Сүүлийн хэдэн жилд бидний ертөнцийн талаарх ойлголт эрс өөрчлөгдөж байна. Энэ ертөнцийн 96 хувь нь бидний огт мэдэхгүй, хэмжиж үл чадах зүйлсээс тогтдог бол ердөө 4 хувь нь та бидний мэддэг одод, одод хоорондын хий болж таарав. Эдгээр 96 хувиас 22 хувь нь хэмжихэд арай дөхөм хар матери бол үлдсэн 74 хувь нь огт мэдэгдэхгүй байгаа хар энерги юм.
Эрдэмтэдийн үзэж байгаагаар хар матери нь орчлон ертөнцийг барьж тогтоох үүргийг гүйцэтгэдэг бол хар энерги нь улам бүр сарнин одож байгаа ертөнцийн сарнилыг хурдасгах үүрэг гүйцэтгэж байгаа болтой.
Ертөнц олон тэрбум жилийн өмнө нэгж /singular/ биет байсан боловч их тэсрэлт /big bang/ болсоны дараагаас тал тал тийшээ сарних болсон гэсэн нэгдмэл үзэл бий болсон. Харин саяханаас энэхүү сарнилын хурд нь улам бүр нэмэгдэж байгаа бөгөөд түүний буруутан нь хар энерги гэсэн үзэл түгээмэл сонсогдох болсон билээ.
Энэ бүгд нь эргээд ертөнцийн үүсэл ба төгсгөлийн тухай философийн эцэс төгсгөлгүй асуудалтай холбогдох бөгөөд астрофизик ба философи нар яг энэ үед давхцдаг нь сонирхолтой юм.
Ертөнц тэлж буй буюу өөрөөр хэлбэл одод, галактикууд нь бие биенээсээ улам бүр холдон одсоор байгаа нь эрдэмтэдийн дунд том маргаан дэгдээсэн юм.
1998 онд 2 бүлэг эрдэмтэд алсын суперновагаас ирж буй гэрлийг хэмжиж үзэхэд тэр нь байх ёстойгоосоо илүү бүдэг байжээ. Энэ нь ертөнцийн сарнилын хурдац нэмэгдэж байгаа бөгөөд тэр хэргийн эзэн нь хар энерги юм гэсэн онолын суурийг тавьсан.
Гэтэл ердөө 2 сарын өмнө хар энергийг бүхэлд нь үгүйсгэж болохоор шинэ онолын санаа дэвшүүлжээ. Энэ санаагаар бол их тэсрэлтийн долгионы явцад ертөнц жигд бус тархсан бөгөөд манай "сүүн зам" галактик нь ертөнцийн нягтрал багатай хэсэгт оршин байна гэж үзсэн. Нягтрал ертөнцөд ийнхүү жигд бус байх нь манай галактикаас алсын зүйлийг ажиглахад нөлөөлөл үүсгэнэ гэж тайлбарлажээ.
Гэвч орчин үеийн астрофизикийн суурь онолуудад Коперникийн дүрмийг ашигладаг бөгөөд энэ дүрэм ёсоор бол ертөнц дэх галактикууд ерөнхийдөө жигд тархсан байдалтай.
За ингээд асуултын хариултаа хайсаар, олон онолууд гараад байгаа боловч астрофизикийн нэг онцлог нь эдгээр онолуудыг батлахад ихээхэн төвөгтэй, хангалттай хэмжээний баталгаа оршдоггүйд байна. Учир нь бүх онол нь зөвхөн нэг ажиглалтын цэгээс (дэлхий дээрээс) хийгддэг нь бусад хувилбаруудыг шалгах боломжийг хаадаг.
Ер нь одоо бидний оршин байгаа ертөнц (хязгаартай гэдгийг нь тогтоосон) цор ганц ертөнц үү, эсвэл яг манай галактик шиг маш олон ертөнцийн нэг үү гэдэг асуулт ч бас хариултаа хүлээсээр л...
Wednesday, October 28, 2009
Friday, October 16, 2009
Impact
Өөрөө нэг ном бичсэнээс 10 өөр хүнд 10 өөр ном бичих санаа өгсөн нь дээр үү? 10 номны зохиолч ертөнцийг хөдөлгөж байна уу? 10 өөр санаа өгсөн хүн хөдөлгөж байна уу? Алдар нэр чухал уу, Үзүүлж байгаа нөлөө чухал уу? Мэдээж нөгөө 10 бол хэзээ ч credit хийхгүй нь ойлгомжтой...
