"MBA зэрэг бол юу ч биш, зүгээр нэг муу цаас" гэж мөн чанар, туйлын үнэнийг хэлэхэд Harvard-ийн MBA авсан этгээдийн дотор жихүүцэж доромжлогдсон мэт санагдаж байгаа тэр өрөвдөлтэй, хөөрхийлөлтэй байр байдлыг Дутагдлын Шок гэдэг. Туйлын үнэн Дорнод аймагт төрсөн нөхөр, Увс аймагт төрсөн нөхөр хоёрын хувьд огт өөр өөр байдлаар тодорхойлогдохгүй юм. Туйлын үнэн, мөн чанар Андромеда галактик, Марс, Дэлхий хаанаас ч харсан нэг л байх юм. Үнэхээр MBA диплом does not mean anything л юм бол энэ нь MBA, bachelor, Ph.D, Sc.D, хар шар бүх л хүний хувьд үнэн л байх юм. Үүнийг хүлээж авч чадахгүй өөрийн өчүүхэн парадигмаас харж байгаа бол түүнийг Дутагдлын Шок гэх юм.
Харин Гологдлын Шок бол арай өөр.
Хүн гэж амьтан орчлонгийн хамгийн дээд төвшний, хамгийн төвөгтэй харьцангуй чөлөөт нэгдэл юм. Гэтэл энэ амьтан өөрийн тэр байдлыг ойлгож үл чадан, алсад байх эгэл, жирийн бүтэцтэй одыг гайхан дурандаж "Алсад харагдах өнгөт од оо" гэх мэтчилэн Гологдлын Шоконд орох юм.
Хүмүүс байнга л өөрсдийгөө голж, гологдлын шоконд ордог. Манай ангийн Б онц сурдаг - учир нь тэр - баян айлд төрсөн, аав нь багш учраас, угаасаа ухаантай юм чинь, төрөлхийн азтай, Улаанбаатарынх, найзууд нь лаг, хумхын ордных, солгой учраас - үгүй ер нь хүмүүс юу ч гэж зохиож хэлж мэднэ. Ингэж гологдлын шоконд орсон үедээ ашигладаг бүтээлч, олон ургальч байдлаа хүмүүст хэрэгтэй зүйл бүтээх, өөрийнхөө амьдралын мөн чанарыг ойлгоход ашигладаг болоосой. Үгүй ядаж загвар зохион бүтээхэд ашиглахад л дорвитой амжилтанд хүрнэ гэж бодож байна.
Friday, July 29, 2011
English study tip
Англи хэл сурна гэдэг бол их хэцүү асуудал.
Хэл сурахад үгийн баялаг ихтэй байх нь хамгийн чухал хоёр зүйлийн нэг нь гэдэгтэй санал нийлэх биз. Тэгвэл үгийн баялагийг үг цээжилж ихэсгэх нь ойлгомжтой.
Яаж үг амархан цээжлэх вэ гэдэг асуултыг хөндөхдөө яагаад үг цээжилэхэд хэцүү байдаг вэ гэдэг талаас нь харсан нь зүйтэй.
Хүмүүс ихэвчлэн үгийг утгатай нь холболгүйгээр цээжилж алдаа гаргадаг. Ингэхдээ толь бичгээс тухайн үгтэй холбоотой 5 өөр утгыг нэг дор хамтад нь цээжилэх гэж оролддог.
Хэлд орж буй хүүхдэд Сэрээг - үнэндээ - Сэрээ, Салаа Халбага, Сэрээнцэр, Мини хүрз гэсэн 5 зүйл нэг зэрэг оршин байна гэж ойлгуулах гээд үзвэл юу болох нь ойлгомжтой.
Миний анзаарахад хүн дунджаар өдөрт 20 үг цээжилэхэд нэг их зовохгүй.
Гол нууц нь эдгээр 20 үгээ тухайн үйл явдлын утгатай холбогдуулан нэг л утгаар нь цээжилэхэд оршин байгаа юм.
Ер нь бол хаа хамаагүй нэг ном барьж аваад тэрийгээ 20 мэдэхгүй үг гарах хүртэл унших хэрэгтэй. Ингээд эдгээр үгнүүдээ зөвхөн тухайн номонд дурдагдаж байгаа нэг л утгаар нь цээжилнэ. Ингэвэл хэл сурахад маш хялбар болж ирнэ.
