг зөвлөе. Тоонуудыг хараад үл ойлговол Эдийн засгийн ухааны үндэс ном олж унших хэрэгтэй гэж дахин хэлье. МАА орон гээд тархинд чинь шууд орж ирээд байвал энэ нь БНМАУ-ын түүх номыг цээжилснээс улбаатай байж магадгүй юм.

Миний хэлний бэрхшээл нийтлэлд зарим уншигчид цочирдох шиг болсон. Яагаад гэвэл бас гадуур Монгол хэл бол уран яруу, гайхамшигтай хэл гэсэн CW яваад байна. Үнэнийг хэлэхэд 800 жилийн өмнө ярьж байсан Чингисийн Монгол хэлнээс бидний одоо ярьж байгаа Монгол хэл овоо өөрчлөгдөөд байгаа шүү. Хүннүгийн ярьж байсан Монгол хэл бол бүүр нэлээн өөр гээд хэлчихэд буруудахгүй байх. Бүх гадаад нэр ойлголтыг холбоо үгээр орчуулдаг тогтолцоо маш зөв мэт байсан боловч нийгэмд маш их зардал авчирч байгааг бид санаж л байх хэрэгтэй. CW бол CW чигээрээ л үлдэнэ. Харин зөв өөрчлөлтийг хэн хийдэг билээ???