Бүтээмж
Хүнд тохируулж ажил биш, ажилд тохируулж хүн... Манай менежерүүдийн гаргадаг томоохон алдаануудын нэг.
Төлөвлөлт
Чадалдаа тохируулж төлөвлөх биш, харин төлөвлөж түүндээ тохируулж чадлаа нэмэхээр тэмүүлэх нь менежерийн зарим зарчим юм.
Сүүлчийн алдаа
Хүн өөрийгөө "ухаантай" гэж бодох мөчид гаргаж болох хамгийн том алдаагаа гаргадаг гэж бодлоо.
Амжилтанд хүрэхэд ухаантай байх нь чухал биш харин ухаан нь хангалттай бөгөөд хүрэлцээтэй байхад л болох юм гэдгийг өмнө нь томъёолж байсан юм. Амжилт гэдэг нь хүн бүрийн хувьд маш өөр өөр байдлаар тодорхойлогдох боловч нийгэмд нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн ойлголт гэж авч үзье. Ухааныг тархины төрөлхийн болоод олдмол шинж чанар гэж ойлгож болно. Олдмол шинж чанар гэдэгт тархыг тоо, бодлого бодох, цээжлэх гэх мэтээр дасгалжуулснаар тархины чадвахийг нэмэгдүүлсэнийг хэлж болох юм.
Амжилтанд хүрэхэд ухаанаас гадна өөр 3-4 хүчин зүйлс голлох нөлөө үзүүлнэ. Ухаан харин зөвхөн дундаж байхад л болно. Тэгэхээр хүн өөрийгөө ухаантай гэж дүгнэмэгц бусад шийдвэрлэх зүйлст анхаарал хандуулахаа больдог байж магадгүй.
Амжилтанд хүрэхэд ухаантай байх нь чухал биш харин ухаан нь хангалттай бөгөөд хүрэлцээтэй байхад л болох юм гэдгийг өмнө нь томъёолж байсан юм. Амжилт гэдэг нь хүн бүрийн хувьд маш өөр өөр байдлаар тодорхойлогдох боловч нийгэмд нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн ойлголт гэж авч үзье. Ухааныг тархины төрөлхийн болоод олдмол шинж чанар гэж ойлгож болно. Олдмол шинж чанар гэдэгт тархыг тоо, бодлого бодох, цээжлэх гэх мэтээр дасгалжуулснаар тархины чадвахийг нэмэгдүүлсэнийг хэлж болох юм.
Амжилтанд хүрэхэд ухаанаас гадна өөр 3-4 хүчин зүйлс голлох нөлөө үзүүлнэ. Ухаан харин зөвхөн дундаж байхад л болно. Тэгэхээр хүн өөрийгөө ухаантай гэж дүгнэмэгц бусад шийдвэрлэх зүйлст анхаарал хандуулахаа больдог байж магадгүй.
Thursday, October 8, 2009
Management
Байгууллагыг удирдах, улсыг удирдах хоёрын ялгаа нь менежерийн гаргах шийдвэрийн нөлөө юм...
Monday, October 5, 2009
Хэлний бэрхшээл
Санхүү, бизнес, менежментийн мэргэжлийн дотоодын их дээд сургууль төгсөгчид хангалтгүй төгсөж байгаад магадгүй 1 сая шалтгаан байгаа байх. Тэдгээр нь бидний уламжлалт нүүдэлчин соёлоос авахуулаад дотоодын сургуулиудын сургалтын чанар, багш нарын чансаа, өмнөх боловсрол буюу 10 жилийн боловсрол, түүний өмнөх боловсрол буюу цэцэрлэгийн хүмүүжил гээд яриад байвал дуусахгүй.