Хэл сурахад үгийн баялаг ихтэй байх нь хамгийн чухал хоёр зүйлийн нэг нь гэдэгтэй санал нийлэх биз. Тэгвэл үгийн баялагийг үг цээжилж ихэсгэх нь ойлгомжтой.
Яаж үг амархан цээжлэх вэ гэдэг асуултыг хөндөхдөө яагаад үг цээжилэхэд хэцүү байдаг вэ гэдэг талаас нь харсан нь зүйтэй.
Хүмүүс ихэвчлэн үгийг утгатай нь холболгүйгээр цээжилж алдаа гаргадаг. Ингэхдээ толь бичгээс тухайн үгтэй холбоотой 5 өөр утгыг нэг дор хамтад нь цээжилэх гэж оролддог.
Хэлд орж буй хүүхдэд Сэрээг - үнэндээ - Сэрээ, Салаа Халбага, Сэрээнцэр, Мини хүрз гэсэн 5 зүйл нэг зэрэг оршин байна гэж ойлгуулах гээд үзвэл юу болох нь ойлгомжтой.
Миний анзаарахад хүн дунджаар өдөрт 20 үг цээжилэхэд нэг их зовохгүй.
Гол нууц нь эдгээр 20 үгээ тухайн үйл явдлын утгатай холбогдуулан нэг л утгаар нь цээжилэхэд оршин байгаа юм.
Ер нь бол хаа хамаагүй нэг ном барьж аваад тэрийгээ 20 мэдэхгүй үг гарах хүртэл унших хэрэгтэй. Ингээд эдгээр үгнүүдээ зөвхөн тухайн номонд дурдагдаж байгаа нэг л утгаар нь цээжилнэ. Ингэвэл хэл сурахад маш хялбар болж ирнэ.
Monday, July 18, 2011
Монголчууд дунд ер нь их өчүүхэн амбицтай, том яриатай улсууд дүүрч.
УИХ, ард түмэн угаасаа огт ойлгохгүй байхад, өөрсдийнхөө сонгогдох тухай хуулийг жил дамнуулан хэлэлцэж байна. Яг үнэндээ бол юу шудрага, юу шудрага бусын тухай асуудал биш, харин аймаг, сумдыг хэрхэн хувааж авах тал дээр л толгой нь ажилламар аядаж, ажиллах ч биш сүүлдээ тархи нь эргээд ингэж буй.
Элдэв хурал цуглаан нь өчүүхэн амбицтай, том яриатай мэргэдээр дүүрч. "Улс орныг хөгжүүлэхийн тулд эдийн засгийг л сайн хөгжүүлэх учиртай юм шүү дээ" эсвэл "Зөв тогтолцоо нь улсын тулгуур мөн" гэх мэтчилэн огт утга учир бага, чихэнд наалдаж, тархинд шингэхгүй үгсийг хэдэн цагийн турш бурахдаа л гаргууд болсон юм шиг. Дорвитойхон судлагаа хийгээд ир гэхээр 100-хан мянган төгрөгний хэрүүл хийгээд зогсож байх жишээтэй.
Ийм худал - улсыг жолоодогч, эсвэл мэргэний дүр эсгэгчийг өчүүхэн амбицат, том яригч гэж нэрлэвэл зохилтой.
Зүй нь Монголчууд агуу амбицтай, өчүүхэн яригч нар байвал зохино.
Юу шудрага, юу шудрага бус юм бэ?
Гурвалжингийн гүүрийг засах гэж бүтэн 3 сар хаахдаа тэр гүүр хүрдэг замыг нь огт засалгүй үлдээсэн нь шудрага бус юм. Тэгээд тэр хүрдэг зам нь асар олон машиныг эвдэлсэний хойно тэр замыг засах гэж дахиад хаахдаа дахиад дутуу хуудуу зассан нь шудрага бус юм.
