newspaper interview

newspaper interview

Санхүүгийн зах зээлийн холбооны ерөнхийлөгч, Мандал Даатгалын ерөнхийлөгч, Монголын хөрөнгийн биржийн ТУЗ-ийн гишүүн  Ө.Ганзоригтой цаг үеийн болоод эдийн засгийн асуудлын талаар ярилцлаа.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалттай холбоотой янз бүрийн яриа их гарах боллоо, Монголчууд өнөөдрийн хүртэл гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дэмжиж ирсэн, гэтэл саяханаас энэ байр суурь өөрлчгдөж байгаа мэт харагдах боллоо, та юу гэж бодож байна?

Улсын эдийн засаг гэдэг их энгийн юм гэж би санадаг юм. Яг л өрх айлтай ижил. Цалин авна, орлого орж ирнэ. Амьдралдаа зарцуулна.

Улсад бол орлого орж ирдэг хоёр л зам байгаа юм. Нэг нь экспортлосон байгалын баялагын маань орлого. Нөгөөх нь гадаадаас орж ирж байгаа хөрөнгө оруулалт. Аль аль тохиолдолд манай улсад мөнгө орж ирж байна, бид тэр мөнгөөр нь шинэ үйлдвэрүүд барьж ажлын байр бэлдээд, зам харгуйгаа засдаг.

Сүүлийн үед хийрхэлтэй гэмээр “монголчууд бүгдийг нь булаана, дээрэмдэнэ” гэсэн утгатай мессеж гадуур яваад байгаад би арван хэдэн жил эдийн засгаар дагнасан хүний хувьд их цочирдож хүлээж авдаг. Энэ бол наад захын эдийн засгийн мэдлэггүй хүний туйлын хариуцлаггүй яриа гэж би хэлнэ.

Өнөөдөр Монголын ард түмний сайн сайхан амьдралыг хангахын тулд бидэнд мөнгө хэрэгтэй. Энэ мөнгө хоёр л замаар орж ирдэг. Гадаадын хөрөнгө оруулалт ба Экспортын орлого. Энэ хоёр урсгалаа тасалчихалгүй дэмжиж байх учиртай.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг яг яаж авч үзэх ёстой юм бэ?

Монгол хүн Монгол улсдаа эзэн байх асуудлыг дэлхийд хэн ч сөрдөггүй тийм улс орноо байгуулаад амьдарч яваа хүмүүс шүү дээ бид чинь. Тэгэхээр хэн эзэн болох тухай өнөөдөр санаа зовоод байх шаардлагагүй гэж бодно.  

Дэлхий хоёр зуу гаруй улс оронтой. Гадаадын хөрөнгө оруулагчын хувьд заавал Монголд ирж зовж байж олсон хэдэн цаасаа үрэх алба ч байхгүй.

Тийм учраас бид харилцан ашигтай байх зарчмын үндсэн дээр ажиллах ёстой. Мөнгөө бариад ирж байгаа хүмүүст хүндэтгэлтэй, авах гээхийн ухаанаар хандах ёстой. Монголын компаниуд гадаадад очиж улс орноо рекламдаж, гуйж түүж байж арай гэж хөрөнгө оруулалт олж ирдэг. Олж ирсэн мөнгөөрөө үйлдвэр байгуулна, барилга барина, уул уурхайг эргэлтэнд оруулна. Ажлын байр бий болгоно, улсад татвар төлнө. Эцэст нь Хөрөнгө оруулагч оруулсан мөнгөө тодорхой хувиар өсгөөд гарах сонирхолтой. Хэн ч айж ичин байж хэдэн төгрөгөө алдах эрсдэлд оруулахыг хүсэхгүй нь ойлгомжтой.

Блүүмберг телевизийг асаагаад үзвэл Тайланд, Малайз, Индонез, Хонг Конг гээд бүх л улс орнууд “манайд хөрөнгө оруулаач, сайхан таатай хөрөнгө оруулалтын орчин байна” гээд засгийн газрууд нь бодлоготойгоор зар сурталчилгаа явуулж байна шүү дээ. Гэтэл бид хураана, булаана гээд сөрөг мессеж цацаад байж болохгүй.

Яг одоо маш олон зуун сая долларын хөрөнгө оруулалт энэ сөрөг мессежээс болоод хил дээр гацчихаад байгааг би баттай, хариуцлагатайгаар хэлж болж байна. Энэ бүрийн ард зөндөө олон Монгол компаниуд хөрөнгө оруулалт авч чадахгүй, ажлын байр шинээр бий болгож чадахгүй болчихоод сууж байна.     