Харин бидний төдийлэн анзаардаггүй нэг шалтгаан нь хэлний бэрхшээл юм. Хэл бүр өөрийн уран яруу онцлогтой байдаг нь дамжиггүй. Тэр тусмаа Монгол хэл нь эртний түүхтэй хэл бөгөөд түүний уран яруу аялгуу бидний өдөр тутмын бичгийн соёлд нэвт шингэсэн байдаг. Дэлхий дээр тун цөөхөн хүн ярьдаг хэдий ч хэлээ энэ төвшинд хадгалж үлдсэн нь бидний бахархал мөн. Харамсалтай нь орчин үеийн хөгжлийн чиг баримжаа нүүдэлчин бус суурин соёлоос үүдэлтэй нь бидний хэлж дадаагүй, мэдэхгүй ойлголтуудыг богино хугацаанд эрчимтэй оруулж ирсэн. Эх хэлээ авч үлдэх ажлын хүрээнд эдгээр бүх харийн ойлголтуудыг эх хэлнээ орчуулж хэрэглэх ажлыг эхлүүлсэн нь маш сайшаалтай. Гэтэл сайны хажуугаар саар гэгчээр энэ хичээл зүтгэл нь зарим талаар оюутнууд тухайн мэргэжлийн талаар хангалттай ойлголт авч чадахгүйд хүргэж байгаа нь харамсалтай юм.
Өөрт тохиолдсон бяцхан жишээг дурдая. Чингис хааныг байлдан дагуулалт хийж байх тэр үест хөгшин европт анхын засгийн газрын бонд гаргаж байсан билээ. Засгийн газар өөрийн зардлууд, тухайлбал цэрэг дайны үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх зорилгоор хааны тамга бүхий хэвлэмэл бичгийг хөрөнгө оруулагчидад худалдаж мөнгө "босгодог" байв. Энэхүү бичиг нь үндсэндээ засгийн газрын зээлж авч буй мөнгөн хэмжээ, хүү, хугацаа, эргүүлж хэрхэн төлөх зэрэг мэдээллийг агуулсан байсан. Энэ нь үндсэндээ зээл бөгөөд онцлог нь энэхүү хааны дардастай бичгийг хүмүүс өөр хоорондоо шилжүүлж болдог байв. Үүнийг bond гэж нэрлэж байв. Bond нь анхандаа хэвлэмэл сертификат хэлбэртэй байсан боловч мэдээллийн технологийн хөгжилтэй уялдан сүүлийн 20 гаруй жилийн дотор үндсэндээ электрон болж хувирсан билээ. Bond нь эртнээс эхлэн ийнхүү эргэн төлөх баталгаа бүхий тамга, усан хээ зэрэгтэй байсан учир түүнийг хувьцаатай хамтад нь security гэж нэрлэсэн байна (гэхдээ хувьцаа сүүлд буюу 1600 он орчимд гарсан). Security нь сүүлд нь эдгээр санхүүгийн хэрэгслийг төлөөлөх үг болж хувирсан боловч анх бонд гарч байх үед security нь ерөнхийдөө баталгаа гэсэн утгаар ойлгогдож байжээ. Үүнийг монгол хэлнээ орчуулахдаа (хэзээ орчуулсан нь тодорхойгүй) "үнэт цаас" хэмээн буулгасан байна. Мэдээж security гэж үнэ бүхий хэвлэмэл цаас, сертификатыг илэрхийлж байсан тул ийнхүү орчуулах нь зүйтэй байж, тэр үедээ.