Сонгууль ямар арга хэлбэрээр явах нь яг үнэндээ ард түмэнд сонин биш байна. Тэрийг намуудаас өөр сонирхож байгаа хүн огт алга. Төр баригч нөхдүүд фундаментал байдлаар сэтгэж чадахгүй, үе нь өнгөрсөн нь тодорхой ч, ядаж ард иргэд юу хүсч байгааг 4 туслахынхаа нэгийг гүйлгэж жилдээ нэг удаа асуух хэрэгтэй.
Агуу амбицтай байх нас, үе нь социализмтайгаа цуг булшлагдсан байлаа гэхэд өчүүхэн ярьж эхэлмээр байна. УИХ дээр Үнэт цаасны зах зээлийн тухай хууль, Жолоочын заавал даатгал, Компанийн тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг хэлэлцэх араам нь хүрэхгүй нь нэгэнт тодорхой тул ядаж Гурвалжингийн гүүрний засварыг яаж хийх талаар ярьдаг болмоор байна.
Энэ хачин парадокс нь хадлварлаад одоо бүүр зурагтаар 10 настай хүүхэд хүртэл "Би улс орноо хөгжүүлмээр байна" гэх мэтийн юм ярьж сонсогдох юм. Өчүүхэн амбиц, том яриа нийгэмд их газар аван хадлварлах юм бол ард түмний нүд сохорч тэдний хэн нэгэн бурангуй этгээд хүссэн зүгтээ залах боломжтой болно. Үндэсний аюулгүй байдал гэж энийг л хэлэх байх. Тэрнээс биш Хятад, Оростой байлдах тухай асуудал биш л байлтай.
Та ямар шашин шүтдэг вэ гэхэд захын Монгол "Буддыг шүтдэг" гэж хэлнэ. За Буддын ямар философийг нь та юу гэж ойлгож байна вэ гэхээр - таг. Өөрийнхөө огт ойлгохгүй юмыг шүтнэ гээд яриад эхлэхээр итгэл үнэмшил гэдэг ойлголт утгаа алдаж, үнэ цэнэгүй болов.
УИХ, ард түмэн угаасаа огт ойлгохгүй байхад, өөрсдийнхөө сонгогдох тухай хуулийг жил дамнуулан хэлэлцэж байна. Яг үнэндээ бол юу шудрага, юу шудрага бусын тухай асуудал биш, харин аймаг, сумдыг хэрхэн хувааж авах тал дээр л толгой нь ажилламар аядаж, ажиллах ч биш сүүлдээ тархи нь эргээд ингэж буй.
Элдэв хурал цуглаан нь өчүүхэн амбицтай, том яриатай мэргэдээр дүүрч. "Улс орныг хөгжүүлэхийн тулд эдийн засгийг л сайн хөгжүүлэх учиртай юм шүү дээ" эсвэл "Зөв тогтолцоо нь улсын тулгуур мөн" гэх мэтчилэн огт утга учир бага, чихэнд наалдаж, тархинд шингэхгүй үгсийг хэдэн цагийн турш бурахдаа л гаргууд болсон юм шиг. Дорвитойхон судлагаа хийгээд ир гэхээр 100-хан мянган төгрөгний хэрүүл хийгээд зогсож байх жишээтэй.
Ийм худал - улсыг жолоодогч, эсвэл мэргэний дүр эсгэгчийг өчүүхэн амбицат, том яригч гэж нэрлэвэл зохилтой.
Зүй нь Монголчууд агуу амбицтай, өчүүхэн яригч нар байвал зохино.
Юу шудрага, юу шудрага бус юм бэ?
Гурвалжингийн гүүрийг засах гэж бүтэн 3 сар хаахдаа тэр гүүр хүрдэг замыг нь огт засалгүй үлдээсэн нь шудрага бус юм. Тэгээд тэр хүрдэг зам нь асар олон машиныг эвдэлсэний хойно тэр замыг засах гэж дахиад хаахдаа дахиад дутуу хуудуу зассан нь шудрага бус юм.
Сонгууль ямар арга хэлбэрээр явах нь яг үнэндээ ард түмэнд сонин биш байна. Тэрийг намуудаас өөр сонирхож байгаа хүн огт алга. Төр баригч нөхдүүд фундаментал байдлаар сэтгэж чадахгүй, үе нь өнгөрсөн нь тодорхой ч, ядаж ард иргэд юу хүсч байгааг 4 туслахынхаа нэгийг гүйлгэж жилдээ нэг удаа асуух хэрэгтэй.
