Edition 2 - As of 30 Dec
Саяхны өдөр хэдэн нөхөдтэйгээ ярилцаж байхад бидний дундаас ерөнхий гаргалгаанууд гарч ирсэн юм. Эдгээрийг нэгтгээд grand hypothesis-ээ бичье гэж бодлоо.
Гэхдээ энэ нь миний өмнө хийсэн бүх таамаглалууд дээр үндэслэнэ гэдгийг анхаарвал зохино. Уншаад ойлгож чадахгүй байгаа хүмүүст миний өмнөх таамаглалуудыг уншиж үзэхийг зөвлөж байна.
"Хуйвалдааны онол" гэж сонсч байсан боловч өмнө нь судлаж байгаагүй юм. Сая вики-дэж үзэв. Энэ "онол" бол нийгмийг хүмүүсийн супер бүлэг удирддаг гэж үздэг юм гэнээ. Тэгээд тэр үйлдэл нь ардчилалын зарчмын эсрэг гэж зарим хүмүүс санаа зовдог юм байх. Энэ бол мэтгэлцээний сайхан сэдэв байж таарна. Зарим хүмүүс үүнийг сонссон даруйдаа "мэдээж ш дээ" гэж хэлнэ, харин үлдсэн хэсэг нь "тийм зүйл байх боломжгүй" гэж хэлнэ.
Би гранд таамаглалаа дэвшүүлэхэд үүн дээр хөшүүрэг хийе гэж бодлоо. Тэгвэл ойлгуулахад амархан болох байх. Өмнө нь би бичих гээд ерөөсөө эвлэхгүй байсан юм.
1. Би бодож байна - тэгэхээр би оршин байна - би амьд байна - гэдэг чинь би учир шалтгаантай/зорилготой (purpose) - би түүнийгээ олох ёстой...
2. Шалтгааныг (purpose) олох явцад физиологийн болон сэтгэлийн шаардлагуудыг хангах ёстойг ойлгож мэднэ. Үүнийг мэдрэмж гэж ерөнхийд нь тодорхойлж байгаа юм. (Life is a feeling)
Би мэдэрч байна - Надад эерэг ба сөрөг мэдрэмж байна - Надад философийн ба материаллаг мэдрэмж байна - Материаллаг мэдрэмж бол бие махбодийн тав тухтай байдал - Философийн мэдрэмж бол оюун санааны таашаал -
3. Хүн шалтгааныг хайж, мэдрэмжийг дагах явцдаа "цор үнэнг" таньж мэднэ.
Цор үнэн - Supreme truth: Хүн хэдийбээр амин хувиа хичээсэн амьтан "мэт" боловч өөрт нь шууд ашиг үгүй (мэт) байхад бусдын аз жаргалаас таашаал авдаг. (Moderated Adam Smith's original context)
Хүний философийн мэдрэмжийн дээд цэг нь өөрийгөө бусдад хэрэгтэйг мэдрэх явдал мөн гэж томъёолж байна. Энэ бол хүний "цор үнэн" юм.
Энэ үнэн байдаг учраас нийгэм оршин байна. Үгүй бол бид агуйдаа сууж байхсан. Хүн тийм амин хувиа хичээсэн амьтан бол юунд өөрийн мэдлэгээ хойч үедээ өвлүүлнэ вэ? Юуны тулд бусдын төлөө амиа золидог вэ? Энэ үнэн нь нийгмийн цавуу мэт юм.
Хүн хүмүүсийн төлөө сайн үйлс хийж, бусад хүмүүсийн сайн сайхан байхыг харах гэсэн суурь эрмэлзэлтэй. Харин энэ "цор үнэн"-г ухаарах төвшин хүн бүрт харилцан адилгүй байна.
Энэ нь миний "нийгмийн гурвалжны онол"-ын суурь болох билээ. Нийгмийн гурвалжны дээд хэсэгт оршин байх "элитүүд" бол хамгийн ухаантай, эсвэл хамгийн баян хүмүүс биш харин энэхүү "цор үнэн"-г ухамсарласан хүмүүс буйзаа. Тийм учраас ухаан ердөө хангалттай бөгөөд хүрэлцээтэй байхад болох бөгөөд "амжилт" нь албан тушаал эсвэл мөнгөөр хэмжигдэхгүй байх нөхцөл биелдэг билээ.
Ингээд энэ цор үнэнд хүрсэний дараа үнэн салаа замаар одох бөлгөө.
4. Цор үнэнг танин мэдэхүй
Мэдлэгийг хэмжих нь ихээхэн төвөгтэй билээ. Тийм учраас би мэдлэг бол хүч биш гэж үздэг. Философичдийн томъёолдог мэдлэг, масс ойлголтын дагуух мэдлэг (conventional wisdom) -ийн талаарх ойлголтууд өөр гэдгийг уншигч санах нь зүйтэй.
Цор үнэний талаар хаа сайгүй бичсэн эсвэл цор үнэний талаар уншсан, сонссон нь түүнийг "мэдэх" хангалттай бөгөөд хүрэлцээтэй нөхцөл болдоггүй байна. Энэ нь логик сэтгэлгээний цар хүрээ, хүмүүжил, нийгмийн гарал, тархины чадвар зэрэг байдлаас хамаардаггүй болохыг төрөл бүрээр баталж болно.
Тухайн хүн цор үнэнг танин мэдэх эсэх нь өөр зүйлээс шалтгаацах ба үүнийг би нэлээд олон удаа, олон нийтлэл дамжуулж бичсэн байгаа. Ерөнхийд нь би "сэтгэл" гэдэг нэрийн дор авч үзэж байгаа. Түүн дотор "хайр" их тодоор гэрэлтэж харагддаг.
Би цор үнэнг зөвхөн элитүүд л таньж мэдэж чаддаг гэсэн нэг таамаглал, цор үнэнг бүх хүн таньж мэддэг гэхдээ хугацааны хувьд өөр өөр гэсэн бас нэг таамаглалтай. Хэрэв миний хоёрдугаар таамаглал үнэн бол дэлхийн 7 тэрбум хүний 90-ээс дээш хувь нь цор үнэнг зөвхөн бие барах мөчдөө л таньж мэднэ. Өөрөөр хэлбэл тэд олж авсан мэдлэгээ амьдралд ашиглах боломжгүй болсон байна гэсэн үг. Тийм учраас би ийм эсрэг тэсрэг хоёр таамаглалыг зэрэг авч явдаг юм. Учир нь энэ хоёр зарчмын том ялгаатай боловч чанарын ялгаагүй.
Нийгмийн гурвалжны дунд хэсэг буюу опуртинист лидерүүд цор үнэнг таньж ойлгосон мэтээр жүжиглэх нь элбэг үзэгдэл. Тийм учир массын хувьд хэн нь элит, хэн нь лидер вэ гэдгийг салгаж мэдэх нь боломжгүй зүйл. Бид ердөө дунд хугацаанд гүйцэтгэлийг харахад маш ойлгомжтой болно. Лидер ярьж байгаа зүйлээ (ард түмний сайн сайхны төлөө г.м пропоганда) таньж мэдээгүй байдаг тул үг - үйлдэл нь байнга зөрдөг. Эсвэл лидерт ердөө 3 асуулт тавиад л унагаачихад болох юм.
Нийгмийн гурвалжны онол дээр жоохон хачирлахад лидерүүд алдаагаа хэзээ ч хүлээн зөвшөөрч чаддаггүй. Яагаад гэвэл тэдний шийдвэр гаргасан сэдэл нь цор үнэнд суурилаагүй шүү дээ. Цор үнэнд суурилж шийдвэр гаргаж, үйлдэл хийсэн элитийн хувьд алдаагаа хүлээн зөвшөөрөх нь рефлекс болохоос биш сонголтын асуудал байхгүй юм. Үүнийг жоохон бодолхийлж үзэхэд маш ойлгомжтой.
Хаана очоод цор үнэн салаа замаар оддог вэ...
Сайн сайхан гэдэг ойлголт нь өөрөө харьцангуй ойлголт юм.
Төсөөлье.
6000 жилийн өмнө. Элитүүд маргалдав. Хэдийбээр бүх элитүүд хүн төрлөхтөний сайн сайхны төлөө гэсэн суурь сэдэлтэй боловч хоёр элит суугаад хүн төрлөхтөний сайн сайхны төлөө юу хийх хэрэгтэйг ярьж эхлэх үед анхны түүхэн маргаан эхэлсэн байж таарна.
Хүн төрлөхтөний сайн сайхны төлөө террористуудыг бүгдийг нь устгах хэрэгтэй юу? Хүн төрлөхтөний сайн сайхны төлөө террористуудыг гэгээрүүлэх бараг боломжгүй ажлыг хийх ёстой юу?
Synergy гээч зүйл гарч ирсэн. Элит хүний анхдагч хэрэгцээ бол хүн төрлөхтөний төлөө хийх сайн сайхан зүйлийн нөлөөллийг (impact-г) максимум болгох асуудал билээ. Үүний тулд элитүүд нэгдэх, элитүүд лидерүүдийг татах зэрэг нарийн төвөгтэй ажлууд шат дарааллан гарч ирнэ. Багийн тоглолт хийх хэрэгтэй боллоо. Баг бүрдсэнээр бүтээмж маш ихээр нэмэгдэх билээ.