Хэдэн жилийн өмнө миний бие "Дериватив" нэртэй хичээл санхүүгийн мэргэжилтэнүүдэд зааж байв. Энэхүү ойлголт нь нэгэн төрлийн санхүүгийн хэрэгслийг илэрхийлэх бөгөөд англиар derive гэдэг үг нь төрөх, үүсэх гэсэн утгыг илэрхийлдэг тул derivative нь үндсэндээ үүсмэл гэсэн утга санааг илэрхийлэх юм. Дериватив нь та бидний мэддэг хувьцаа, бонд, валют зэрэг санхүүгийн хэрэгсэл дээр үндэслэн бий болдог санхүүгийн хэрэгсэл юм. Үндсэндээ дериватив бүр нь тэгэхээр аль нэг санхүүгийн хэрэгсэл дээр суурилж түүний хавсарга болж явдаг байх нь. Эргээд нөгөө тохиолдолдоо оръё... Дериватив бол миний заадаг хичээлүүдээс хамгийн хүнд нь юм. Деривативыг хүмүүст ойлгуулна гэдэг нь нэлээд бэрхшээлтэй ажил билээ. Би 2 цаг лекц уншиж дууссаны дараа асуулт хариултын хэсэгтээ орох үед нэг эгч гараа өргөн "Багшаа, энэ деривативыг чинь тэгээд хэн гаргадаг юм бэ?" гэж асуух нь тэр. Танхимд зөвхөн хүмүүст юм заачих санаатай очсон миний хувьд бол энэ том цохилт байлаа. Учир нь деривативийг хэн ч гаргах шаардлагагүй, хэлцэл хэлбэртэй санхүүгийн хэрэгсэл юм. Өөрөөр хэлбэл эрэлт ба нийлүүлэлт нь хоёр талын хоорондох хэлцэл байдлаар хангагддаг гэсэн үг. Бирж дээрх зах дээр дериватив хэлцэлийн стандарт загварыг л тодорхойлсон байдаг бол биржээс гадуурх зах зээл дээр практик стандарт эсвэл харгалзах холбооноос тодорхойлсон стандартаар явдаг зүйл юм. (Деривативийн талаар тусад нь нийтлэл тавих болно) Асуудал миний заах ур чадварт байсан гэж би төсөөлөөгүй бөгөөд нөгөө эгчийн сурах эрмэлзэлд ч бас байгаагүй гэж би баттай бодож байв. Ингээд маш хурданаар би дериватив гэсэн үгийг монголоор орчуулсан орчуулганд гол учир байна гэж бодсон юм. Учир нь манай иргэний хууль болон сурах бичгүүдэд деривативийг "үүсмэл үнэт цаас" гэж орчуулжээ. Мэдээж үнэт цаасыг хэн нэгэн гаргадаг (мөнгөн тэмдэгтийг төв банк, хэвлэмэл бондыг засгийн газар, хадгаламжийн сертификатыг банк г.м) учир монгол орчуулгын дагуу бол деривативийг хэн нэгэн гаргах нь логикийн хувьд зөв юм.
Та анзаарсан бол монгол орчуулга нь зөвхөн утгын төөрөгдөлд оруулаад зогсохгүй нэг үгээр төлөөлөгдөх нэг ойлголтыг гурван холбоо монгол үгээр илэрхийлж байна.
Олон үгний хувьд гэвэл мэдээж хүн бүр супер тогтоох чадваргүй тул аливаа ойлголтыг цөөхөн үгс бүхий өгүүлбэрүүдээр тайлбарлах нь хамгийн ойлгомжтой гэдэгтэй маргахгүй буй заа. Тэгэхээр дараах харьцуулсан жишээг бүгдээрээ харъя.
"Derivatives are important component of international financial markets." 8
"Үүсмэл үнэт цаас нь олон улсын санхүүгийн зах зээлийн чухал хэсэг мөн." 12
Өгүүлбэрүүдийн хойно өгүүлбэрт байгаа үгсийн тоог гаргалаа.
Эдгээр хоёр өгүүлбэрүүдийн өгүүлэмж ба агуулга нь үндсэндээ яг ижил байгаа боловч орчин үеийн мэргэжлийн нэр томъёо бүхий өгүүлбэрүүдийг монгол хэлээр бичих нь эдгээр ойлголтыг анх удаа авахаар оролдож буй оюутнуудын хувьд ямар бэрхшээлтэй ажил болох нь илт харагдаж байгаа юм. (42)
Энэ мэтчилэн харьцуулсан статистик хийж үзэхэд мэргэжлийн нэр томъёо бүхий сурах бичгийн дундаж өгүүлбэрийн урт англи хэлээр бичигдсэн ном зохиолд байгаа өгүллбэрээс даруй 20 орчим хувиар илүү байна. Мэргэжлийн ном зохиолоос халиад цааш нь үзвэл бидний өдөр тутам хэрэглэдэг - Сурах бичиг, хэв журам, ёс суртахуун, ёс зүй, зах зээл, үйл ажиллагаа, хамт олон гэх мэт маш олон ойлголт хоёр үгээр орчуулагджээ.