Агуу амбицтай байх нас, үе нь социализмтайгаа цуг булшлагдсан байлаа гэхэд өчүүхэн ярьж эхэлмээр байна. УИХ дээр Үнэт цаасны зах зээлийн тухай хууль, Жолоочын заавал даатгал, Компанийн тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг хэлэлцэх араам нь хүрэхгүй нь нэгэнт тодорхой тул ядаж Гурвалжингийн гүүрний засварыг яаж хийх талаар ярьдаг болмоор байна.
Энэ хачин парадокс нь хадлварлаад одоо бүүр зурагтаар 10 настай хүүхэд хүртэл "Би улс орноо хөгжүүлмээр байна" гэх мэтийн юм ярьж сонсогдох юм. Өчүүхэн амбиц, том яриа нийгэмд их газар аван хадлварлах юм бол ард түмний нүд сохорч тэдний хэн нэгэн бурангуй этгээд хүссэн зүгтээ залах боломжтой болно. Үндэсний аюулгүй байдал гэж энийг л хэлэх байх. Тэрнээс биш Хятад, Оростой байлдах тухай асуудал биш л байлтай.
Та ямар шашин шүтдэг вэ гэхэд захын Монгол "Буддыг шүтдэг" гэж хэлнэ. За Буддын ямар философийг нь та юу гэж ойлгож байна вэ гэхээр - таг. Өөрийнхөө огт ойлгохгүй юмыг шүтнэ гээд яриад эхлэхээр итгэл үнэмшил гэдэг ойлголт утгаа алдаж, үнэ цэнэгүй болов.
Quantum uncertainy
I have studied quantum physics for the past 3 weeks.
Quantum or sub-atomic level
The discovery is - scientists i.e. quant physicists have no clue about the fundamental building blocks, their reactions, energy interactions or whatever that we are made of. No one understands clearly how we get mass, how quantum interactions relate to worldly interactions i.e. the apparent mis-relationship between newtonian physics and quantum physics. The one of prevailing String Theory sounds like a kids imagination without any sound mathematical support to it. Standard Model hypothesizes sub-atomic particles but fails when it comes to gravity and energy interactions. Newtonian physics and Einsteins relativity can not describe quantum matters, from which we are all made of. Without understanding the building blocks and its energy interactions, Newtonian physics may fail at some point to explain celestial objects thoroughly.
Universal level
The origin of the universe is nothing but a speculation. We have no understanding about 99.6% of the universe where it is prevailed by Dark Matter and Dark Energy - of which we have no clue.
Quantum or sub-atomic level
The discovery is - scientists i.e. quant physicists have no clue about the fundamental building blocks, their reactions, energy interactions or whatever that we are made of. No one understands clearly how we get mass, how quantum interactions relate to worldly interactions i.e. the apparent mis-relationship between newtonian physics and quantum physics. The one of prevailing String Theory sounds like a kids imagination without any sound mathematical support to it. Standard Model hypothesizes sub-atomic particles but fails when it comes to gravity and energy interactions. Newtonian physics and Einsteins relativity can not describe quantum matters, from which we are all made of. Without understanding the building blocks and its energy interactions, Newtonian physics may fail at some point to explain celestial objects thoroughly.
Universal level
The origin of the universe is nothing but a speculation. We have no understanding about 99.6% of the universe where it is prevailed by Dark Matter and Dark Energy - of which we have no clue.
Sunday, July 17, 2011
Chaotic probability of LUCK
Азын тухай бичнэ гэж амалсан. Сугалаанд хожих нь аз мөн үү гэж нэг нь асуусан. Азаар амьдарвал ямар утга байгаа юм бэ гэж би бас өмнө нь бичсэн.
CHAOTIC PROBABILITIES OF LUCK
What is Probability?
What is Risk?
What is Chaos?
What is Luck?