Оюу толгойн гэрээний талаар сүүлийн хэдэн саруудад олон яриа гарч байна, та үүнийг юу гэж хүлээж авдаг вэ, саяхан мэтгэлцээн хүртэл болсон?

Би даатгалын компанид бас ажилладаг хүн. Хэрэв манай компани хүнээс мөнгийг нь авч даатгалын гэрээн дээр гарын үсэг зурчихсан хойноо хохирол болоод нөхөн төлбөр өгөх болоход “Өө, болилоо”, эсвэл би ажлаасаа гарсан хойно шинээр ирсэн захирал нь “Өмнөх хүний асуудлыг би мэдэхгүй, наад гэрээ чинь хүчингүй” гэж хэлвэл ямар байдал үүсэх вэ?

Ер нь хүн төрлөхтөн гэрээ гэдэг зүйлийг 6 мянган жилийн өмнө яах гэж бий болгосон юм бэ. Тогтвортой байдал гэж юу юм бэ. Яагаад хүн ирээдүй нь тогтвортой ойлгомжтой байхад дуртай байдаг юм бэ. Гээд наад захын, их сургуулийн нэгдүгээр курсын хүүхдүүдэд ч ойлгомжтой асуудлуудыг бид ер нь дахин дахин бодож үзмээр байгаа юм.

Хэрэв засгийн газар нь буруу гэрээ байгуулчихсан юм бол тэд нартайгаа хариуцлага тооцох ёстой. Энэ бол зарчмын асуудал. Хэрэв гэрээ хэт нэг талыг баригдаж хийгдсэн бол бид асуудлаа зөв зүйтэй байдлаар гаргаж тавих ёстой.

Тэрнээс биш дарамталж байгаа юм шиг, ойлгомжгүй байдлаар гэрээгээ өөрчилнө гээд айлгаад байж болохгүй. Ийм саналууд байна, харилцан зохицоод өөрчилөх талаас нь хараач гэдэг байдлаар хөрөнгө оруулагчид асуудлыг тавьж болно шүү дээ.  

-Оюу толгойн асуудлыг цаашид тэгээд яах нь зүйтэй гэж та үзэж байна?

Оюу толгой бол ганцхан орд, ганцхан компани. Ердөө хэдхэн мянган хүн л ажиллах юм шүү дээ. ХААН банкны ажилтануудын тоо гэхэд л Оюу толгойгоос давж гарна гээд бодохгүй юу.

Ийм жижигхэн асуудлыг ингэж том болгож, ард түмэнд утга учиргүй хүлээлт үүсгэж, шоудаж, бүүр сонгуулийн зорилт болтол нь дэвэргэж байгаад маш их эмзэглэж явдаг. Монгол улсын ирээдүй бол Оюу толгой биш. Монгол улсын ирээдүй бол Оюунтай толгой гэж улсын ерөнхийлөгч эртээд телевизээр хэлж байна билээ.

Ирэх 50 жилд Монгол улс үнэхээр хүчирхэг, баян, олон улсын тавцанд өрсөлдөж чадах улс байж чадна. Тийм болох эсэх тухай асуудалд Оюу толгой, түүний хэдэн хувийг нь авах асуудал бол огтхон ч хамаагүй юм шүү гэдгийг л хэлье дээ.

Санхүүгийн зах зээлийн байдлыг та юу гэж дүгнэж байна?

Улс орны хөгжлийн түлхүүр нь эдийн засгийн зөв бодлого.

Эдийн засгийн бодлого хэрэгжих дэд бүтэц нь санхүүгийн зах зээл. Манай холбоо байгуулагдаад 8 жил болж байна. Энэ хооронд ард иргэдийн санхүү, эдийн засгийн мэдлэгийг сайжруулах тал дээр олон ажил хийлээ. Ахиц дэвшил гарч л байна. Гэхдээ өнөөдрийг хүртэл манай санхүүгийн зах зээл дэд бүтэц болохынхоо хувьд энхэл доголтой сумын төвийн шороон зам шиг л байна. Энэ дэд бүтэц олигтой бүрдэж бий болж чадсангүй. Дэд бүтэц байхгүй байгаа учраас цаашид баялагийн ялгарал гамшгийн төвшинд хүртэл явагдана. Баян хоосны ялгаа маш их болно. Эдийн засгийн хөгжил бүрэн утгаараа явахгүй. Африкийн бүтэлгүйтсэн уул уурхайн орнуудтай төстэй болох эрсдэл бодитойгоор бий болж эхэлээ.

