Tuesday, March 9, 2010

Conventional wisdom revisited

2-3 жилийн өмнө сувгууд гүйлгээд сууж байтал нэгэн УИХ-н гишүүн ярилцлага өгч байгаа харагдав. Тогтоод харж байтал нэвтрүүлэгч нь аягүй огцом "Таны бодлоор Монгол улс яавал хөгжих вэ?" гэж тулгаж асуув, мань эр 1 секунд хэртэй гацсанаа "Жижиг дунд үйлдвэр, жижиг дунд үйлдвэрийг хөгжүүлбэл л Монгол улс хөгжинө шүү дээ" гэж хариуллаа.

Үүнийг би 8 жилийн өмнө бичиж байснаа блогтоо сүүлд оруулсан байгаа.

Жижиг дунд үйлдвэр бол 1 тэрбум хүнтэй Энэтхэг, ядаж 50 сая хүнтэй Солонгост тохирох эд болохоос биш Монголд тохирох зүйл биш юм. Хүн ярьж байгаа зүйлдээ үндэслэлтэй, үнэмшилтэй ханддаг байх ёстой. Үүнийг асуудалд рационал хандах чадвар гэж нэрлээд байгаа. Тэрнээс биш Дашзэвэг ах сүүлийн 10 гаруй жилийн турш тасралтгүй ЖДҮ гэж ярьсан учраас ЖДҮ бол хөгжлийн хөдөлгүүр салбар юм гэж хэлж болохгүй юм л даа.

Би Дашзэвэг гуайг ерөөсөө буруутгаагүй шүү. Зүгээр л би энэ тал дээр мань хүнтэй санал нийлдэггүй хэрэг. Харин би мань хүнийг өөртөө тийм их итгэл үнэмшилтэй байгаад баярлаж байгаа юм. Мань УИХ-н гишүүн бол зүгээр л асуултанд хариулах гээд хамгийн түрүүнд орж ирсэн, тархинд хоногшсон зүйлээ л буудчихсан хэрэг байх л даа.

Яагаад сүүлийн 50 үеийн турш гутал оёсон, 25 дугаар өвөг эцэг нь Хувилай хааны гутлыг оёж байсан, одоо 50-р үеийн зээ нь Италын загварын гудамжийг гутлуудыг нь яг дуурайлгаж хийгээд сандаргаж байгаа Хятадуудтай өвөө, эмээ нь мал хариулж байсан Монголчууд өрсөлдөнө гэж? Шаардлага бий билүү?

Үг үсгийн алдаа их байна, онолын түүх мэдсэнгүй гэх мэтчилэн шүүмжлээд байдаг Эдийн засгийн онолчид үүн дээр коммент бичвэл их баярламаар байгаа. Гадаад худалдааны харьцангуй давуу талын онол гээд Монголоор орчуулсан нь хэнд ч ойлгогддоггүй нэг онол бий. Давид Рикардо, Адам Смит тэргүүтэй хүмүүс анх гаргасан гэсэн. (Жоохон түүх ярьж байна)
Миний ойлгосноор, бас бусад хүмүүс ч тэгж ойлгодог юм шиг байгаа юм, гадаад худалдаа гэдэг бол хэн бүтээгдэхүүнийг илүү чанартай, илүү хямдхан хийж байгаа - тэрнээс худалдаж авах нь зөв юм аа --- харин чи өөрөө тэрний хийж чадахгүй бүтээгдэхүүнийг тэрнээс хямд зардлаар хий --- гэсэн маягийн юм сургасан юм шиг байна лээ.

Би шуудхан юу гэж хэлэх гээд байгаа вэ гэхээр хэрэв хятадууд гутлыг бид нараас илүү, хямд хийж байгаа бол тэндээс худалдаж авъя. Харин бусад гүрнүүдийн хийж чаддаггүй зүйлийг бодож олоод өөрсдөө хийе. Тэр бол яадаг ч байсан ЖДҮ байхгүй юмаа л гэдгийг хэлэх гээд байгаа юм.