Probability (Магадлал)
Хүн төрлөхтөн эрт үеэс эхлэн ирээдүйн нууцыг тайлахаар оролдож эхэлсэн. Энэ хооронд юу эсийг үзэх вэ. Ирээдүйг зөгнөдөг шидтэнээс эхлээд бурхан, савдаг, чөтгөр гэх мэт элементүүдийг хүн төрлөхтөн ургуулан боджээ. Мэдээж ирээдүй гэрэлтэж эхэлмэгц "сайн тал" буюу бурхан, харин муугаар эргэж тариа ногоогоо мөндөрт цохиулах юм бол "муу тал" буюу чөтгөр, савдагийн хийсэн ажил болж таарч байв. Мэдээж үүнтэй холбоотойгоор бизнес цэцэглэж мууг зайлуулж, сайныг дууддаг ер бусын хүмүүс гарч ирэн мөнгө хийж эхэлсэн.
Ойролцоогоор 4000 орчим жилийн өмнөөс дээрх системийн бүтэлгүйтлийг хүмүүс анзаарч эхэлсэн байх юм. Ингээд дундаа мөнгөн сан бий болгож эхэлсэн. Хэн нэгний гэр галд шатвал түүнд тэр сангаасаа өгдөг байв. Бизнес глобалчилагдаж эхлэхэд буюу 1300 оны үед хүмүүс даатгалын бизнесийг жинхэнэ утгаар нь цэцэглүүлэв. Дэлхий дээрх хамгийн "ариун дагшин" бизнес бол магадгүй даатгалын бизнес болой. Хамгийн анхны бизнес ийнхүү олон хүний сайн сайхны төлөө байгуулагдсан нь тэр.
Мөнгөө өгдөггүй муусайн даатгалын компаниуд гэж эхнэртээ хандан бичсэн худалдаачны захидал 1400 орчим онд хамааралтай. Маш их луйвар гардаг тул мөнгөө өгөхдөө сайтар судлах нь тэдний натур. Аягүй бол тэр худалдаачин мөнгөө авчихаад өөр зүйлд зарцуулчихсан ч байж мэднэ.
Ирээдүйд цаг агаар хүйтрэх, гал гарах, ургац муудах, хүүхэд өвдөх, үнэ ханш унах эсвэл өсөх зэрэг маш олон тодорхойгүй зүйлс хүний амьдралд бий. Гэхдээ энэ бүгд бурханаас хамаарахгүй, "бурхан шоо шиддэггүй" гэж Эйнштэйн хэлж байв. Жаахан философидоод, логикийг нь хөөгөөд үзвэл бурхан шоо шиддэггүй болохыг амархан мэдэж болно.
1600-1700 оны үед Зоосыг дээш нь шидэхэд сүлдээрээ эсвэл тоогоороо буух "магадлал" (ирээдүй нь) нь 50/50 буюу 0.5 эсвэл 50% юм байна гэдгийг тооцлоо.
Энэ бол ирээдүйд гарч болох үр дүнгийн магадлал юм. Хэрэв энэхүү магадлал алдагдал дагуулж байгаа бол түүнийг эрсдэл гэж нэрлэж эхэлжээ.
Хэрэв та зоос сүлдээрээ буухад 100 төгрөг алдахаар мөрийцэж зоосыг шидсэн бол -
- Зоос сүлдээрээ буух магадлал нь 0.5
- Таны ирээдүйн болзошгүй алдагдал 50% магадлалтайгаар 100 төгрөг буюу
- Энэ тоглоомны эрсдэл нь 50 төгрөг билээ. (100x0.5=50)
1800 оны үед даатгалын бизнес жинхэнэ утгаараа хөгжиж амьдралын хүснэгт (life table) зохиож өнгөрсөн ажиглалт дээр тулгуурлан ирээдүйд юу болж болох бүх магадлалуудыг тооцоолж эхэллээ. Ирэх өвөл зуд болох магадлал хэд вэ? Ирэх өвөл зуд болох эрсдэлийн хэмжээ хэд вэ? Дорж хэд наслах вэ? Доржийн автомашин мөргөлдөх эрсдэлийн хэмжээ хэд вэ? энэ бүгдийг тоо баримт цуглуулан хэмжиж эхэлжээ.