Ингээд элитүүд бүлэглэлүүдэд хуваагдаж эхэлсэн. Бүлэглэлүүд өөрсдийн онцлог үзэл баримтлалтай болж бусдаасаа илүү хүчтэй болохыг эрмэлзсэн юм. Хэн хүчтэй нь өөрсдийн үзэл баримтлалыг хэрэгжүүлэх боломжтой болох байв.
Хамгийн анхны элит бүлэглэлүүд маш ихээр амжилтгүй болж байлаа. Яагаад гэвэл тухайн үед хүн төрлөхтөний мэдлэг маш муу, мэдээлэл дамжуулах хурд үнэхээр удаан байлаа. Хамгийн анхны элит бүлэглэл агуйн төрийг байгуулсан. Тэр үед хамгийн "ухаантай"-даа төрийг залгамжлуулах тогтолцоо байв.
Гэнэт лидерүүд интервенци хийлээ. Та санаж байгаа бол "нийгмийн гурвалжны онол"-д би лидерийг тодорхойлсон байгаа. Лидерүүд зарим үед элитүүдээс төрийн эрхийг булаан авч байв. Тэдний хувьд яагаад төрд сууж байгаа нь "ойлгомжгүй" тул төрийг ухаалаг байдлаар бус харин удам дамжуулан удирдаж эхэлсэн.
Зарим тохиолдолд элитүүд өөрсдөө хүртэл төрийн ийм аргачлалыг нөхцөл байдалд тохируулан сонгож байв. Тухайлбал Чингис хааны үед Грек ба Ромчуудын хэрэглэсэнтэй адил ардчилсан тогтолцоог хэрэглэх боломжгүй байсан мэт харагддаг. Мань хүн өөрөө жинхэнэ элит байсан гэж харагддаг боловч төр залгамжлах болоход урт хугацаанд оршин тогтнох тогтолцоог сонгож хараахан чадаагүй. Их хуралдай зэрэг хамтын шийдвэр гаргалтын тогтолцоо, хаанаас тусдаа улсын заргач зэргийг гаргаж ирэн маш их шинэтгэл хийсэн боловч илүү боловсронгуй болгоход 1-рт.тухайн үеийн нүүдэлчин тогтолцоонд нийцэхгүй 2-рт. Цаг хугацаа маш бага болсон 3-рт. Түүний хөвгүүдээс хэн нь ч элит болж чадаагүй бололтой.
Элитизм удам дамждаггүй, санамсаргүй мэт ажиглагддаг. Тийм учраас "сурмал соёл" ихэвчилэн сөрөг маягтай харагддаг. Үүнийг "Орос-3" синдром (Монголын нийгэм дэх "дутагдлын шок-ын" нэг хэлбэр) дээр дараа нь жишээ авч тайлбарлая.
Элитүүд лидерүүдэд санаачлагыг алдах үед эмх замбараагүй байдал үүсдэг гэсэн бас нэг таамаглал дэвшүүлж байгаа юм. Учир нь лидерүүдийн суурь сэдэл нь элитүүдтэй харьцуулахад "доогуур" учир богино хугацаат, аргацаасан шийдвэрүүдийг ихээр гаргадаг. Ингээд "алдаа хуримтлагдах үзэгдэлийн" дагуу тун удалгүй том хэмжээний нийгмийн хямрал болдог. Хямрал болж лидерүүд арчигдах тул байгалийн тэнцвэрийн хууль ба шалгарлын зарчим ёсоор элитүүд дахин гарч ирдэг. Лидерүүд араатанлаг маягтай тул тэд учир зүггүй их хэмжээний баялаг, эрх мэдлийг (Араатанлаг бизнес нийтлэлийг үзнэ үү) хураах гэж улайрдаг. Энэ замдаа анзааралгүй массийг чирч орхидог. Лидерүүдийн энэ үйлдэл нь натурал чанартай учир буруутгах аргагүй, тэд масстай адил цор үнэнийг таньж мэдээгүй байдаг учир who am I асуултандаа хариулт авахаар ихээхэн улайрдаг. Илүү их чадлыг хуримтлуулчихвал үнэнд арай ойртох юм шиг тэдэнд санагддаг байх гэж бодогддог.
Conspiracy theory
Дээрх бүх таамаглалууд үнэн тохиолдолд хуйвалдааны онол маш амархан батлагдаж байгаа юм.
Элитүүд бүгд ердөө ганцхан хувилбартай цор үнэнг мэдэх боловч түүнийг хэрхэн хэрэгжүүлэх тал дээр санаа зөрөлдөн өөрсдийн бүлэглэлүүдэд хуваагдаж эхэлнэ. Элитүүдийн бүлэглэлүүд өргөн хүрээг хамрах ба тэдний гар хөлөөр лидерүүд ажиллах юм. Элитүүд лидерүүдэд тэдэнд тохирсон хөшүүрэгийг (мөнгө, эрх мэдэл, аюулгүй байдал) бий болгон өөрсдийн бодлогын тусын тулд ажилуулна.
Лидерүүдэд албан тушаал сонин бол харин элитүүдэд албан тушаал сонин биш. Ердөө л impact үзүүлэхэд шаардлагатай байгаа учраас л албан тушаалд очдог. Тэгэхээр Барак Обама лидер үү, элит үү гэдгийг хэлэхэд төвөгтэй юм. Хэрэв Барак Обама элит бус харин лидер бол түүнд огтхон ч гайхах зүйл байхгүй.
Уншигчидад
Ньютоны толгой дээр алим унасан учраас мань хүн таталцалын хуулийг нээгээгүй шүү! Энэ бол нөгөө л гутамшигт conventional wisdom at action юм. Хэрэв Ньютон гай болж тэр өдөр тэр модны дор суугаагүй бол таталцалын хууль нээгдэхгүй байх байсан гэсэн болгоомжлол байж хэрхэвч болохгүй. Учир нь Ньютон хэрэв тэр модны дор суугаагүй байсан бол хажуу айл цонхоороо хог хаяхыг хараад л нээлтээ тэр өдрөө хийчих байсан юм.
Аливаа дүгнэлт, нээлт, мэдлэгийг интернетээс download хийж байгаатай адилаар төсөөлөөрэй гэж хэлэх гээд байгаа юм. 0%....13%...30%...70%.....100%. 99% болсны дараа л дөнгөж 1% зарцуулсан энергийг тухайн мэдлэгийг олж авах туйлын хүчин зүйл байсан мэтээр ойлгож болохгүй юм.
Тийм учраас та үүнийг уншмагц ойлгох, эсвэл ямар нэг дүгнэлт хийхээр битгий яараарай гэж хэлэх гээд байгаа юм.
Saturday, December 26, 2009
Thursday, December 24, 2009
Логикийн алдаа ба communication
Логикийн алдаатай байна, бичиж буй зүйл тань ойлгомжгүй байна гэсэн нааштай шүүмжлэлүүд ирж байгаа тул та бүгдээс зарим зүйл хүсэх гэсэн юм.
1-рт. Миний бичлэгүүд нь сайн болсон гэж би ердөө үздэггүй. Миний бодлоор хамгийн сайн болсон нь 5 жилийн өмнө бичсэн Art of the management. Гэхдээ тэнд нэг ч хүн коммент тавьдаггүй нь харамсалтай. Бас менежментийн зарчмууд - үүн дээр мэтгэлцмээр байгаа юм.
2-рт. Логикийн алдаа гарахыг үгүйсгэхгүй. Ний нуугүй хэлэхэд заримдаа би өөрөө бичсэн юмаа ч ойлгохгүй үе байж л байдаг. Гэхдээ энэ нь ихэвчилэн логикийн алдаанаас болдог гэж би бодохгүй байна. Харин хэлэнд зарим учир бий. Бодох амархаан, санааг бичгээр буулгах гэдэг нь төвөгтэй юм.
3-рт. Зөвлөгчид маань яг жишээ татаад, хаана, ямар логикийн алдаа гарч байгааг хэлж өгвөл их баярлана. Тэрнээс биш дүүрэн логикийн алдаа байна гэх мэтчилэн бичээд орхих нь тэдний зүгээс хариуцлагагүй үйлдэл гэж би бодож байна. Миний бичлэгүүдийг илүү сайжраасай гэж коммент үлдээх эсвэл миний гаргасан таамаглал, саналтай шууд зөрөлдөх (жишээ нь dddd үүнийг сайн хийдэг)зэрэг зорилгоор коммент үлдээдэг гэж бодож байна. Аа харин таалагдахгүй бол ердөө уншихаа болих нь хангалттай юм.
4-рт. Хэрэв логикийг нь (миний логикийг) ойлгохгүй байгаа хүмүүс бодитой жишээ татаад өгвөл би тухайн хүмүүсийн сэтгэлгээний логикийг амархан таньж мэдэх бөгөөд тэрхүү логикт тохируулж бичих нь бүрэн боломжтой. Би тэгэж бичье ч гэж бодож байна. Яагаад гэвэл миний блогт эхэндээ хүмүүс орж ирэхэд би тааламжтай биш байсан боловч сүүлдээ үүнийг "зөв" мэтгэлцээний талбар болговол бичигч ба уншигч нарт эерэг нөлөөлөл үзүүлж чадах юм байна гэж бодсон. Тийм учраас уншигчидад ойлгомжтой бичих нь одоо миний зорилтуудын нэг болоод байгаа юм.