Би нэг зүйлд итгэлтэй байна. ЖДҮ бүх талаар дэмжих нь зөв юм. Энэ нь тэгш боломж олгодог, шинэ санаачлагын хөрс болдог учраас заавал дэмжих ёстой. Хөгжүүлэх ч ёстой. Зүгээр л энэ бол хөгжлийн хөдөлгүүр шүү гэсэн Conventional Wisdom-оосоо (CW) салах цаг болжээ гэж хэлэх гэсэн юм.

ЖДҮ Монголын хөгжлийн хөдөлгүүр гэдэг CW бол яг "Мал аж ахуй бол Монголын стратегийн хамгийн чухал салбар мөн" гэдэг утгагүй үзэл баримтлатай яг дүйцнэ.

Малын бизнес (би товчлоод ингэж нэрлэсэн шүү)-ийг бид сүүлийн овоо хэдэн мянган жил хийлээ. Миний олж мэдсэнээр 10 орчим мянган жил юм байна билээ.

Бизнес бүр өөрийн гэсэн цаг үетэй. Орох гарах үе гэж бий. Эдэн дунд нэг онцлог бизнес байдаг. Энэ нь хүнсний бизнес юм. Ашиг орлого маш ихээр олдоггүй боловч тасралтгүй маягтай бизнес. Хүмүүс гутал өмсөхөө больж болно, гэхдээ хүмүүс хүнс хэрэглэхээ болихгүй юм.

Менежментийн сурах бичигт олон зүйл нуршиж хүмүүсийн толгойг эргүүлж болно л доо. Гэхдээ аливаа бизнес эцсийн дүнд бүтээл л гаргахад чиглэгддэг тул түүнтэй холбоотой хэдхэн асуудлыг авч үзэхэд болох юм. Эдний нэг нь бүтээмж юм. Бүтээмж нь аль болох бага нөөцөөр их бүтээгдэхүүнийг богино хугацаанд бий болгох асуудал.

Нийгэм өөрчлөгдөхийн хэрээр шинэ технологи нэвтрүүлж бизнесүүд бүтээмжээ байнга нэмэх хэрэгтэй болдог. Эс тэгвээс илүү өндөр бүтээмжтэй өрсөлдөгч нар зах зээлд байнга нэвтэрч байдаг билээ.

Сүүлийн 10 гаруй мянган жилийн турш хүмүүс амьтан гаршуулж, тариа тарьж эхэлсэнээс хойш манай өрсөлдөгч нар бүтээмжийг сайжруулах тал дээр тасралтгүй шинэчлэл хийсээр ирлээ. Монголчууд бид харин юу хийв? Бидний МАА бүтээмжийг дээшлүүлэх стратегийн маш том оролдлогыг социализмын үед хийсэн. Гэхдээ тухайн байгуулалт унах үед хүрсэн өндөрлөгөөсөө хормын төдий бууж ирсэн билээ.

Яг 5000 жилийн өмнөхтэйгээ адилаар малаа дагаж яваад малчин нь хөлдөж үхсээр л байна. Гадныханы элэг доог болж байна шүү дээ. Наад захын ухамсарын асуудал хүртэл алга. Насанд хүрээгүй (өөрөө амьдрах эсэх сонголтоо хийх ухамсарт хүрээгүй) хүүхдээ шуурганаар малд явуулж хөлдөөж алж байна. Үүнийг олон улсын хүний эрхийн конвэнцид санаатай үйлдэл гэж нэрлэнэ.

Хэзээ махын үнэ буурав? Дэлгүүрт зарагдаж байгаа сүүний дийлэнх нь Хятадаас орж ирсэн меламинтай хуурай сүү, нөгөө ааруул хурууд нь тэр чигээрээ хужаа гурил хольсон жонхуу болчихоод байхад юун органик сүүн бүтээгдэхүүн, юун эрүүл махны асуудал яригдах вэ. Юун мал аж ахуйн орон бэ?