CHAOS
200 гаруй жилийн турш бүх зүйлсийн мэдээ баримтыг цуглуулж ирээдүйн магадлалыг нь тооцоолсоны эцэст эдийн засгуудыг загварчилж, бүүр давраад хүний шийдвэр гаргалтыг хүртэл загварчлах оролдлого хийж эхлэв. Учир нь цаг агаарыг бүрэн тооцоолж дууссан, байгалийн чанартай эрсдлүүдийг хяналтандаа авах тал дээр хүн төрлөхтөн айхтар том алхам хийгээд байлаа. Харин хүмүүс маш олноор нягтарч амьдарч эхэлснээр шинэ төрлийн эрсдлүүд үүссэн бөгөөд энэ нь хүмүүстэй холбоотой эрсдлүүд байлаа. Тухайлбал ирэх онд газрын тосны үнэ өсөх эрсдэл нь маш бодитой ба энэ нь бүхэл бүтэн улс орныг хөлдөөж алж мэдэх том эрсдэл болон хувирав.
"Миний шилдэг менежментийн зарчмууд"-д дээр бий. Хүний үйлдэл, хариу үйлдлийг загварчлах нь философийн хувьд боломжгүй гэж.
Харин эрдэмтэд 1950 оны үеэс шинэ ажиглалт хийв. Шугаман загварчлал дээр ажиллаж байсан нэгэн эрдэмтэн өгөгдлийн утгыг өчүүхэн төдий буюу маш бага оронгийн нарийвчлалаар өөрчлөхөд үр дүн аймшигтай ихээр савлав. Үүнээс болоод эрсдлиийн философийн бүхэл бүтэн шинэ урсгал бий болсон билээ. Үүнийгээ Хаос гэж нэрлэв.
Эрвээхэйн далавчны нөлөө буюу - Хавайд нисч яваа эрвээхэйн далавчнаас үүссэн агаарын өчүүхэн урсгал Хойд Америкт 3 сарын дараа хүчит торнадо үүсгэнэ - гэдэг нь ХАОС онолын хамгийн энгийн тайлбар юм.
Эрсдэл, магадлалыг тооцоолохдоо дандаа өнгөрсөн үеийн ажиглалт дээр үндэслэж байв. Гэтэл хорвоо дэлхий хаос шинж чанартай. (хүн хорвоогийн хэсэг) Өчүүхэн төдий өөрчлөлт өгөхөд үр дүн хаос маягтай савалдаг.
Малын индексжүүлсэн даатгалын хураамжийг тооцолохдоо эхлээд ирээдүйд зуд болох магадлалыг, дараа нь зуд болсон тохиолдолд нийт малын хэдэн хувь нь хоргодохыг тооцов. Гэтэл яг бодит байдал дээрээ Монголын даатгалын компаниуд, төр, дэлхийн банк алдагдал хүлээсэн юм. Учир нь 3 жил дарааллаад зуд болж орхив. Ийнхүү 3 жил дарааллан зуд болох магадлал нь маш бага буюу 100 гаруй жилд нэг л удаа юм. Тийм учраас 3 жил дарааллан зуд болно гэж хэн ч тооцоолоогүй юм.
Энэ бол байгалийн үзэгдэл. Хүмүүсийн хувьд бол ХАОС шинж чанар нь бүүр ч илүү их байхаар харагдаж байгаа. 50 жилийн өмнө хүмүүс компьютер гэж мэддэггүй байсан. Одоо бүгд мэдээллийг маш хурдтай авч бас тарааж байна. Би өмнө нь хэрэв дэлхий дээр өмнө нь conspiracy гэж байсан юм бол одоо байх ямар ч практик боломжгүй гэж бичсэн. Хүн төрлөхтөний өмнө цоо шинэ парадигм гарч ирсэн юм. Энэ нь тэднийг улам таагдашгүй болгож буй.
Luck is something that is the opposite of risk. No one wants the risk materializes, everyone tries to avoid the risk. Every human action contains a risk. Life itself is a risky proposition (someone said). Thus you came to this world means you will be surrounded by all different types of risks.
There is a concept called risk - return relationship. Luck is something that fell on you when you were not "supposed" to get it. Luck is chaotic and probabilistic in nature, so no one should expect luck to change their lives.
CHAOTIC PROBABILITIES OF LUCK
What is Probability?
What is Risk?
What is Chaos?
What is Luck?