5-рт. Би философич таамаглалууд дэвшүүлдэг. Би хувьдаа судлагаатай, жишээтэй бичье гэж "мөрөөддөг" боловч тэр судлагаа, жишээг хайх цаг байдаггүй нь харамсалтай. Харин энэ талаар шүүмжилж байгаа хүмүүс өөрсдөө судлагаа хийгээд дэмжээд эсвэл няцаавал би их баярлах болно.
1-рт. Миний бичлэгүүд нь сайн болсон гэж би ердөө үздэггүй. Миний бодлоор хамгийн сайн болсон нь 5 жилийн өмнө бичсэн Art of the management. Гэхдээ тэнд нэг ч хүн коммент тавьдаггүй нь харамсалтай. Бас менежментийн зарчмууд - үүн дээр мэтгэлцмээр байгаа юм.
2-рт. Логикийн алдаа гарахыг үгүйсгэхгүй. Ний нуугүй хэлэхэд заримдаа би өөрөө бичсэн юмаа ч ойлгохгүй үе байж л байдаг. Гэхдээ энэ нь ихэвчилэн логикийн алдаанаас болдог гэж би бодохгүй байна. Харин хэлэнд зарим учир бий. Бодох амархаан, санааг бичгээр буулгах гэдэг нь төвөгтэй юм.
3-рт. Зөвлөгчид маань яг жишээ татаад, хаана, ямар логикийн алдаа гарч байгааг хэлж өгвөл их баярлана. Тэрнээс биш дүүрэн логикийн алдаа байна гэх мэтчилэн бичээд орхих нь тэдний зүгээс хариуцлагагүй үйлдэл гэж би бодож байна. Миний бичлэгүүдийг илүү сайжраасай гэж коммент үлдээх эсвэл миний гаргасан таамаглал, саналтай шууд зөрөлдөх (жишээ нь dddd үүнийг сайн хийдэг)зэрэг зорилгоор коммент үлдээдэг гэж бодож байна. Аа харин таалагдахгүй бол ердөө уншихаа болих нь хангалттай юм.
4-рт. Хэрэв логикийг нь (миний логикийг) ойлгохгүй байгаа хүмүүс бодитой жишээ татаад өгвөл би тухайн хүмүүсийн сэтгэлгээний логикийг амархан таньж мэдэх бөгөөд тэрхүү логикт тохируулж бичих нь бүрэн боломжтой. Би тэгэж бичье ч гэж бодож байна. Яагаад гэвэл миний блогт эхэндээ хүмүүс орж ирэхэд би тааламжтай биш байсан боловч сүүлдээ үүнийг "зөв" мэтгэлцээний талбар болговол бичигч ба уншигч нарт эерэг нөлөөлөл үзүүлж чадах юм байна гэж бодсон. Тийм учраас уншигчидад ойлгомжтой бичих нь одоо миний зорилтуудын нэг болоод байгаа юм.
5-рт. Би философич таамаглалууд дэвшүүлдэг. Би хувьдаа судлагаатай, жишээтэй бичье гэж "мөрөөддөг" боловч тэр судлагаа, жишээг хайх цаг байдаггүй нь харамсалтай. Харин энэ талаар шүүмжилж байгаа хүмүүс өөрсдөө судлагаа хийгээд дэмжээд эсвэл няцаавал би их баярлах болно.
онол хууль биш
Онол бол хууль биш...
Олон хүний хувьд онол бол хууль гэж ойлгогддог юм байна. Үүнтэй огт санал нийлэхгүй байна. Адам Смитийг философичийнх нь хувьд хүндэлдэг боловч онолчын хувьд бүхэлд нь үгүйсгэхэд намайг хорих зүйл үгүй. Зарим хүмүүс бүүр "жадлан эсэргүүцнэ" гэжээ. Одоохон яагаад ингэж бодсоноо тайлбарлая.
Адам Смит "дээр үед" амьдарч байсан нь "ертөнцийн хууль"-ийг надаас илүү тайлбарлах хангалттай бөгөөд хүрэлцээтэй нөхцөл болно гэж үзэхгүй байна. Би маш олон таамаглал дэвшүүлдэг. Таамаглал дэвшүүлж байгаа нь "өөрийгөө ухаантай" гэж бодож байна гэсэн гаргалгаанд хүргэхгүй. Тийм учраас зарим хүмүүс санаа зовох шаардлагагүй. Би "хамгийн том алдаа"-аа гаргахгүй.
Онолын дагуу юу ч хөдөлж, юу ч явдаггүй. Онол бол ердөө л хүн-философич ертөнцийн хуулиудыг тайлбарлахаар гаргасан "таамаглал" юм.
Та бүгд квант физик, астро физик, генетик судлал, биологи, биотехнологи зэрэг "орчин үеийн" ухаануудын сүүлийн үеийн хандлагыг харвал бид (хүн төрлөхтөн) таамаглалын хувьд хэр хол явж байгааг харах болно. Би судлаач биш (24 цаг нэг л онол дээр ажилладаггүй) тул олон жишээ татаж чадахгүй байгаа юм. Гэхдээ ядаж ганц жишээ татья. Ертөнц (бид нэг хэсэг нь шүү дээ, хүмүүс гаднаас нь харж байгаа юм шиг буруу ойлгоод байдаг) -ийн ердөө 4 хувь нь та бидний мэддэг дэлхий, амьтан, гариг, од, галактик байх юм. Гэтэл 96 хувь нь хар матери ба хар энергиэс бүрддэг тухай ердөө саяхан л (сүүлийн 20 жилд) баталлаа шүү дээ. Гэтэл орчин үеийн ямар ч физикийн онол хар энерги гээч нь юу болох тухай, ямар хуульд захирагддаг тухай, тэр байтугай ямар нэгжээр илэрхийлэгддэг зэрэг талаар ямар ч ойлголт алга. Ертөнцийн 70 гаруй хувийг хар энерги эзэлж байхад ш дээ.
Физикийн шинжлэх ухаан тэр аяараа яаж нэгдсэн шинэ онол гаргах вэ гэж толгойгоо гашиглгаж байхад эдийн засгийн ухаан түүний хажууд хүүхдийн тоглоом биш үү?
Хүн бол ертөнцийн "үл мэдэгдэм" хэсэг болохоос биш ихэнх хүмүүсийн "далд ухамсартаа" (subconsciously) төсөөлдөг шиг гаднаас ирсэн бурханлаг субъект биш билээ.
Ертөнцийн хуулиуд биднээс үл хамааран оршиж ирсэн, хуулиуд тогтвортой биш ч байж болно. Хуулиуд давтамжтай эсвэл санамсаргүй өөрчлөгддөг байж болох юм.
Хуулиудыг бид тайлбарлаж дуусах нь цаг хугацааны л асуудал гэж би боддог. Хүн төрлөхтөн тэр цаг хугацааг үзэж чадалгүй мөхөж ч болно.
Философичийн хувьд үлдэж буй асуулт нь хуулиудыг бид өөрчилж чадах уу? гэсэн асуулт байх юм.
Би бодож байна - би амьд байна. Би амьд - би хувь зохиолоо удирдана. Магадгүй бид хуулиудыг манипуляци хийх зориулалттай онцгой төрөл байх.
Олон хүний хувьд онол бол хууль гэж ойлгогддог юм байна. Үүнтэй огт санал нийлэхгүй байна. Адам Смитийг философичийнх нь хувьд хүндэлдэг боловч онолчын хувьд бүхэлд нь үгүйсгэхэд намайг хорих зүйл үгүй. Зарим хүмүүс бүүр "жадлан эсэргүүцнэ" гэжээ. Одоохон яагаад ингэж бодсоноо тайлбарлая.
Адам Смит "дээр үед" амьдарч байсан нь "ертөнцийн хууль"-ийг надаас илүү тайлбарлах хангалттай бөгөөд хүрэлцээтэй нөхцөл болно гэж үзэхгүй байна. Би маш олон таамаглал дэвшүүлдэг. Таамаглал дэвшүүлж байгаа нь "өөрийгөө ухаантай" гэж бодож байна гэсэн гаргалгаанд хүргэхгүй. Тийм учраас зарим хүмүүс санаа зовох шаардлагагүй. Би "хамгийн том алдаа"-аа гаргахгүй.
Онолын дагуу юу ч хөдөлж, юу ч явдаггүй. Онол бол ердөө л хүн-философич ертөнцийн хуулиудыг тайлбарлахаар гаргасан "таамаглал" юм.
Та бүгд квант физик, астро физик, генетик судлал, биологи, биотехнологи зэрэг "орчин үеийн" ухаануудын сүүлийн үеийн хандлагыг харвал бид (хүн төрлөхтөн) таамаглалын хувьд хэр хол явж байгааг харах болно. Би судлаач биш (24 цаг нэг л онол дээр ажилладаггүй) тул олон жишээ татаж чадахгүй байгаа юм. Гэхдээ ядаж ганц жишээ татья. Ертөнц (бид нэг хэсэг нь шүү дээ, хүмүүс гаднаас нь харж байгаа юм шиг буруу ойлгоод байдаг) -ийн ердөө 4 хувь нь та бидний мэддэг дэлхий, амьтан, гариг, од, галактик байх юм. Гэтэл 96 хувь нь хар матери ба хар энергиэс бүрддэг тухай ердөө саяхан л (сүүлийн 20 жилд) баталлаа шүү дээ. Гэтэл орчин үеийн ямар ч физикийн онол хар энерги гээч нь юу болох тухай, ямар хуульд захирагддаг тухай, тэр байтугай ямар нэгжээр илэрхийлэгддэг зэрэг талаар ямар ч ойлголт алга. Ертөнцийн 70 гаруй хувийг хар энерги эзэлж байхад ш дээ.