Монголбанк, Санхүүгийн зохицуулах хороо, манай банкууд, брокерууд, даатгалын компаниуд хэрэндээ л хичээж ажиллаж байна. Гэтэл УИХ дээр ганц жижигхэн Оюу толгой гээд компанийн хувьцааг 50 хувийг нь авах уу 51 хувийг нь авах уу гэж яриад арваад жил болчихлоо шүү дээ. Үнэт цаасын зах зээлийн тухай хууль, Банкны тухай хууль, Хувийн хөрөнгө оруулалтын сангийн тухай хууль бол ерөөсөө сонин биш харин гадаадын хөрөнгө оруулагч нараас илүү ихийг авах тухай хууль л сонирхолтой, хэлэлцэгддэг, яригддаг ийм л асуудал байна.

Бизнес хийж байхад хэрэв эсрэг тал чинь чамайг яаж ийж байгаад дөнгөнө гэдгийг мэдэж байгаа бол хэн бидэндтэй ирж наймаа хийх юм болж байна?

Хямрал

Хямралаар амьсгалж явтал нэг мэдсэн 4 жил өнгөрчээ. Эхлээд санхүүгийн зах, тэгээд олон улсын эдийн засаг - харин одоо өрийн хямрал болоод явж байгаа билээ.

Эртээд нэг нөхөр энэ хямрал чинь уламжлал ёс заншлаа дагаагүйгээс болж байгаа юм шүү дээ гээд л бүлтэрч байна аа. Сүүлийн үед тв-н тоо өсөхтэй зэрэгцээд гудамжны хүмүүс экран дээр их гарч ирдэг болж дээ.

Эхлээд өөрсдөө ард түмнээ харанхуй болгочихоод дараа нь тэд нартаа таалагдах гэж харанхуй юм ярих нь өрөвдөлтэй ч юм шиг.

Ардчилалаа сайтар ойлгоогүй ардчилагчид, коммунизм-ямар нэг юм?! хоёрын дунд гацсан экс коммунистууд, 40 мянгатад төрсөн нэртэй дүр үзүүлэхээс өөр элит үнэр үгүй болсон элитэнцэрүүд, гадаадаас буцаж ирээд сэтгэл нь хил дээр гацсан экспатууд, улс төрийн хувьд хэт зөв болсон хулчгарууд, шинжлэх ухааны хувьд хэт зөв болчихсон залхуучууд гээд янз янзын бүлгийн нэгдэл хийгээд тэмцэлийн дор амьдрал өрнөнө.

Сиймхийгээр нь харин хэдэн төгрөг олох гэсэн солиотнууд эртний күнзийн суртал, библийн үлгэрүүд, буддизмийн философи тал хийгээд эзотерик талыг халтар хултар ойлгосноо тв-р бурж ард түмний тархийг ахиад эргүүлнэ.

Оюу толгойн гэрээ зөв хийгээд буруу эсэх, Хэрхэн ямар ч үнээр хамаагүй 10 мянган жилийн турш огтхон ч өөрчлөгдөөгүй уламжлалт мал аж ахуйгаа хадгалан үлдэх, Хэрхэн эсгийн таавчиг үйлдвэрлэдэг үндэсний үйлдвэрлэлийг босгох, Чингис хаан дахин төрж ард түмнийг аврах эсэх гэх мэтийн яг үнэндээ эдийн засгийн бөгөөд нийгмийн огтхон ч ач холбогдолгүй хийрхэлүүд нь агаарт дэгдэж Улаанбаатарын амьдрал - утаатай ба хөмөрсөн тогоо мэт 4 уулын дундаа шалдар булдар үргэлжилнэ.

Ийм буруу сэтгэхүй ноёлсон орчинд зөв хүн хүртэл буруу юм ярьж, буруу үйлдэл хийх нь инээдтэй ба эмгэнэлтэй.

Гэхдээ хүний дизайн нь өөрөө хөгжих. Квант төвшинд ухамсар ба материйн аль нь анхдагч тухай ярих нь утгагүй биз. Ухамсар нь өөрөө квантын үндсэн дизайны бүрдэл хэсэг байх.

Манай малчдаас бусад нь бүгд л байгалийн хүчийг сөрсөөр өнөө үед ирлээ. Бид ч гэсэн нэг л өдөр фермжсэн аж ахуйд шилжих л болно. Уг нь хийж л байсан юм. Тэрийг нь харин 90 онд хувьчлал нэрээр будаа болгочихсон болохоос.

