Global crisis

Олон улсын эдийн засгийн хямрал болж түүнээс гарч амжаагүй байтал дараагийн давалгаа цунами болон орж ирлээ.

Эртээд Монголбанкны Золжаргал ерөнхийлөгчтэй уулзаж байхад мань эр хэлсэн "Эдийн засагчид - хямрал хэзээ болох, болоод эхэлсэн хойно хэдий үргэлжлэх, дуусч байгаа үед нь үнэхээр дууссан эсэхийг - хэлж чадахгүй гэдгээ хүлээн зөвшөөрцгөөлөө" гэж.

Би 2008 онд хямрал нүүрлэж байхад Засгийн газрын ажлын хэсгийн гишүүн болж хэдэн удаа хуралд сууж байв. Монголын банк санхүүгийн системд ноцтой нөлөөлөл үзүүлэх болно гэж таньдаг мэддэг засаг барьж буй бүх хүмүүст хэлж анхааруулж байв. Мэдээж тэд ч гэсэн өөр өөрсдийн сувгаар мэдээлэлтэй байсан.

Хямрал бол үнэндээ "хямрал" өөрөө биш харин хямралд бэлтгэлгүй байдал мөн.

2008 онд бид зэсийн ханшийн уналтаас хамгаалах дериватив хэлцэл хийгээгүй байсан учраас улсын төсөв 300 гаруй тэрбум төгрөгний алдагдалд орсон болохоос биш олон улсад хямрал болоод бид тийм алдагдал хүлээсэн гэж би боддогүй. Энэ нь үнэндээ 100 ажилтантай барилгын компанийн захирал ажилчидаа каскгүй барилгын талбайд ажиллуулсантай адил. Тоосго унаад хүний толгой хагалсан нь байгалийн хүчин зүйлээс болсон биш харин каск өмсгөөгүй захирлын буруу гэсэн санаа. Ер нь бол тоосго унах нь хэвийн үзэгдэл. Касктай толгой дээр унагах нь менежментийн хариуцлага. Цаашлаад хагарсан толгойг эмчлүүлэх мөнгөгүй компани өөрийнх нь хохь гэж хэлж байгаатай адил. Зүй нь бол бүх ажилчид касктай, бас даатгалын компанид даатгуулсан байх учиртай. Ийм юмаа хийсэн хүний хувьд хямрал гэж бараг л боломжгүй зүйл болон хувирна даа.

Улс орны макро эдийн засгийн хувьд яг ижил.

Өнөөдөр зэсийн ханш 9000 доллараас унаад 7000 доллар болсон цохиж явна. Олон улсын хямрал double dip буюу хоёролсон уналт хэлбэрээр явагдаж байгаа ч юм болов уу энэ тэр гэсэн шиг юм эдийн засагчид ярьж байгаа. Зэсийн ханш 5000 доллар хүрэхэд энүүхэнд байна гэж би үзэж байна. 2008 онд каскгүй сууж байсан, одоо яав. Хандлага нь бол "үгүй эртээд толгой дээр тоосго унаад, толгой нэлээн өвдсөн, одоо бол нүд бүрэлзээд л байгаа гэхдээ дахиад нэг цохиулахад үхэхгүй биз, ер нь би хийморьтой монгол хүн юм чинь дахиад цохиулахгүй байлгүй дээ, эртээд барцад нь гарчихсан ш дээ" мэтийн сэтгэлгээ бололтой юм даг. УИХ гишүүд тийм л их хэл амтай юм бол Сангийн сайдыг яг иймэрхүү асуудлаар чихийг нь халууцуулж баймаар юм шиг ээ. Ямаанд мөнгө, гишүүн бүрт тэрбум өгөх болохоороо хэл ам нь дийлддэггүй гэж ойлгогдсон.

Global imbalance
Өмнө нь би олон газар ярьж бичсэн. Энэ хямрал бол ужгирсан хямрал болноо гэж. Тэр нь ч биелэлээ олж байх шиг байна. Учир нь бид (олон улс) хямралаас яаж анх хямралд орсон тэр аргаараа гарах гэж үзээд байна.

Байрны үнийн өсөлт энээ тэрээ бол зүгээр л нэг ханиалга. Гэтэл яг уушгинд ямар бактери орчихоод өвчлүүлээд байгааг нь бид өнгийж үзэх ёстой. Ханиалга дарах шингэн уугаад л яваад байж таарахгүй. Олон улсын эдийн засаг гээч юм бий болсон цагаасаа л ингэж явж ирлээ.