Физикийн шинжлэх ухаан тэр аяараа яаж нэгдсэн шинэ онол гаргах вэ гэж толгойгоо гашиглгаж байхад эдийн засгийн ухаан түүний хажууд хүүхдийн тоглоом биш үү?
Хүн бол ертөнцийн "үл мэдэгдэм" хэсэг болохоос биш ихэнх хүмүүсийн "далд ухамсартаа" (subconsciously) төсөөлдөг шиг гаднаас ирсэн бурханлаг субъект биш билээ.
Ертөнцийн хуулиуд биднээс үл хамааран оршиж ирсэн, хуулиуд тогтвортой биш ч байж болно. Хуулиуд давтамжтай эсвэл санамсаргүй өөрчлөгддөг байж болох юм.
Хуулиудыг бид тайлбарлаж дуусах нь цаг хугацааны л асуудал гэж би боддог. Хүн төрлөхтөн тэр цаг хугацааг үзэж чадалгүй мөхөж ч болно.
Философичийн хувьд үлдэж буй асуулт нь хуулиудыг бид өөрчилж чадах уу? гэсэн асуулт байх юм.
Би бодож байна - би амьд байна. Би амьд - би хувь зохиолоо удирдана. Магадгүй бид хуулиудыг манипуляци хийх зориулалттай онцгой төрөл байх.
Economists
Хавтгай эдийн засаг нэртэй бичлэгийн араас back to basics бичлэг явагдаж байгаа билээ. Тэрнээс өмнө уур уцаарыг дарахын тулд бяцхан тайлбар хийе.
Хавтгай эдийн засагт эдийн засагчдыг жаахан дайрсан маягтай бичсэн нь "эдийн засагчдийн" сэрлийг хөдөлгөж орхисон бололтой.
Үнэндээ миний тодорхойлолтоор эдийн засгийн онолоор төгссөн хүн, эсвэл сангийн яаманд ажилладаг хүн, эсвэл эдийн засгийн багш бол "эдийн засагч" гэсэн ангилалд хамаарахгүй юм.
Эдийн засагч гэдэг нь минийхээр бол эдийн засгийн онол гаргасан, гаргах шатанд явж байгаа буюу эдийн засгийн одоо байгаа аль нэг онолын урсгалын үнэнч фен хүнийг л хэлэх юм.
Эдийн засгийн багш нарын хувьд миний бичлэг ойлгомжгүй болсон бололтой. Учир нь би эдийн засгийн монгол хэлнээ орчуулагдсан ном огт уншиж үзээгүй юм. Тэд дандаа орчуулдаг учраас намайг орчуулсан, орчуулах явцдаа монгол хэлний (тэдний хэрэглэсэн нэр томъёогоор хэлээгүй) алдаа гаргасан гэж "бодоод" байгаа нь миний санааг жаахан зовоож орхив. Ирээдүйд орчуулга хийх бус харин тархины бүтээл гаргах (би тэгэж мөрөөдөөд байгаа) оюутнуудыг бэлдэж байгаа багш нар "монголчууд" эдийн засгийн талаар юм бичвэл заавал орчуулсан байж таарна гэж үзээд байгаад л жаахан эмзэглээд байгаа юм.
Бүүр хаанаас хуулснаа дурьдаагүй, плагиаризм үйлдлээ гэж accuse хийж байгаа шүү. Юм мэдэхгүй хүнд ямар үнэн сонстох бол?
Хавтгай эдийн засагт эдийн засагчдыг жаахан дайрсан маягтай бичсэн нь "эдийн засагчдийн" сэрлийг хөдөлгөж орхисон бололтой.
Үнэндээ миний тодорхойлолтоор эдийн засгийн онолоор төгссөн хүн, эсвэл сангийн яаманд ажилладаг хүн, эсвэл эдийн засгийн багш бол "эдийн засагч" гэсэн ангилалд хамаарахгүй юм.
Эдийн засагч гэдэг нь минийхээр бол эдийн засгийн онол гаргасан, гаргах шатанд явж байгаа буюу эдийн засгийн одоо байгаа аль нэг онолын урсгалын үнэнч фен хүнийг л хэлэх юм.
Эдийн засгийн багш нарын хувьд миний бичлэг ойлгомжгүй болсон бололтой. Учир нь би эдийн засгийн монгол хэлнээ орчуулагдсан ном огт уншиж үзээгүй юм. Тэд дандаа орчуулдаг учраас намайг орчуулсан, орчуулах явцдаа монгол хэлний (тэдний хэрэглэсэн нэр томъёогоор хэлээгүй) алдаа гаргасан гэж "бодоод" байгаа нь миний санааг жаахан зовоож орхив. Ирээдүйд орчуулга хийх бус харин тархины бүтээл гаргах (би тэгэж мөрөөдөөд байгаа) оюутнуудыг бэлдэж байгаа багш нар "монголчууд" эдийн засгийн талаар юм бичвэл заавал орчуулсан байж таарна гэж үзээд байгаад л жаахан эмзэглээд байгаа юм.
Бүүр хаанаас хуулснаа дурьдаагүй, плагиаризм үйлдлээ гэж accuse хийж байгаа шүү. Юм мэдэхгүй хүнд ямар үнэн сонстох бол?
Tuesday, December 22, 2009
Flat economy: Back to basics
Эртээдийн хавтгай эдийн засаг дээр жаахан "гомдоллож" байгаад орхисон.
Одоо дараагийн шатанд орж цаашаа харах гээд оролдоцгооё.
Юуны өмнө философичид мянга мянган жилийн өмнө хийсэн философийн суурь гаргалгааг давтаж үзье. (Үүн дээр зарим уншигчид маань хандив өргөж болох юм)
1. Би бодож байна - тэгэхээр би оршин байна.
2. Би оршин байгаа юм чинь - Би учир шалтгаантай (зорилготой) байж таараа.
3. Who am I? What is my purpose?
... Ингээд л ердөө 2 асуултанд хариулсаны дараа "гацаанд" орсон байгаа юм". Гэхдээ гацаанаас гарахад дахиад нэг асуултанд элитүүд (элитийн тухай нийтлэлээс тайлбарыг үзнэ үү) үнэн зөв хариулсан.
4. "Хүн төрлөхтөний сайн сайхны төлөө"
Гаргалгаа: Хүн ба амьтны ялгаа нь хүн бүр философич байдагт оршино.
Гаргалгаа: Философичид "үнэнийг" хайдаг. Өөрөөр хэлбэл "Би хэн бэ?" асуултыг асууж эхэлснээр философич болно.
Гаргалгаа: Хүн амьдралдаа сэтгэл хангалуун байх нь хангалттай бөгөөд хүрэлцээтэй амьдралын зорилго... гэдгийг философичид мэднэ.
Гаргалгаа: Амьдралын "үнэн" зорилгоо олж түүнийгээ дагаж амьдарсанаар хүн сэтгэл хангалуун амьдарна.
Гаргалгаа: Философичид амьдралын аль нэг үедээ а. Мөнгө хийсвэр, машин хийсвэр, эд баялаг хийсвэр - (Хорвоогоос халих мөчид Range Rover төмрийн сэг болно) гэдгийг мэдэх болно. Хамгийн муу философич ертөнцөөс халих үедээ үүнийг ойлгоно.
Гаргалгаа: Философич амжилттай философич байхын тулд "анхдагч хэрэгцээ" гэж нэрлэгдсэн хэрэгцээг хангах ёстой. Энэ нь эрүүл байх, өлсөхгүй байх, амь насанд аюултай орчинд байхгүй байх зэрэг юм. Харамсалтай нь маш олон философич (одоогийн байдлаар 3 тэрбум гаруй) анхдагч хэрэгцээг биелүүлж чадалгүй байсаар хорвоогоос хальдаг.
Гаргалгаа: Философичид миний тооцож байгаагаар 6000 орчим жилийн өмнө (түүнээс цааш байж мэднэ, нааш гэж огт бодохгүй байна) "цор үнэнийг" олсон.
Гаргалгаа: "Хүн хэдийбээр амин хувиа хичээсэн амьтан боловч өөрт нь шууд ашиг үгүй байхад бусдын аз жаргалаас таашаал авдаг" гэж философич Адам Смит өөрийн theory of moral sentiment-дээ тодорхойлсон. Энэ бол тэр 6000 орчим жилийн өмнө олсон цор үнэн мөн. Адам Смит миний үзэмжээр хамгийн зөвөөр тодорхойлсон тул түүнийг жишээ татав. Тэрнээс биш мань хүн анх удаа ч юм уу цор ганц удаа тодорхойлоогүй юм.