Probability (Магадлал)
Хүн төрлөхтөн эрт үеэс эхлэн ирээдүйн нууцыг тайлахаар оролдож эхэлсэн. Энэ хооронд юу эсийг үзэх вэ. Ирээдүйг зөгнөдөг шидтэнээс эхлээд бурхан, савдаг, чөтгөр гэх мэт элементүүдийг хүн төрлөхтөн ургуулан боджээ. Мэдээж ирээдүй гэрэлтэж эхэлмэгц "сайн тал" буюу бурхан, харин муугаар эргэж тариа ногоогоо мөндөрт цохиулах юм бол "муу тал" буюу чөтгөр, савдагийн хийсэн ажил болж таарч байв. Мэдээж үүнтэй холбоотойгоор бизнес цэцэглэж мууг зайлуулж, сайныг дууддаг ер бусын хүмүүс гарч ирэн мөнгө хийж эхэлсэн.
Ойролцоогоор 4000 орчим жилийн өмнөөс дээрх системийн бүтэлгүйтлийг хүмүүс анзаарч эхэлсэн байх юм. Ингээд дундаа мөнгөн сан бий болгож эхэлсэн. Хэн нэгний гэр галд шатвал түүнд тэр сангаасаа өгдөг байв. Бизнес глобалчилагдаж эхлэхэд буюу 1300 оны үед хүмүүс даатгалын бизнесийг жинхэнэ утгаар нь цэцэглүүлэв. Дэлхий дээрх хамгийн "ариун дагшин" бизнес бол магадгүй даатгалын бизнес болой. Хамгийн анхны бизнес ийнхүү олон хүний сайн сайхны төлөө байгуулагдсан нь тэр.
Мөнгөө өгдөггүй муусайн даатгалын компаниуд гэж эхнэртээ хандан бичсэн худалдаачны захидал 1400 орчим онд хамааралтай. Маш их луйвар гардаг тул мөнгөө өгөхдөө сайтар судлах нь тэдний натур. Аягүй бол тэр худалдаачин мөнгөө авчихаад өөр зүйлд зарцуулчихсан ч байж мэднэ.
Ирээдүйд цаг агаар хүйтрэх, гал гарах, ургац муудах, хүүхэд өвдөх, үнэ ханш унах эсвэл өсөх зэрэг маш олон тодорхойгүй зүйлс хүний амьдралд бий. Гэхдээ энэ бүгд бурханаас хамаарахгүй, "бурхан шоо шиддэггүй" гэж Эйнштэйн хэлж байв. Жаахан философидоод, логикийг нь хөөгөөд үзвэл бурхан шоо шиддэггүй болохыг амархан мэдэж болно.
1600-1700 оны үед Зоосыг дээш нь шидэхэд сүлдээрээ эсвэл тоогоороо буух "магадлал" (ирээдүй нь) нь 50/50 буюу 0.5 эсвэл 50% юм байна гэдгийг тооцлоо.
Энэ бол ирээдүйд гарч болох үр дүнгийн магадлал юм. Хэрэв энэхүү магадлал алдагдал дагуулж байгаа бол түүнийг эрсдэл гэж нэрлэж эхэлжээ.
Хэрэв та зоос сүлдээрээ буухад 100 төгрөг алдахаар мөрийцэж зоосыг шидсэн бол -
- Зоос сүлдээрээ буух магадлал нь 0.5
- Таны ирээдүйн болзошгүй алдагдал 50% магадлалтайгаар 100 төгрөг буюу
- Энэ тоглоомны эрсдэл нь 50 төгрөг билээ. (100x0.5=50)
1800 оны үед даатгалын бизнес жинхэнэ утгаараа хөгжиж амьдралын хүснэгт (life table) зохиож өнгөрсөн ажиглалт дээр тулгуурлан ирээдүйд юу болж болох бүх магадлалуудыг тооцоолж эхэллээ. Ирэх өвөл зуд болох магадлал хэд вэ? Ирэх өвөл зуд болох эрсдэлийн хэмжээ хэд вэ? Дорж хэд наслах вэ? Доржийн автомашин мөргөлдөх эрсдэлийн хэмжээ хэд вэ? энэ бүгдийг тоо баримт цуглуулан хэмжиж эхэлжээ.