Хямралын шалтгаан - бактеритай тэмцэх дархлааны систем - бол ухамсарын асуудал. Хүн төрлөхтөний ухамсарлахуйг дээшлүүлж байж бид үүнээс гарна.

Stepping up

Хүн сарын 500 мянган төгрөгний төлөө ажиллах юм бол 500 мянган төгрөгний үнэтэй "робот" болж хувирна. Үүрд 500-аа л авна.
Харин хүн хийсэн ажлынхаа төлөө өнөөдөр 500 мянгыг авч байгаа бол маргааш илүүг хийгээд 600 мянгыг авч болно.

Монгол залуу Харвардад суралгүйгээр мэрийж ажиллаад Goldman Sachs-ийн дэд ерөнхийлөгчийн төвшинд хүртэл чадвахжиж болно. Тийм аймшигтай хэцүү даваа биш. Дэд ерөнхийлөгч сард 15,000 доллар авдаг гэвэл тэрний төлөө жаахан хөлс гаргахад асуудал алга. Сард 500 мянга авдаг хүн жилд 5,000 доллар олно. Дэд ерөнхийлөгчийн сарын цалинг 3 жил ажиллаж олох нь байна.
Ийм зүйлийг хүсч байна уу гэвэл бүгдээрээ л толгой дохино. Яагаад хэдхэн нь л чаддаг вэ. Яагаад гэвэл ердөө хэдхэн нь л тийм болохоор үнэн сэтгэлээсээ "шийддэг" учраас. Бусад нь нөгөө дуусч барагддаггүй шалтагуудаа тоочоод сууна.

Гэхдээ ер нь Харвардын магистр, Америкийн хөрөнгө оруулалтын банкирын төвшинд очоод л сэтгэл ханачих юм уу. За нэг 100 мянган доллараар спорт машин аваад 2 долоо хоног давхих л юм биз дээ. Тэгээд л тоглоомноосоо уйдсан хүүхэд шиг шинэ юм хайна. Бас ийм материаллаг зүйлст сэтгэл ханахгүй байж ч болно. Ер нь хүн болж ганц удаа төрсөнийх хүний хэмжээ хязгаарыг нь хайж үзэж ч бас л болно.

Ажиглаад байхад хүний тархи толгой олон ном уншсанаараа эсвэл эрдэмтэн магистр цол авсанаараа задардаггүй бололтой.

Ухамсарын дээд шатанд яаж хүн гарах вэ. Их ном уншиж уу. Доктор профессор болж уу. Үгүй юм шиг ээ.

Ер нь хүмүүс дандаа зөвхөн өөрийнхөө л тухай боддог. Хүн өөрийнхөө л тухай бодоод байвал яаж тэр хүний ухамсар дээшлэхэв. Би өмнө нь хүн философич - "би хэн бэ" асуултанд хариулт хайсаар насыг бардаг гэсэн. Харин одоо бодоход тэрний ахисан шатны синдром нь арай өөр хувилбараар буюу "бид хэн бэ" гэсэн байдлаар илрэх юм шиг.

Хүн бусад хүмүүсийн төлөө бодож, сэтгэж байж л мөн чанараа олж авдаг юм шиг харагдах юм. Эх хүн дандаа үрийн төлөө боддог учраас тийм агуу байдаг ч юм болов уу. Магадгүй дахиад нэг шат ахиад "хамаг амьтны тусын тулд" бодоод үзвэл яадаг юм бол.

Louis Vuitton

Харвардын MBA-д хүмүүс яах гэж суралцдаг вэ.

- Эдийн засгийн хямрал болж, ажлаасаа халагдсан хүмүүс толгой хоргодох гэж суралцах нь бий. Тэгэхээр эдийн засгийн хямралын жилүүдэд МВА моодонд ордог нь тэр.

- Эсвэл ажлын туршлагагүй, өөрийн гэсэн бүтээл - ярих, бахархах зүйлгүй хүмүүс хүнд харуулах цаастай болох гэж сурах нь бий.

- Зарим хүмүүс МВА-д сурвал дутагдлын шокноосоо гарч гэнэт гэгээрнэ гэж бодож ч сурдаг байх.

- Магадгүй хэсэг нь өөрийн чадал чансаагаа бусадтай харьцуулж үзэх гэж сурдаг болов уу.

- Ба бусад...