Гаргалгаа: Хүн-философичийн цор үнэн бол "хүмүүсийн төлөө, хүмүүсийн нийгэмд эерэг нөлөөллийг бий болгох явдал юм". Энэ бол хүний амьдралын үнэн зорилго бөлгөө. Энэ зорилгыг биелүүлж амьдарсан хүн "сэтгэл хангалуун" амьдарч чадах юм. (according to the best knowledge of mine and the entire science of philosophy till this moment)
Гаргалгаа: Цор үнэнийг ойлгож хүлээн авсан цагт дараагийн хоёрдмол зорилго натурал шинжтэй гарч ирдэг. Энэ нь эерэг нөлөөллийг максимум төвшинд хүргэх асуудал билээ.
Гаргалгаа: Ганц хүн айл болдоггүй, ганц мод гал болдоггүй. Олуулаа хийвэл хүчтэй. Багийн тоглолт. Хамтын ажиллагаа. you name it. Хоёр хүн тус тусдаа бие даан хийсэн ажлын үр дүн 100 гэж бодъё. Гэтэл энэ хоёр хүн нийлээд өгөгдсөн ажлыг хийхэд гарах бүтээмж "ямагт" 200-аас илүү байдаг хандлага байна.
дараа үргэлжлүүлье...
Одоо дараагийн шатанд орж цаашаа харах гээд оролдоцгооё.
Юуны өмнө философичид мянга мянган жилийн өмнө хийсэн философийн суурь гаргалгааг давтаж үзье. (Үүн дээр зарим уншигчид маань хандив өргөж болох юм)
1. Би бодож байна - тэгэхээр би оршин байна.
2. Би оршин байгаа юм чинь - Би учир шалтгаантай (зорилготой) байж таараа.
3. Who am I? What is my purpose?
... Ингээд л ердөө 2 асуултанд хариулсаны дараа "гацаанд" орсон байгаа юм". Гэхдээ гацаанаас гарахад дахиад нэг асуултанд элитүүд (элитийн тухай нийтлэлээс тайлбарыг үзнэ үү) үнэн зөв хариулсан.
4. "Хүн төрлөхтөний сайн сайхны төлөө"
Гаргалгаа: Хүн ба амьтны ялгаа нь хүн бүр философич байдагт оршино.
Гаргалгаа: Философичид "үнэнийг" хайдаг. Өөрөөр хэлбэл "Би хэн бэ?" асуултыг асууж эхэлснээр философич болно.
Гаргалгаа: Хүн амьдралдаа сэтгэл хангалуун байх нь хангалттай бөгөөд хүрэлцээтэй амьдралын зорилго... гэдгийг философичид мэднэ.
Гаргалгаа: Амьдралын "үнэн" зорилгоо олж түүнийгээ дагаж амьдарсанаар хүн сэтгэл хангалуун амьдарна.
Гаргалгаа: Философичид амьдралын аль нэг үедээ а. Мөнгө хийсвэр, машин хийсвэр, эд баялаг хийсвэр - (Хорвоогоос халих мөчид Range Rover төмрийн сэг болно) гэдгийг мэдэх болно. Хамгийн муу философич ертөнцөөс халих үедээ үүнийг ойлгоно.
Гаргалгаа: Философич амжилттай философич байхын тулд "анхдагч хэрэгцээ" гэж нэрлэгдсэн хэрэгцээг хангах ёстой. Энэ нь эрүүл байх, өлсөхгүй байх, амь насанд аюултай орчинд байхгүй байх зэрэг юм. Харамсалтай нь маш олон философич (одоогийн байдлаар 3 тэрбум гаруй) анхдагч хэрэгцээг биелүүлж чадалгүй байсаар хорвоогоос хальдаг.
Гаргалгаа: Философичид миний тооцож байгаагаар 6000 орчим жилийн өмнө (түүнээс цааш байж мэднэ, нааш гэж огт бодохгүй байна) "цор үнэнийг" олсон.
Гаргалгаа: "Хүн хэдийбээр амин хувиа хичээсэн амьтан боловч өөрт нь шууд ашиг үгүй байхад бусдын аз жаргалаас таашаал авдаг" гэж философич Адам Смит өөрийн theory of moral sentiment-дээ тодорхойлсон. Энэ бол тэр 6000 орчим жилийн өмнө олсон цор үнэн мөн. Адам Смит миний үзэмжээр хамгийн зөвөөр тодорхойлсон тул түүнийг жишээ татав. Тэрнээс биш мань хүн анх удаа ч юм уу цор ганц удаа тодорхойлоогүй юм.
Гаргалгаа: Хүн-философичийн цор үнэн бол "хүмүүсийн төлөө, хүмүүсийн нийгэмд эерэг нөлөөллийг бий болгох явдал юм". Энэ бол хүний амьдралын үнэн зорилго бөлгөө. Энэ зорилгыг биелүүлж амьдарсан хүн "сэтгэл хангалуун" амьдарч чадах юм. (according to the best knowledge of mine and the entire science of philosophy till this moment)
Гаргалгаа: Цор үнэнийг ойлгож хүлээн авсан цагт дараагийн хоёрдмол зорилго натурал шинжтэй гарч ирдэг. Энэ нь эерэг нөлөөллийг максимум төвшинд хүргэх асуудал билээ.
Гаргалгаа: Ганц хүн айл болдоггүй, ганц мод гал болдоггүй. Олуулаа хийвэл хүчтэй. Багийн тоглолт. Хамтын ажиллагаа. you name it. Хоёр хүн тус тусдаа бие даан хийсэн ажлын үр дүн 100 гэж бодъё. Гэтэл энэ хоёр хүн нийлээд өгөгдсөн ажлыг хийхэд гарах бүтээмж "ямагт" 200-аас илүү байдаг хандлага байна.
дараа үргэлжлүүлье...
Saturday, December 19, 2009
Хавтгай эдийн засаг: Онолууд худлаа болсон нь...
Хавтгай эдийн засаг: Онолууд худлаа болсон нь...
Макро эдийн засагчид сүүлийн үед хурц шүүмжлэлд өртсөн. Учир нь тэд орчин үеийн эдийн засгийн хямралын гарцыг харж чадахгүй байна.
Хүний нийгэм дэх бүтээгдэхүүний эрэлт нийлүүлэлт, үнэ тогтоолт, баялагийн хуваарилалт, хөдөлмөрийн хуваарь зэрэг “эдийн засгийн” үзэгдлүүдийг тайлбарлахаар хэдэн мянган жилийн өмнөөс онол, тайлбаруудыг гаргаж иржээ. Эднээс хамгийн дорвитой нь Адам Смитийн “далд гарын онол” (классик онол) ба Жон Кейнсийн “төрийн зохицуулалтын” (Кейнсизм) онолууд юм. Эдгээрийн орчин үеийн урсгалууд нь нео-классик ба нео-кейнсизм нар юм. Нео-классикчууд зах зээлийн өөрөө өөрийгөө зохицуулах чадварт итгэдэг бол Нео-Кейнсчүүд эдийн засагт төрийн оролцоо байх ёстой гэж сургадаг.
Саяны эдийн засгийн хямралаас болж нео-классикчууд бүрэн цохилтонд орсон бол нео-кейнсчүүд харин нэлээн сэргэж ирсэн.
Гэсэн хэдий ч эдгээр урсгалуудын аль альнийх нь онолын суурь таамаглалууд хэрэгжихгүй байгааг орчин үеийн санхүү, эдийн засгийн хямрал харууллаа.
1. Зах зээл нь эрэлт нийлүүлэлтийн тэнцвэр дээр тогтож үнэ тогтоогдоно гэсэн онолын суурь зарчим зарим талаар хэрэгжихгүй байгааг харж болно. Маш олон жишээ харагдаж буй боловч зөвхөн бидний хамгийн сайн мэддэг алтны хувьд авч үзэхэд алтны ханш өсөх тутам түүний эрэлт нэмэгдэж байгааг бид харж болно. Гэтэл орчин үеийн эдийн засгийн зарчмаар бол үнийн өсөлт нь эрэлтийг бууруулах нөлөөлөл үзүүлэх ёстой ба энэ нь эрэлт нийлүүлэлтийн шинэ тэнцвэрийг тогтоодог. Шудрага үнэ буюу fair value-н талаарх ойлголт үндсэндээ том цохилтонд ороод байгааг эндээс харж болно. Шудрага үнэ хаана байгааг хэн ч тодорхойлж чадахгүй мэт харагдаж байна.
2. Эдийн засгийн цор ганц агент болох хүний шийдвэр гаргалт нь ухаалаг (rational) байна гэсэн таамаглал буруу болох нь олон талаар харагддаг. Үнэндээ хүний шийдвэр гаргалт зах зээлд оролцогчийн хувьд олон тохиолдолд ухаалаг бус гэж нэрлэхээр байдаг бөгөөд богино хугацаат сэтгэл хөдлөлөөс хамаардаг болох нь психологийн олон судлагаагаар тогтоогдсон. Эцсийн эцэст энэ нь мөн шудрага үнийг тогтооход учирч буй бэрхшээлтэй адилаар аль шийдвэр гаргалт нь ухаалаг вэ гэсэн асуултын хариултыг төвөгтэй болгож байгаа юм. Эдийн засгийн онолчдын ухаалаг гэж нэрлээд байгаа шийдвэр нь үнэн хэрэгтээ ухаалаг шийдвэр мөн үү?