Харин бидний төдийлэн анзаардаггүй нэг шалтгаан нь хэлний бэрхшээл юм. Хэл бүр өөрийн уран яруу онцлогтой байдаг нь дамжиггүй. Тэр тусмаа Монгол хэл нь эртний түүхтэй хэл бөгөөд түүний уран яруу аялгуу бидний өдөр тутмын бичгийн соёлд нэвт шингэсэн байдаг. Дэлхий дээр тун цөөхөн хүн ярьдаг хэдий ч хэлээ энэ төвшинд хадгалж үлдсэн нь бидний бахархал мөн. Харамсалтай нь орчин үеийн хөгжлийн чиг баримжаа нүүдэлчин бус суурин соёлоос үүдэлтэй нь бидний хэлж дадаагүй, мэдэхгүй ойлголтуудыг богино хугацаанд эрчимтэй оруулж ирсэн. Эх хэлээ авч үлдэх ажлын хүрээнд эдгээр бүх харийн ойлголтуудыг эх хэлнээ орчуулж хэрэглэх ажлыг эхлүүлсэн нь маш сайшаалтай. Гэтэл сайны хажуугаар саар гэгчээр энэ хичээл зүтгэл нь зарим талаар оюутнууд тухайн мэргэжлийн талаар хангалттай ойлголт авч чадахгүйд хүргэж байгаа нь харамсалтай юм.
Өөрт тохиолдсон бяцхан жишээг дурдая. Чингис хааныг байлдан дагуулалт хийж байх тэр үест хөгшин европт анхын засгийн газрын бонд гаргаж байсан билээ. Засгийн газар өөрийн зардлууд, тухайлбал цэрэг дайны үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх зорилгоор хааны тамга бүхий хэвлэмэл бичгийг хөрөнгө оруулагчидад худалдаж мөнгө "босгодог" байв. Энэхүү бичиг нь үндсэндээ засгийн газрын зээлж авч буй мөнгөн хэмжээ, хүү, хугацаа, эргүүлж хэрхэн төлөх зэрэг мэдээллийг агуулсан байсан. Энэ нь үндсэндээ зээл бөгөөд онцлог нь энэхүү хааны дардастай бичгийг хүмүүс өөр хоорондоо шилжүүлж болдог байв. Үүнийг bond гэж нэрлэж байв. Bond нь анхандаа хэвлэмэл сертификат хэлбэртэй байсан боловч мэдээллийн технологийн хөгжилтэй уялдан сүүлийн 20 гаруй жилийн дотор үндсэндээ электрон болж хувирсан билээ. Bond нь эртнээс эхлэн ийнхүү эргэн төлөх баталгаа бүхий тамга, усан хээ зэрэгтэй байсан учир түүнийг хувьцаатай хамтад нь security гэж нэрлэсэн байна (гэхдээ хувьцаа сүүлд буюу 1600 он орчимд гарсан). Security нь сүүлд нь эдгээр санхүүгийн хэрэгслийг төлөөлөх үг болж хувирсан боловч анх бонд гарч байх үед security нь ерөнхийдөө баталгаа гэсэн утгаар ойлгогдож байжээ. Үүнийг монгол хэлнээ орчуулахдаа (хэзээ орчуулсан нь тодорхойгүй) "үнэт цаас" хэмээн буулгасан байна. Мэдээж security гэж үнэ бүхий хэвлэмэл цаас, сертификатыг илэрхийлж байсан тул ийнхүү орчуулах нь зүйтэй байж, тэр үедээ.