Гэхдээ энэ бол ярианы сэдэв биш юм. Ямар ч гэсэн Харвардад сурдаг хүмүүсийн багадаа дийлэнх олонх нь Who am I асуултандаа хариулт хайж очдог нь тодорхой.

Эрхэмсэг оршихуйгаа тодорхойлсон хүний хувьд тэнд очиж амьдралынхаа хайран 2 жилийг алдах утга учир байхгүй. Мэдээж Харвардад амрах зорилгоор хэсэг зуур очиж болох л юм л даа.

Харвардад хэнд ч хэрэггүй маркетингийн 5С заах болохоос биш маркетингийн урлаг заахгүй. 5С-р бол юу ч хийж чадахгүй. Юм хийлээ л гэж бодно. Үнэндээ тэр нь юу ч биш байна. Урлаг бол зорилгоо бүрэн ухамсарласан хүний хувьд агуйд ч төрнө.

Зорилгоо бүрэн ухамсарласан хүн түүндээ хүрэхийн тулд өдөр бүр шинээр юм сурна. Тэр зүйлсийг нь даан ч Харвард заахгүй. Гэхдээ Харвард хүмүүсийг зорилгоо тодорхой болгоход нь маш их тусалдаг байх. Тийм ч учраас бид Монголын сургуулиудыг Харвард шиг сайн болгох ёстой биз.

Магистрийн дипломтой хүмүүс энэ улсад хэрэггүй. Энэ улсад зорилго тодорхой түүндээ хүрэх итгэл үнэмшил дүүрэн л хүмүүс хэрэгтэй. Тэр хүмүүс нь Харвард төгссөн байна уу, Ховдод төгссөн байна уу ямар ялгаа байна аа. Тийм ч учраас хүмүүс "би гадаад сургууль төгссөн учраас", эсвэл "гадаад төгссөн хүн нь дээр", "гадаадад төгссөн хүмүүс эх орондоо тусална" гэх мэт жоохон инээдтэй ярианаасаа салаад - нөгөө гадаад сургууль төгссөн хүмүүс нь зорилгоо ойлгочихоод, түүндээ хүрэх ганц хоёр технологийн дүр суугаад ирж байна уу, эсвэл зүгээр цаас бариад ирж үү гэдгийг нь харвал дээр ч юм шиг.

Яг үнэндээ тэр цаас нь LV цүнхнээс ямар ч ялгаагүй эд болж хувирсан хүмүүс л харин олшроод байгаа юм шиг харагдах юм.

Европууд LV цүнх санжигануулж явахаа болиод удсан. Найзууд "хүн гэдэг чинь цүнхэн дээр тавьсан логогоор биш харин хийсэн бүтээсэн зүйлээрээ илэрхийлэгддэг юм байна шүү дээ" гэдгийг эцэст нь ойлгох аядсан бололтой. Харин манай Азиуд бол яаж хүний дор орохгүй байх вэ гээд үхэн хатан үзнэ. Япон, Хонг Конгийн охидууд цалингаа цуглуулж цуглуулж нөгөө алдарт LV цүнхээ авна. Өдөржин тэр цүнхээ бодсоор, ажилдаа үр бүтээл гаргаж чадалгүй - юун хийсэн бүтээснээрээ гайхуулах, би хэн бэ асуултандаа ч хариулт авч чадалгүй насыг барна. Хайран залуу насаа дуусгах үед хэдэн хуучин LV, 2011 оны өвгөрсөн Range Rover-той сууж байх юм биз дээ тэгээд. Одоо энэ үзэгдэл манайд харин халдварлан ид явж байх шиг байна даа.

Дүүрэн лого шивсэн цүнх, байнга эвдэрдэг машин, хоосон Харвардын диплом гуравын хооронд зарчмын ялгаа алга.

Гадаадад төгссөн учраас өндөр цалин авах ёстой, тэгэхдээ өдөржин фэйсбүүкдэж сууж байгаад шүү дээ. Ийм хүмүүс гадна төгсөөд ирж буй хүмүүсийн 95 хувийг нь эзэлдэг. Жоохон ажил өгөхөөр дийлэхгүй тавьчихдаг, харин хэл ам, хэрүүл уруул хийхдээ жигтэйхэн гарамгай залуучууд л олшироо юу даа. Тэгсэн мөртлөө англи хэлээ мэдэхгүй. Бичгийн хэл нь гэж авах юм байхгүй.

dialogue

Нэг сэтгүүл дээрээс сонин өгүүлбэрүүд харав.