3. Зах зээл дээрх мэдээлэл тэгш тархдаг буюу зах зээлд оролцогчид нь боломжтой бүх мэдээллийг авсан байна гэсэн таамаглал нь үндсэндээ огт байх боломжгүй юм.
Олон улсын санхүүгийн зах зээл бол үнэн хэрэгтээ хамгийн их эргэлттэй, хамгийн олон оролцогчидтой зах зээл юм. Өөрөөр хэлбэл эдийн засгийн онолуудын суурь таамаглалууд хүчинтэй байгаа эсэхийг ажиглахад хамгийн тохиромжтой газар юм. Миний бие дилерээр ажиллах явцдаа эдийн засгийн талаар хэд хэдэн ажиглалт хийж дүгнэлт гаргасан юм. Эдийн засгийг загварчлах нь үнэн хэрэгтээ боломжгүй зүйл мэт байв. Учир нь эдийн засгийн онолын загваруудад байдаг хувьсагчдаас өөр олон төрлийн хүчин зүйлс үнэ ханшид нөлөөлдгийг мэдэрсэн юм. Аливаа эдийн засгийн үзэгдлийг (үнэ ханшийн огцом савалгаа г.м) эдийн засагчид анализ хийж тайлбарладаг. Гэтэл эдийн засагчид тухайн эдийн засгийн үзэгдлийг эдийн засгийн онолын дагуу тайлбарладаг нь ихэвчилэн бодит байдалтай нийцдэггүй. Учир нь орчин үеийн онолууд өөрсдөө эдийн засгаа хангалттай таньж мэдэж чадаагүй байна.
Энэ талаар ерөнхий сайд асан эрхэм гуайтай хэдэн жилийн өмнө маргаж байсан санаанд орж байна. Энэ эрхэм гуай эдийн засгийг загварчлах хэрэгтэй бөгөөд уг загварын дагуу удирдах боломжтой гэж үзэж байв. Тухайлбал Америк өөрийн эдийн засгийг аль 1950-иад онд боловсруулсан загварын дагуу удирдаж байгаа гэж хэлсэнтэй миний бие огтоос санал нийлээгүй юм. Учир нь эдийн засгийн оролцогч болох хүний үйлдэл, хариу үйлдэлийг загварчлах боломжгүй. Ердөө нэг хүний үйлдэл, хариу үйлдэлийг загварчилж чадахгүй байгаа тохиолдолд олон хүмүүсийн нэгдэл буюу нийгмийн үйлдэл хариу үйлдэлийг загварчилна гэдэг нь байх боломжгүй зүйл. Хүний шийдвэр гаргалтыг ерөнхийлөн таамаглахаар оролдлоо гэхэд түүнээс үүдэн гарах үр дүн нь “хаос” шинжтэй. Өөрөөр хэлбэл “эрвээхэйн далавчны нөлөө” ёсоор бол Өмнөд америкт нисч яваа эрвээхэй далавчнаас үүссэн агаарын хуйлрал нь ирээдүйд Хойд америкт хар салхины учир шалтгаан болж болдог. Тийм учраас өгөгдөл буюу шийдвэр гаргалт өчүүхэн төдий буюу математик загварт тусгагдахааргүй хэмжээнд өөрчлөгдөхөд л үр дүн асар ихээр хэлбэлздэг. Уншигч авгай санаж байгаа бол үүнийг судлаж тогтоосон онолыг Хаос онол гэдэг билээ.
Тийм ч учраас эдийн засгийн онолыг боловсруулахдаа макро эдийн засгийн - субъектив байдлаар буюу хуулиуд эдийн засгийн үзэгдлийг удирддаг мэтээр ойлгох уламжлалт сэтгэлгээнээс зайлсхийж харин объектив буюу эдийн засгийн агент болох хүмүүсийн үйл хөдлөлийг тусгайлан судлах микро эдийн засагчийн хандлагийг ашиглах нь зохимжтой юм. Тухайлбал энэ талаар анхны томоохон бүтээл болох 2005 оны Freakonomics номыг дурьдаж болно.
Өмнө хэлсэнчлэн эдийн засаг бол баялагийг хуваарилагч, хөдөлмөрийг хуваарилагч тул яаралтай үеэ өнгөрөөсөн онолуудыг сольж шинэ зохистой онолыг гаргах хэрэгтэй болоод байна. Шинэ зохистой онолын урсгалыг гаргаснаар эдийн засгийн хүсээгүй үр дүнгээс сэргийлэх, эдийн засгийг зөв зүгт нь залуурдах боломж бүрдэх юм. Эс тэгвээс дахин шинэ шинэ хямралууд гарахад тун ойрхон ирээд байгаа юм. Миний бодлоор үүний хамгийн ноцтой дохио бол 2007-2008 оны олон улсын хүнсний хямрал юм. Мэдээж саяны эдийн засгийн хямралын цар хүрээг анзааралгүй өнгөрөх аргагүй.
Эдийн засгийн онолын шинэ урсгал гарахад дараах зүйлсийг анхаарах хэрэгтэй байгаа юм...
Хавтгай дэлхий
Дэлхий хавтгай болж буй талаар саяханыг хүртэл баахан сурталдсан. Харин сүүлийн үед ярихаа огт больсон нь дэлхий аль хэдийн даяарчлагдаж хавтгай болчихсон гэсэн үг. Нэгэнт өнгөрсөн юмыг дахин дахин яриад яах билээ. Саяны олон улсын эдийн засгийн хямралыг харахад л бүх зүйл ойлгомжтой болно. Үнэндээ Америкийн фермер эр Жон байраа авахад нь Аравын газрын тосны эзэн Али зээл олгосон байна шүү дээ. Тийм ч учраас Америкийн моргэжийн зээлийн зах зээл дээр эхэлсэн хямрал Америкийн санхүүгийн хямрал болоод тэр нь олон улсын санхүүгийн зах зээлийн хямрал бүүр даамжраад олон улсын эдийн засгийн хямрал болов.
Өмнөх эдийн засгийн онолууд тухайн улсын эдийн засгийг хаалттай байдлаар авч үзэх хандлагатай байсан бол бидэнд хавтгай дэлхийд тохирсон хавтгай онол хэрэгтэй болж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл өөр өөр сонирхол, баялагийн хэмжээ, нөөц бололцоо бүхий олон улсын худалдааны орчинд эдийн засгийг хэрхэн шийдэх талаарх аргуудыг өөртөө багтаасан байх ёстой. Зах зээл нь нэг болсон дэлхийд социалист, дарангуйлалт, ардчилсан гэх мэт олон нийгмийн хэлбэрүүд зэрэгцэн оршиж байгаад хамгийн томоохон асуудал оршино.
Мэдээллийн технологи
Эдийн засгийг удирдахад зах зээлд нөлөөлөл үзүүлж байгаа мэдээллийн асуудал их чухал юм. Мэдээлэл нь эдийн засгийн агент хүний шийдвэр гаргалтанд чухал мэдээлэл үзүүлнэ. Одоо ноёлож буй эдийн засгийн онолууд гарах үед олон нийтийн мэдээллийг төр манипуляци хийдэг байсан бол ердөө сүүлийн 10 жилийн дотор тэр нь огт боломжгүй боллоо. Мэдээллийн технологийн хөгжлийн цогц асуудлыг интернетээр төлөөлж авахад ойлгомжтой болно. We think - we share философи сүүлийн жилүүдэд хүн төрлөхтөний мэдээллийн соёлыг асар хурдтай өөрчлөв. Мэдлэгийг олж авах үнэ, хугацаа Google-ийн ачаар урьд хожид төсөөлж байгаагүйгээр буурав. Wikipedia, Meebo гэх зэрэг ашгийн бус олон нийтийн цоо шинэ “үзэгдэлүүд” бий болов. Мэдлэг “хүч” байхаа больж үнэ цэнэ нь буурч эхэллээ. Ийм we-share санаачлагуудад хүмүүс сайн дураараа цалингүй ажиллаж байна. Blog, Twitter зэрэг хэрэгслийг дамжуулан мэдээлэл үйлдвэрлэх боломжтой болов. Төрөл бүрийн messenger ашиглан мэдээллийг агшин зуур дуу, дүрсийн хамтаар өөрийн мэддэг бүх хүндээ тараах боломжтой боллоо.
Улаанбаатарт өглөө 9 цагт нэг хүн сенсаци бүхий мэдээ олж аваад тарааж эхлэхэд хэдэн цаг гэхэд хотын хүн амыг бүхэлд нь хамрах вэ? Ердөө 10 жилийн өмнө үүнд 1-2 хоног шаардлагатай байсан бол одоо мессенжер ашиглан тарааж эхэлсэн мэдээ хэдхэн минутын дотор компьютер нь асаалттай байгаа бүх хүнд хүрнэ. Өглөө 9 цагт компьютер нь асаалттай байгаа хүн гэдэг бол эдийн засгийн идвэхтэй хүн байж таарна.