Хэрэв наран дээр тооцоолоогүй том дэлбэрэлт болвол, эсвэл том солир ирж дэлхийг цохивол, эсвэл цаг уурын аажим өөрчлөлт нь дэлхийн гадаргыг амьдрахад бэрх орчин болгон хувиргавал - хүн төрлөхтөн амьд үлдэхийн тулд өнөөдөр хөгжиж байгаа, технологийг эзэмшиж байгаа болохоос биш байгал дэлхийдээ зохицож амьдарч байна гээд хөдөө агуйд амьдардаг ч юм биш. Энергийн урсгалын хувьд (аль вэ?) зөв дизайнтай гээд гэрт хөлдөж үхдэг ч юм биш.

Тийм л учраас хүн ухамсартай, ухаантай - материйн хамгийн ахисан төвшний нэгдэл юм. Хэрэв нохой шиг амьдарч, нохой шиг үхэх байсан юм бол ухамсараа бас давхар гээх ёстой болно.

Ямар ч байсан бид хүн гэдгээ л санах хэрэгтэй. Хүн дандаа өөдөө, хөгжил дэвшилд тэмүүлж, эерэг сэдэлтэй байх ёстой юм.

Эхлээд бид хүн, хүмүүс. Дараа нь харин бид Монголчууд. Бид дэлхийн бусад хүмүүсийн дунд Монголчууд байгаад мөхдөг юм биш, Монголчууд байгаад эзэлж хүн амьтан алж талж, соёл дурсгалыг нь устгадаг ч юм биш - харин Хүн төрлөхтөний ирээдүйн хөгжлийн загварыг тодорхойлогч нар байх ёстой.

Нэгэнт Америк маягийн демократ, чөлөөт зах зээлт системд маш их гажиг байгаа нь саяын хямралаар ойлгогдсон. Одоо тэгвэл бид шинэ гарцыг гаргах тухай яривал сайнсан. Ер нь хүн төрлөхтөн ирээдүйд яаж хөгжих вэ.

Квант физик өнөөдөр дөнгөж л хөгжиж эхэлж байна. Үүнийг хамгийн түрүүнд ойлгосон хүн нь  л хөгжлийг тодорхойлно.

Ухааны дээд нь хамгийн ойлгоход төвөгтэй зүйлийг хамгийн юм мэддэггүй хүнд ойлгуулах төвшинд хүрэх явдал.

Correctness

Өмнө нь би Дутагдлын шокын талаар бичиж байсан.

Academically correct, politically correct гэсэн шинэ хам шинжийн талаар бичье гэж бодлоо.

Зөв хүн гэж байдаг.

Зөв, тэнэг хүн гэж бас байна. Хэзээ ч "буруу" юм хийдэггүй хүнийг хэлж байгаа юм. Хэзээ ч буруу юм хийхгүй гэдэг чинь нөгөө талаасаа бас хэзээ ч зөв юм хийхгүй гэсэн үг.

Ер нь анзаараад байхад дэлхий ертөнц тэр чигээрээ гажиг нормалаар дүүрсэн байна.

Тухайлбал, улс төрийг улс төрийн тулд хийдэг. Эдийн засгийн бодлогыг эдийн засгийн онолын тусын тулд гаргаж хийдэг тийм гажиг сэтгэхүй дүүрч. Буруутан нь манай орчин үеийн боловсролын систем. Бүүр тухайлж хэлбэл Харвард мэт.

Эхлээд үнэн худал нь мэдэгдэхгүй баахан онол гаргачихаад, тэрнийхээ тусын тулд баахан тархи угаалт хийж, хүн төрлөхтөний лидер хэсгийнх нь фундаментал маягаар сэтгэх чадварыг нь үгүй хийж байх жишээтэй.

Жишээ нь энэ дэлхий дээрх бүх бизнесийн амин сүнс нь борлуулалт (маркетинг биш шүү дээ). Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээ зарж чадахгүй бол бусад менежментийн сэдэв утгаа алдана шүү дээ. Орлогогүй компанид хүний нөөцийн орчин үеийн шийдлийг нэвтрүүлээд ч яах юм.

Дэлхийн ямар ч топ MBA-д борлуулалтын хичээл заадаггүйг юу гэж ойлгохов. (ороод үз http://www.hbs.edu/mba/academic-experience/curriculum/Pages/required-curriculum.aspx)

Бизнесийн амин сүнс нь борлуулалт юм бол Борлуулалт мэдэхгүй бизнесийн маэстро байж яах юм болж байна.