"... Хувь хүнд л тархи гэж байдаг... хамт олны тархи гэгч зүйл байхгүй... А.Смит үндэсний баялаг зохиолдоо бичсэнчлэн хүн өөрийгөө бодохын тулд заавал бусдыг бодох шаардлагатай тулгардаг. Сайхан сэтгэлтэйдээ биш энэ бол орших арга... Хүн төрлөхтөний энэ нийгэм чинь амиа бодохын тулд бусдыг бодохоос аргагүйд хүрдэг тийм зохион байгуулалттай..." гэжээ.

Үүнийг философич хүн (ажлыг нь философич гэж тэр сэтгүүл дээр тавьж) хэлжээ.

Хэрэв хүн өөрийн эрх ашгийн төлөө бусдад нийцүүлж амьдардаг - өөрөөр хэлбэл нийгмийн утга учир нь хүн гэдэг амьтан зөвхөн хувьдаа ашиг тус бий болгохоор харилцаанд орж буй хэрэг. Тэгээд тэнд хамтын үзэл бодол, итгэл үнэмшил, зүрх сэтгэл байддаггүй юм бол бид юу вэ. Ахисан төвшний хонинууд уу.

Азарга өөрийн үр удмаа хамгаалан чонотой тэмцэлдэхдээ хувийн эрх ашгийн төлөө тэмцэлдэж буй хэрэг юм уу. Хэрэв одоо тэр унагыг хамгаалчих юм бол ирээдүйд хөгшин болсон хойно нь унага өвс дөхүүлж өгөх үү тээ.

Хүний хийж буй бүтээл нь бүгд ашиг олохын төлөө, хувийн эрх ашгийн төлөө бүтээгддэг юм уу. Тэгээд өөрийнхөө төлөө бусдад туслаж буй мэт "дүр" үзүүлж амьдардаг хэрэг үү. Тэгвэл урлагийн бүтээл чинь мөнгөний төлөө бүтээл болох нь ээ.

Хэрэв тийм байсансан бол нийгэм энэ хүртэл явж чадах байсан гэж үү.

Би А.Смитийн томъёололыг огт өөрөөр хүлээж авдаг.

Яг л библийг хүн бүр уншаад өөр өөрөөр ойлгодог шиг.

Гэтэл библи өөрөө маш олон эсрэг тэсрэг утгыг агуулах гэж бичигдээгүй нь лавтай.

Ертөнцийн мөн чанар, түгээмэл үнэн цор ганц. Түүн дээр л суурилж асуудлыг ярих ёстой. Түүнээс биш өөрийн хязгаарлагдмал мэдлэг, хангалтгүй туршлага дээр суурилан асуудлыг ойлгож, тайлбарлаж болохгүй.

Шинж чанар дээр суурилан мөн чанарыг тайлбарлах нь өөрөө ийм сүйрлийн сэтгэхүй авчирдаг. Асуудлыг тайлбарлаж байгаа хүн өөрийгөө бүх асуудлыг ойлголоо гэж бодмогц сүйрэл нь өөрөө сунжирсан гамшиг болж хувирдаг. Нөгөө хүн өөрөө дутагдлын гүн шоконд ордог.

Эртээд нэг сэтгүүлч надаас асуусан. "Би одоогоороо жаргалтай байж болохгүй юу" гэж... Үгүй ээ болохгүй.

Одоогоороо жаргалтай хүн гэж жилийн 365 хоног согтуу эсвэл мансууруулах бодис хэрэглэсэн байдалтай хүнийг л хэлэх байх.

Шинж чанар дээр хэт суурилан мөн чанарыг хүлээн авсан хүн зарчмын хувьд дээрхээс ялгаа багатай.

Жаргал - өнгөрсөн, ирээдүй хоёрт өнөөдрийг бодвол илүү түшиглэдэг. Өнгөрсөн цагт хийж бүтээсэн зүйлээрээ бахархах сэтгэл, ирээдүй цагт амьдралыг утга учиртай болгох хийж бүтээх зүйлс... Одоо цагт ирээдүйгээ барьж байгуулахуй.

True man is - a man - who is - what he speaks of. No strings attached, no phony interests, no acting, no bullshits.

One famous person said "Life is about acting from morning to bed" - according to a shallow observation, this might look true - but fundamentally this is a big lie. Life is not acting. Life has an unwavering, never changing, always be true meaning.