Эдийн засаг тэр чигээрээ хэрэглэгчийн, байгууллагын, улс төрийн шийдвэр гаргалт юм. Харин энэ гурван төрлийн этгээд шийдвэр гаргахдаа зөвхөн олж авсан мэдээлэл дээр үндэслэдэг. Гэтэл энэ мэдээлэл бий болох, тарах асуудлыг интернет бүхэлд нь өөрчилчихсөн байна. Өөрөөр хэлбэл одоо бидний ашиглаж байгаа эдийн засгийн онолын урсгалууд мэдээллийг төр харьцангуй байдлаар хянаж чадна, эсвэл мэдээлэл зах зээлд оролцогч бүх хүмүүст ижил байна гэсэн үндэслэл дээр суурилдаг бол орчин үед энэ нь бодит байдлаас хэтэрхий зөрүүтэй болжээ. Шинэ онол маань мэдээллийн технологийн энэ талыг өөртөө тооцож үзсэн байх ёстой.
Өөр соёл, өөр сэтгэлгээ – Хятад, Энэтхэг
Өнөөг хүртлэх бүх эдийн засгийн онолууд Христийн үзэл баримтлалтай орнуудын сэтгэлгээн дээр тулгуурлаж гарсан . Харин орчин үеийн эдийн засагт “өөр” сэтгэлгээтэй ард түмнүүд чухал үүрэг гүйцэтгэх болсон тул эдгээр улс гүрнүүдийн онцлогийг анхаарч үзэх хэрэгтэй болж байна.
Орчин үеийн ардчилалын үнэт зүйлс нь ихэнхдээ “библи“дээр суурилдаг. Өнөөдөр дэлхийн өндөр хөгжилтэй улс орнууд нь библийн үнэт зүйлтэй улсууд юм. Ямар сайндаа л хамгийн ардчилсан Америкийн мөнгөн дэвсгэрт дээр “in god we trust” гэж байхав дээ. Орчин үеийн эрх зүйн систем хүртэл библийн философи дээр суурилжээ.
Олон улсын чанартай эдийн засгийн сэтгүүлүүд дээрх нийтлэлүүд ихэвчилэн барууны зах зээл, барууны харилцагчид суурилж бичигдсэн байхыг анзаарч болно. Саяханыг хүртэл үүнд буруу зүйл байгаагүй юм. Яагаад гэвэл олон улсын эдийн засгийн харилцааны 60-аас дээш хувийг эдгээр барууны орнууд эзэлж байсан.
Харин сүүлийн 18 жилийн турш хурдацтай явагдсан өөрчлөлт бид нарыг өөр цаг үед авчирсан. Энд би Хятад, Энэтхэг хоёрыг онцолж хэлэх гээд байна. Ялангуяа Хятад одоо олон улсын тавцан дээр эргэлт буцалтгүй гарч ирлээ. Эд бол библийн үнэт зүйлтэй орнууд биш. Ардчилалын тухай ойлголт эдгээр шинэ тоглогч нарт өөрөөр буудаг. Харин эдийн засгийн онолууд нь ажиглалт дээр үндэслэж гардаг бөгөөд одоо байгаа голлох онолуудын ажиглалтын нэгж нь дандаа барууны орнуудын эдийн засаг байв.
Хятад ба Энэтхэгийн иргэд Англи саксоны иргэдээс тодорхой ялгаатай. Бид тухайлбал Хятадын иргэд банкнаас авсан моргэжийн зээлээрээ байр авалгүй харин хөрөнгийн зах зээл дээр очиж хувьцаа авсанаас болж Шанхайн хөрөнгийн зах 2005 онд хэрхэн хямарсаныг харж л байсан. Хятадад бол энэ ердөө ч гайхалтай биш, гэтэл барууны дундаж иргэний хувьд энэ бол төсөөлөшгүй зүйл. Ялгаатай нийгмийн философиудын хувьд тохирох онолыг бий болгох нь чухал юм.
Эрвээхэйн дэвэлтийн нөлөөлөл – Хар хун – Хаос онол
Өмнөд америкт нисч яваа эрвээхэйн далавчны дэвэлтээс үүссэн агаарын хуйлрал даамжирсаар цаашдаа хойд америкт болох хүчит хар шуурганы буруутан болж болох юм. Хаос ажиглалт ердөө 30 гаруй жилийн өмнө гарсан шүү дээ. Тэр үед харин одоогийн эдийн засгийн онолын голлох урсгалууд аль хэдийн хөлөө олчихсон байв. Хачирхалтай нь нийгэм эдийн засаг дах огцом өөрчлөлт нь дандаа хэний ч төсөөлөөгүй, бодож олоогүй хүчин зүйлээс (хар хун үзэгдэл) үүдсэн байгаа бол ердөө хэсэгхэн хугацааны дараа тэр зүйл нь хүн бүрийн мэддэг зүйл болж хувирдаг. Үнэндээ эдийн засгийг хэн нэгэн хүчин (тухайлбал төр) төлөвлөөд нэгдсэн байдлаар удирдаад байгаа нь огт ажиглагдаж батлагдахгүй байгаа. Түүний оронд бүлэглэлүүдийн (заавал төр байх албагүй) гаргасан шийдвэрийн хаос чанартай (өөрсдөө үр дүнг нь сайн таамаглаж чадахгүй) үр дүнгүүдийн үрээр эдийн засаг огцом өөрчлөгддөг гэсэн таамаглалыг дэвшүүлж байгаа юм.
(энэ тал дээр хангалттай хэмжээний судлагаа хийгээгүй гэдгээ хүлээн зөвшөөрье)
Хүнсний хямрал
Дэлхийн хүн ам 7 тэрбум хүрэхтэй зэрэгцээд тэдгээр хүн амыг хооллох асуудал, экологийн тэнцвэрийн асуудал хурцаар тавигдаж эхэлсэн.
Хүнс бол хүний хамгийн анхдагч хэрэгцээ. 2005 оны Катрина хар салхины үед Америкийн Шинэ Орлеанд юу болсоныг бид харсан. Тэнд хүмүүс золтой л бие биенээ барьж идээгүй.
2006-2008 онд дэлхий хүнсний хямралд өнгөц ороод гарсан. Хэрэв дахиад давтагдавал хүний ухамсарын тухай асуудал яригдаж эхэлнэ. Хүнснээс болж өмнө нь олон удаа дайн гарч байсан. Хүн амын тоо их болж байгаа нь асуудлыг хурцатгаж байгаа. Аливаа төр хяналтаа алдах боломж нь улам бүр нэмэгдэж байгаа юм.
Түүхэн индикаторууд
Эдийн засгийн ихэнх голлох индикаторууд ердөө эдийн засгийн өнгөрсөн үеийн түүхийг харуулдаг. Эдийн засгийн түүхэн индикаторуудад суурилж эдийн засгийн ирээдүйн төлөвийг таамаглах нь төвөгтэй ажил юм. Энэ нь киноны эхний 30 минутыг үзээд үлдэх хагаст болох үйл явдлыг таамаглахтай адил юм. Түүхэн индикаторуудад суурилж (тухайлбал инфляци) эдийн засгийг удирдах нь бэрхшээлтэй, заримдаа хохиролтой болохыг бид өөрсдийн туршлагаас харсан. 2007 онд инфляци өндөр байснаас улбаалан 2008 оны эхээр Монголбанк мөнгөний нийлүүлэлтийг хумих бодлого явуулсан нь тодорхой зэмлэл хүлээж байсан билээ. Гэтэл 2007 оны инфляци бол ердөө түүхэн үзүүлэлт бөгөөд 2008 онд инфляци хаачих талаар “тодорхой” мэдээлэл өгч чадахгүй. Энэ нь мөнгөний бодлогоо өөрчлөх хангалттай бөгөөд хүрэлцээтэй мэдээлэл болох уу?
Үүний эсрэг ирээдүйн дүр зургийг харуулахыг оролддог хандлагын индикаторуудыг сүүлийн 50 орчим жилд олон улсад идвэхтэй ашиглаж эхэлсэн билээ. Үүний нэг жишээ нь Хэрэглэгчийн хүлээлтийн индекс юм.
Өнгөрсөн онд инфляци өндөр байсан гэдэг нь эдийн засгийн түүх болохоос биш энэ онд инфляци бас өндөр байна гэсэн үг биш. Харин энэ онд инфляци ямар хандлагатай байгааг Хэрэглэгчийн хүлээлтийн индекс болон үйлдвэрлэгчийн хүлээлтийн индексүүдээс баримжаалж болдог.
Угтаа бол эдийн засгийг хэрэглэгч, бизнесмэн, улс төрч гурав хөтлөж явуулдаг болохоос биш эдийн засагчид эдийн засгийг удирдаж явуулдаггүй юм. Эдийн засагчдийн ажил нь урьдчилан таамаглах, тохирох бодлогыг санал болгох, харамсалтай нь ихэнх тохиолдолд болоод өнгөрсөн зүйлийг өөрийн ойлгоцоор тайлбарлах явдал билээ.