Бид малын бизнесээ эргэж харах цаг болжээ.

Магадгүй та бүгд анзаарсан байх, Монголд үйлдвэрлэв болчихоороо л аягүй үнэтэй болчихоод байдагийг. Гэтэл тээврийн зардал тэр үнэнд ороогүй байгаа шүү дээ? Энэ бол ерөөсөө л ноу хау - бүтээмж огт "О" байгаагийн хамгийн энгийн бөгөөд эцсийн нотолгоо нь юм.

Малын ноу хау-аа ч өөрчлөх цаг болж. Цаад гадны улс орнууд сүүлийн 100 жилд гэхэд л хэд хэд өөрчилчихөөд байна. Бид харин нэг өөрчлөх гэж үзээд дийлэлгүй яг Сүхбаатар жанжин хувьсгал хийж байсан үеийнх шиг л сууцгааж байна шүү дээ.

Малын бизнесийг бид үндсээр нь өөрчлөх бөгөөд чухал сектор хэвээр авч үлдэх нь чухал. Малчин ирээдүйд ямар чадвартай малчин байх тухай ч бодох ёстой. Гэхдээ бид одоо Уул уурхайн орон болсон. Харин ирээдүйд ямар орон болох вэ гэдгээ бодолхийлж үзэх цаг нь одоо.

Манайх бол МАА орон гээд маргалдаад байгаа нөхдүүдэд хэлэхэд Үндэсний статистикийн хорооны вэб хуудсанд орж үзэхийг зөвлөе. Тоонуудыг хараад үл ойлговол Эдийн засгийн ухааны үндэс ном олж унших хэрэгтэй гэж дахин хэлье. МАА орон гээд тархинд чинь шууд орж ирээд байвал энэ нь БНМАУ-ын түүх номыг цээжилснээс улбаатай байж магадгүй юм.

Миний хэлний бэрхшээл нийтлэлд зарим уншигчид цочирдох шиг болсон. Яагаад гэвэл бас гадуур Монгол хэл бол уран яруу, гайхамшигтай хэл гэсэн CW яваад байна. Үнэнийг хэлэхэд 800 жилийн өмнө ярьж байсан Чингисийн Монгол хэлнээс бидний одоо ярьж байгаа Монгол хэл овоо өөрчлөгдөөд байгаа шүү. Хүннүгийн ярьж байсан Монгол хэл бол бүүр нэлээн өөр гээд хэлчихэд буруудахгүй байх. Бүх гадаад нэр ойлголтыг холбоо үгээр орчуулдаг тогтолцоо маш зөв мэт байсан боловч нийгэмд маш их зардал авчирч байгааг бид санаж л байх хэрэгтэй. CW бол CW чигээрээ л үлдэнэ. Харин зөв өөрчлөлтийг хэн хийдэг билээ???

9 comments:

Koyuki said...

Hedhen honogiin umnu mongold Japanii zasgiin gazriin sanhuujilteer yavj bgaa tusluuded consulting hiideg neg erhemtei halit huuchlav. Shine ongotsnii buudal, UB-iin shine master plan geed ovoo heden project deer ajilladag boltoi. Za tegeed yamar uildver salbar baival hugjihuu ed nar gesen chini Uul uurhain buteegdehuun bolovsruulah gej bn. Ter taliin bus bguulah tusul bas hiigdej bgaa bololtoi. Araas ni tegsnee bi tanai ulsiig yer ni hayahaar shiidsen. Tanai zasgiin tolgoid zugeer nuursee uhaad zarsnaas bolovsruulaad zaruul unetei gedgiig oilgodog hun bhgui. Hunii itgel daagaad hamtran ajillah ch hun alga gej ireel "Tarhinii turaal" geed neg japan nuhriin bichij bsantai tsuurai ni sonsogdoj bn uu geltei adilhan zuil yarilaa. Yaltai bilee dee.

batu1225 said...