Гэх мэтийн гажиг юмнууд их байна.

Эдийн засгийн фундаментал зорилго нь хүн ардын тусын тулд. Эдийн засгийн онол нь тэрхүү фундаментал зорилгыг биелүүлэх арга зам, аргачлалуудыг дөхөм болгоход оршдог. Тэгвэл амьдралдаа хүн ардын төлөө өчүүхэн ч зүйл хийж үзээгүй, бүүр хийх огт сэдэл ч үгүй эдийн засгийн ухааны докторуудаар яг юугаа хийдэг билээ.

Эдийн засгийн бодлогын шийдвэр гаргахдаа эдийн засгийн онолын тусын тулд хийдэг тийм дүүрчихсэн эдийн засагчдаар яг юу хийхэв. Энийг би academically correct гэж нэрлээд байгаа юм. Ийм юм байж болохгүй.

Хүн фундаменталли ба философикалли (fundamentally, philosophically) зөв байх ёстой болохоос биш академикали болон политикали зөв байх учиргүй. Тийм юм байж болохгүй юм.

Яагаад гэвэл, хэрэв тэгвэл, энэ бүх орчлон ертөнцийн артистик (artistic) мөн чанар нь алдагдаж, хэт техноложикал (technological) шинж чанарт суурилах болно. Болно ч гэж дээ, угаасаа суурилж эхэлчихээд байна. Тийм л учраас олон улсын эдийн засгийн хямрал болоод л, монгол улс хөгжихгүй удаад л, утаа шийдэгдэхгүй угжраад л байгаа юм шүү дээ.

Дээхнэ докторын шүүмж дээр суусан юм. Шүүмж эхлэв ээ. Гэтэл юу юугүй л хуудасны тоогоо зөв дугаарлаагүй байна, үг үсгийн алдаа байна, товъёогоо зөв гаргаагүй байна гэх мэтчилэн хөвөрсөн юм даа. Уг нь нээлт хийсэнд нь зориулж доктор өгдөг болохоос биш их л "зөв" бурсанд нь өгдөггүй л байлтай.

Сая Обама дахин сонгогдлоо. Мань эр we will change гэж хэлээд гарч ирсэнийг нь санах юм. Юуг ченжлэх гээд байгааг нь сонирхоод ойлгоогүй. Орчин үеийн хамгийн том гүрний удирдагчид хүртэл академик, политикийн хувьд хэт зөв болж эхэлсэн юм биш байгаа гэсэн хардлага төрдөг.

Лидер хүний баримтлах 9 зүйл, амжилтанд хүрэх 5 нууц, маркетингийн 3 зарчим энээ тэрээ бол ихэвчлэн (за яахав ээ ганц хоёр нь үнэн л байдаг байлгүй) ийм шинж чанар дээр суурилсан өнгөц сэтгэлгээ төдий л юм.

Манай төрийн байгууллагуудын гол алдаа бол тэдний дунд шатны дарга нар нь улс төрийн хувьд зөв байгаа байдал нь юм шүү дээ. Politically correct байна гэдэг нь монголд бол архаг төрийн байгууллагын удирдагч ч гэдэг юм уу, за бүүр төрийн хар хүн ч гэдэг юм уу байдлаар илрэх юм.

Олон юм нуршаад яахав. Үүний гол онцлог нь ерөөсөө юу ч хийхгүй байхад оршино. Ингээд л чи улс төрийн хувьд зөв хүн болчихож байгаа юм. Чи юу ч хийхгүй учраас алдаа гаргахгүй, өөр хүний хөл гаран дээр гишгэхгүй - ингээд л боллоо. Чи улс төрийн хувьд зөв хүн болон хувирлаа.

Гэтэл цаана чинь ард түмэн чинь хөгжил дэвшил үгүйлсэн харц тээн гудамжинд хөлхөлдөнө. Тэр харцыг харж чадахгүй өчүүхэн хөгийн амин хувиа хичээсэн зан гаргаж явсаар бүүр төгсөрч улсын лидер болж ч мэднэ. Нэг л их, төрийн хар хайрцагны бодлого гэж байдаг юм (хаана байгаа юм бэ), улс төрд ингэж ярьдаггүй юм, юм гэдэг чинь их нарийн байдаг юм (бүүр тэрэндээ үнэн голоос итгэчихсэн, аягүй л бол Адам Смитийн далд гарыг солгой ойлгоод ярьж байж ч мэднэ) гэхчилэн ам таглана.

Хөгжил дэвшилд academically correct, politically correct хүмүүс саад болно.