Хэдэн жилийн өмнө миний бие "Дериватив" нэртэй хичээл санхүүгийн мэргэжилтэнүүдэд зааж байв. Энэхүү ойлголт нь нэгэн төрлийн санхүүгийн хэрэгслийг илэрхийлэх бөгөөд англиар derive гэдэг үг нь төрөх, үүсэх гэсэн утгыг илэрхийлдэг тул derivative нь үндсэндээ үүсмэл гэсэн утга санааг илэрхийлэх юм. Дериватив нь та бидний мэддэг хувьцаа, бонд, валют зэрэг санхүүгийн хэрэгсэл дээр үндэслэн бий болдог санхүүгийн хэрэгсэл юм. Үндсэндээ дериватив бүр нь тэгэхээр аль нэг санхүүгийн хэрэгсэл дээр суурилж түүний хавсарга болж явдаг байх нь. Эргээд нөгөө тохиолдолдоо оръё... Дериватив бол миний заадаг хичээлүүдээс хамгийн хүнд нь юм. Деривативыг хүмүүст ойлгуулна гэдэг нь нэлээд бэрхшээлтэй ажил билээ. Би 2 цаг лекц уншиж дууссаны дараа асуулт хариултын хэсэгтээ орох үед нэг эгч гараа өргөн "Багшаа, энэ деривативыг чинь тэгээд хэн гаргадаг юм бэ?" гэж асуух нь тэр. Танхимд зөвхөн хүмүүст юм заачих санаатай очсон миний хувьд бол энэ том цохилт байлаа. Учир нь деривативийг хэн ч гаргах шаардлагагүй, хэлцэл хэлбэртэй санхүүгийн хэрэгсэл юм. Өөрөөр хэлбэл эрэлт ба нийлүүлэлт нь хоёр талын хоорондох хэлцэл байдлаар хангагддаг гэсэн үг. Бирж дээрх зах дээр дериватив хэлцэлийн стандарт загварыг л тодорхойлсон байдаг бол биржээс гадуурх зах зээл дээр практик стандарт эсвэл харгалзах холбооноос тодорхойлсон стандартаар явдаг зүйл юм. (Деривативийн талаар тусад нь нийтлэл тавих болно) Асуудал миний заах ур чадварт байсан гэж би төсөөлөөгүй бөгөөд нөгөө эгчийн сурах эрмэлзэлд ч бас байгаагүй гэж би баттай бодож байв. Ингээд маш хурданаар би дериватив гэсэн үгийг монголоор орчуулсан орчуулганд гол учир байна гэж бодсон юм. Учир нь манай иргэний хууль болон сурах бичгүүдэд деривативийг "үүсмэл үнэт цаас" гэж орчуулжээ. Мэдээж үнэт цаасыг хэн нэгэн гаргадаг (мөнгөн тэмдэгтийг төв банк, хэвлэмэл бондыг засгийн газар, хадгаламжийн сертификатыг банк г.м) учир монгол орчуулгын дагуу бол деривативийг хэн нэгэн гаргах нь логикийн хувьд зөв юм.
Та анзаарсан бол монгол орчуулга нь зөвхөн утгын төөрөгдөлд оруулаад зогсохгүй нэг үгээр төлөөлөгдөх нэг ойлголтыг гурван холбоо монгол үгээр илэрхийлж байна.
Олон үгний хувьд гэвэл мэдээж хүн бүр супер тогтоох чадваргүй тул аливаа ойлголтыг цөөхөн үгс бүхий өгүүлбэрүүдээр тайлбарлах нь хамгийн ойлгомжтой гэдэгтэй маргахгүй буй заа. Тэгэхээр дараах харьцуулсан жишээг бүгдээрээ харъя.
"Derivatives are important component of international financial markets." 8
"Үүсмэл үнэт цаас нь олон улсын санхүүгийн зах зээлийн чухал хэсэг мөн." 12
Өгүүлбэрүүдийн хойно өгүүлбэрт байгаа үгсийн тоог гаргалаа.
Эдгээр хоёр өгүүлбэрүүдийн өгүүлэмж ба агуулга нь үндсэндээ яг ижил байгаа боловч орчин үеийн мэргэжлийн нэр томъёо бүхий өгүүлбэрүүдийг монгол хэлээр бичих нь эдгээр ойлголтыг анх удаа авахаар оролдож буй оюутнуудын хувьд ямар бэрхшээлтэй ажил болох нь илт харагдаж байгаа юм. (42)
Энэ мэтчилэн харьцуулсан статистик хийж үзэхэд мэргэжлийн нэр томъёо бүхий сурах бичгийн дундаж өгүүлбэрийн урт англи хэлээр бичигдсэн ном зохиолд байгаа өгүллбэрээс даруй 20 орчим хувиар илүү байна. Мэргэжлийн ном зохиолоос халиад цааш нь үзвэл бидний өдөр тутам хэрэглэдэг - Сурах бичиг, хэв журам, ёс суртахуун, ёс зүй, зах зээл, үйл ажиллагаа, хамт олон гэх мэт маш олон ойлголт хоёр үгээр орчуулагджээ.
Subscribe to:
Posts (Atom)