Soros was activ as pilantropist from 1970 when she begin provide fund to help a black student attend univercity of cape town in aparteid south Africa and begin funding dissident movements behind iron curtein.

Pilantropic funding of Soros include efforts to promote non-vailent demokratization in the post-Soviet states. These efforts, mostly in Central and Eastern Europe, occurs primarily through Open Society Institute and national Soros Foundations which sometimes go under other name (such as the Stefan Batory Foundation in Poland). As of 2003 PBS estimated that he given away total of 4 billion $. The OSI say it spent about 400 million $ annually in recent year.

Koyuki said...

Ta bolomjtoi bol ene bichlegee arai olon hun unshihaar gazar niitleech. Humuus ene sedviin talaar yu gej comment uguh ni ih sonirholtoi baina.

UNZO said...

Thanks Koyuki,

Сайжруулж байгаад нийтлэхийг бодъё. Тэгэхдээ нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн ойлголтуудын эсрэг юм ярих нь их хэцүү юм билээ. Хугацаа шаарддаг юм байна.

Batu1225,

Sain oilgosongui.
Soros gesnees ter Sorosiin "The Crash of 2008" geed nomiig halit guilgej harahad gemgui um bilee shuu.

Anonymous said...

za olon hun sonsoh uzeh harah gazar bj l ur dund hrne shuu dee. Bi omno ni tand helj bsan. ure

batu1225 said...

Unzo,

Yagad oilgosongui gej? Taniig sain angli heltei gej oilgoj baina.

MN said...

ЭЗО-чны хувьд нэмэрлэхэд, ЖДҮ ЭЗ-ийн чирэгч мотор болж чадах чадвар тун бага, энэ үүргийг ихэнхи тохиолдолд үндэсний буюу олон улсын хэмжээний томоохон байгууллагууд л үүрдэг. Заавал ийм байх албагүй, гэхдээ ерөнхий дүр зураг нэг иймэрхүү.

Харин ЖДҮ-ийн гол онцлог бол ажиллах хүч шингээх чадвар, мэдээж бүтээмж унагахгүйгээр. Тиймээс томчуулын үүсгэсэн өсөлтийг шударга хуваарилах жинхэнэ з/з-ийн арга бол хүчтэй, томоохон ЖДҮ юмдаа. Энэ утгаараа ЖДҮ бол чинээлэг орон болох биш БАЙХын гол түлхүүр гэж хэлмээр.

UROLOGY said...

Та бөөрийг худалдахыг хүсч байна уу?
Та санхүүгийн хямралын улмаас бөөрийг зарж борлуулах боломжийг эрэлхийлж байна уу, юу хийхээ мэдэхгүй байна уу?
Дараа нь бидэнтэй холбоо бариад хаягаар бид танд бөөрнийх нь хэмжээгээр санал болгох болно. Яагаад гэвэл манай эмнэлэгт бөөрний дутагдалд орж,
имэйл: DR.PRADHAN.UROLOGIST.LT.COL@GMAIL.COM
whatsapp: 15733337443
Үнэ: $780,000 USD Та бөөрийг худалдахыг хүсч байна уу?
Та санхүүгийн хямралын улмаас бөөрийг зарж борлуулах боломжийг эрэлхийлж байна уу, юу хийхээ мэдэхгүй байна уу?
Дараа нь бидэнтэй холбоо бариад DR.PRADHAN.UROLOGIST.LT.COL@GMAIL.COM хаягаар бид танд бөөрнийх нь хэмжээгээр санал болгох болно. Яагаад гэвэл манай эмнэлэгт бөөрний дутагдалд орж, 91424323800802


Miss lummom said...

Бид эрүүл мэндийн хувьд маш сайн нөхцөлд 800,000,00 долларын бөөрний донор авах шаардлагатай байгаа тул хандивын үйл ажиллагааг бүхэлд нь бүрэн хангаж, зохих ёсоор эмчилнэ. Эндээс бидэнтэй холбоо барина уу. whataspp дээр__254750078353.