CHAOS
200 гаруй жилийн турш бүх зүйлсийн мэдээ баримтыг цуглуулж ирээдүйн магадлалыг нь тооцоолсоны эцэст эдийн засгуудыг загварчилж, бүүр давраад хүний шийдвэр гаргалтыг хүртэл загварчлах оролдлого хийж эхлэв. Учир нь цаг агаарыг бүрэн тооцоолж дууссан, байгалийн чанартай эрсдлүүдийг хяналтандаа авах тал дээр хүн төрлөхтөн айхтар том алхам хийгээд байлаа. Харин хүмүүс маш олноор нягтарч амьдарч эхэлснээр шинэ төрлийн эрсдлүүд үүссэн бөгөөд энэ нь хүмүүстэй холбоотой эрсдлүүд байлаа. Тухайлбал ирэх онд газрын тосны үнэ өсөх эрсдэл нь маш бодитой ба энэ нь бүхэл бүтэн улс орныг хөлдөөж алж мэдэх том эрсдэл болон хувирав.
"Миний шилдэг менежментийн зарчмууд"-д дээр бий. Хүний үйлдэл, хариу үйлдлийг загварчлах нь философийн хувьд боломжгүй гэж.
Харин эрдэмтэд 1950 оны үеэс шинэ ажиглалт хийв. Шугаман загварчлал дээр ажиллаж байсан нэгэн эрдэмтэн өгөгдлийн утгыг өчүүхэн төдий буюу маш бага оронгийн нарийвчлалаар өөрчлөхөд үр дүн аймшигтай ихээр савлав. Үүнээс болоод эрсдлиийн философийн бүхэл бүтэн шинэ урсгал бий болсон билээ. Үүнийгээ Хаос гэж нэрлэв.
Эрвээхэйн далавчны нөлөө буюу - Хавайд нисч яваа эрвээхэйн далавчнаас үүссэн агаарын өчүүхэн урсгал Хойд Америкт 3 сарын дараа хүчит торнадо үүсгэнэ - гэдэг нь ХАОС онолын хамгийн энгийн тайлбар юм.
Эрсдэл, магадлалыг тооцоолохдоо дандаа өнгөрсөн үеийн ажиглалт дээр үндэслэж байв. Гэтэл хорвоо дэлхий хаос шинж чанартай. (хүн хорвоогийн хэсэг) Өчүүхэн төдий өөрчлөлт өгөхөд үр дүн хаос маягтай савалдаг.
Малын индексжүүлсэн даатгалын хураамжийг тооцолохдоо эхлээд ирээдүйд зуд болох магадлалыг, дараа нь зуд болсон тохиолдолд нийт малын хэдэн хувь нь хоргодохыг тооцов. Гэтэл яг бодит байдал дээрээ Монголын даатгалын компаниуд, төр, дэлхийн банк алдагдал хүлээсэн юм. Учир нь 3 жил дарааллаад зуд болж орхив. Ийнхүү 3 жил дарааллан зуд болох магадлал нь маш бага буюу 100 гаруй жилд нэг л удаа юм. Тийм учраас 3 жил дарааллан зуд болно гэж хэн ч тооцоолоогүй юм.
Энэ бол байгалийн үзэгдэл. Хүмүүсийн хувьд бол ХАОС шинж чанар нь бүүр ч илүү их байхаар харагдаж байгаа. 50 жилийн өмнө хүмүүс компьютер гэж мэддэггүй байсан. Одоо бүгд мэдээллийг маш хурдтай авч бас тарааж байна. Би өмнө нь хэрэв дэлхий дээр өмнө нь conspiracy гэж байсан юм бол одоо байх ямар ч практик боломжгүй гэж бичсэн. Хүн төрлөхтөний өмнө цоо шинэ парадигм гарч ирсэн юм. Энэ нь тэднийг улам таагдашгүй болгож буй.
Luck is something that is the opposite of risk. No one wants the risk materializes, everyone tries to avoid the risk. Every human action contains a risk. Life itself is a risky proposition (someone said). Thus you came to this world means you will be surrounded by all different types of risks.
There is a concept called risk - return relationship. Luck is something that fell on you when you were not "supposed" to get it. Luck is chaotic and probabilistic in nature, so no one should expect luck to change their lives.
Subscribe to:
Posts (Atom)