Хангалттай ухамсартай бус дундаж анги
Энэ бол орчин үеийн олон улсын эдийн засгийн хамгийн том сорил юм. Дэлхийн хүн амыг нэгдсэн ухамсарын төвшинд хүргэх ажлыг ах нар хийж амжаагүй байхад хүн амын тоо 7 тэрбум хүрчлээ. Энэ нь бидэнд улам бага хугацаа үлдэж байгааг харуулж буй. Улс орнуудын хөгжлийн төвшин, орлого, ойлголтын төвшин маш зөрүүтэй байгаа нь санаа зовоож байна. Ялангуяа энэ 7 тэрбум хүний талаас илүү нь ядуу ангилалд хамрагдаж байгаа нь маш бэрхшээлтэй асуудал мөн. Өөрөөр хэлбэл хүнсний төлөө бүгдийг хийхэд бэлэн 3 тэрбум гаруй хүн энэ гариг дээр оршин байна. Энэ тохиолдолд урт хугацааны нийгмийн үнэт зүйлийг ярих нь утгагүй зүйл болно. Яаралтай энэ зөрүүг арилгах шаардлагатай. Энэ тал дээр хөгжилтэй орнуудын хийсэн ажлуудын ихэнх нь үр дүн багатай болсон. Тухайлбал тэдний голлох үүрэгтэй, санаачилсан олон улсын агентлагууд болох НҮБ, ОУВС, Дэлхийн банк зэрэг байгууллагуудын ядуу буурай орнуудыг дэмжих бодлогын үр дүн сүүлийн жилүүдэд маш их шүүмжлэл хүлээж байгааг бид сонсож байгаа. Яг одоо эдгээр байгууллагууд стратегиа өөрчлөх шатандаа ажиллаж байх шиг байна.
Нөөцийн валют – долларыг хэвлэсээр байх уу, алт хаачих вэ
1945 оноос хойш АНУ-ын доллар дэлхийн нөөцийн валютын үүрэг гүйцэтгэж байгаа. Гэтэл Америкууд өөрсдийн хэрээс хэтэрсэн хэрэглээгээ санхүүжүүлэх зорилгоор долларыг хэвлэн зах зээлд нийлүүлж байгаа нь долларын ханшийг олон улсын зах зээл дээр 2002 оноос хойш тасралтгүй унагаж байна. Ялангуяа 2008 оноос хойш долларын тогтвортой байдалд эргэлзэх болсоноо дэлхийн улс гүрнүүдийн удирдагчид илээр илэрхийлэх болсон. Хамгийн харамсалтай нь доллараас татгалзахад түүнийг орлох валют байхгүй байгаа юм. Алтыг төв банкууд худалдан авч буй нь үнэн боловч энэ нь үнэндээ цаг нөхцөөсөн арга төдий зүйл. Алтны эдийн засгийн утга учир бага багаар алдагдаж буй нь нууц зүйл биш. Бид ердөө алтны эрэлт нийлүүлэлтийн бүтцийг сүүлийн 10 жилээр авч үзэхэд үүнийг тодорхой мэдэж болно. Гэхдээ алтны ханшийн өсөлт ирэх жилүүдэд үргэлжилэх хандлага байна. Яагаад гэвэл еврог шинэ нөөцийн валют болгон сонгох нь тэнэг алхам болохоор харагдаж байна. Евро бүсийн орнуудын эдийн засгийн суурь хүчин чадал нь Америкийнхаас үнэндээ дээрдэхээргүй байгааг олон үзүүлэлтээс харж болох юм.
Дериватив буруутан биш
Эдийн засагчид орчин үеийн хямралд деривативыг буруутган ярьж байвал битгий итгэ. Учир нь тэд деривативийн арилжаа хэзээ ч хийж үзээгүй учраас тэгэж байгаа юм.
Дериватив анх үүсэхдээ эрсдлийг бууруулах, эрсдлээс хамгаалах зорилгоор үүссэн санхүүгийн даатгалын хэрэгсэл билээ. Одоо ч тэр л зорилгоор арилжаалагдсаар буй. Түүнийг бизнесүүд хөшүүргээ нэмэгдүүлэх зорилгоор буруугаар ашигласан юм.
Хутгыг бид хүний олон ажлыг хөнгөвчлөх гэж зохиосон болохоос биш хүний амь таслах гэж зохиогоогүй. Тийм ч учраас хүн аминий хэргий буруутан нь хэзээ ч “хутга” биш харин түүнийг буруу зорилгоор ашигласан алуурчин байдаг юм.
Үргэлжлэл бий...
Макро эдийн засагчид сүүлийн үед хурц шүүмжлэлд өртсөн. Учир нь тэд орчин үеийн эдийн засгийн хямралын гарцыг харж чадахгүй байна.
Хүний нийгэм дэх бүтээгдэхүүний эрэлт нийлүүлэлт, үнэ тогтоолт, баялагийн хуваарилалт, хөдөлмөрийн хуваарь зэрэг “эдийн засгийн” үзэгдлүүдийг тайлбарлахаар хэдэн мянган жилийн өмнөөс онол, тайлбаруудыг гаргаж иржээ. Эднээс хамгийн дорвитой нь Адам Смитийн “далд гарын онол” (классик онол) ба Жон Кейнсийн “төрийн зохицуулалтын” (Кейнсизм) онолууд юм. Эдгээрийн орчин үеийн урсгалууд нь нео-классик ба нео-кейнсизм нар юм. Нео-классикчууд зах зээлийн өөрөө өөрийгөө зохицуулах чадварт итгэдэг бол Нео-Кейнсчүүд эдийн засагт төрийн оролцоо байх ёстой гэж сургадаг.
Саяны эдийн засгийн хямралаас болж нео-классикчууд бүрэн цохилтонд орсон бол нео-кейнсчүүд харин нэлээн сэргэж ирсэн.
Гэсэн хэдий ч эдгээр урсгалуудын аль альнийх нь онолын суурь таамаглалууд хэрэгжихгүй байгааг орчин үеийн санхүү, эдийн засгийн хямрал харууллаа.
1. Зах зээл нь эрэлт нийлүүлэлтийн тэнцвэр дээр тогтож үнэ тогтоогдоно гэсэн онолын суурь зарчим зарим талаар хэрэгжихгүй байгааг харж болно. Маш олон жишээ харагдаж буй боловч зөвхөн бидний хамгийн сайн мэддэг алтны хувьд авч үзэхэд алтны ханш өсөх тутам түүний эрэлт нэмэгдэж байгааг бид харж болно. Гэтэл орчин үеийн эдийн засгийн зарчмаар бол үнийн өсөлт нь эрэлтийг бууруулах нөлөөлөл үзүүлэх ёстой ба энэ нь эрэлт нийлүүлэлтийн шинэ тэнцвэрийг тогтоодог. Шудрага үнэ буюу fair value-н талаарх ойлголт үндсэндээ том цохилтонд ороод байгааг эндээс харж болно. Шудрага үнэ хаана байгааг хэн ч тодорхойлж чадахгүй мэт харагдаж байна.
2. Эдийн засгийн цор ганц агент болох хүний шийдвэр гаргалт нь ухаалаг (rational) байна гэсэн таамаглал буруу болох нь олон талаар харагддаг. Үнэндээ хүний шийдвэр гаргалт зах зээлд оролцогчийн хувьд олон тохиолдолд ухаалаг бус гэж нэрлэхээр байдаг бөгөөд богино хугацаат сэтгэл хөдлөлөөс хамаардаг болох нь психологийн олон судлагаагаар тогтоогдсон. Эцсийн эцэст энэ нь мөн шудрага үнийг тогтооход учирч буй бэрхшээлтэй адилаар аль шийдвэр гаргалт нь ухаалаг вэ гэсэн асуултын хариултыг төвөгтэй болгож байгаа юм. Эдийн засгийн онолчдын ухаалаг гэж нэрлээд байгаа шийдвэр нь үнэн хэрэгтээ ухаалаг шийдвэр мөн үү?
3. Зах зээл дээрх мэдээлэл тэгш тархдаг буюу зах зээлд оролцогчид нь боломжтой бүх мэдээллийг авсан байна гэсэн таамаглал нь үндсэндээ огт байх боломжгүй юм.
Олон улсын санхүүгийн зах зээл бол үнэн хэрэгтээ хамгийн их эргэлттэй, хамгийн олон оролцогчидтой зах зээл юм. Өөрөөр хэлбэл эдийн засгийн онолуудын суурь таамаглалууд хүчинтэй байгаа эсэхийг ажиглахад хамгийн тохиромжтой газар юм. Миний бие дилерээр ажиллах явцдаа эдийн засгийн талаар хэд хэдэн ажиглалт хийж дүгнэлт гаргасан юм. Эдийн засгийг загварчлах нь үнэн хэрэгтээ боломжгүй зүйл мэт байв. Учир нь эдийн засгийн онолын загваруудад байдаг хувьсагчдаас өөр олон төрлийн хүчин зүйлс үнэ ханшид нөлөөлдгийг мэдэрсэн юм. Аливаа эдийн засгийн үзэгдлийг (үнэ ханшийн огцом савалгаа г.м) эдийн засагчид анализ хийж тайлбарладаг. Гэтэл эдийн засагчид тухайн эдийн засгийн үзэгдлийг эдийн засгийн онолын дагуу тайлбарладаг нь ихэвчилэн бодит байдалтай нийцдэггүй. Учир нь орчин үеийн онолууд өөрсдөө эдийн засгаа хангалттай таньж мэдэж чадаагүй байна.
Энэ талаар ерөнхий сайд асан эрхэм гуайтай хэдэн жилийн өмнө маргаж байсан санаанд орж байна. Энэ эрхэм гуай эдийн засгийг загварчлах хэрэгтэй бөгөөд уг загварын дагуу удирдах боломжтой гэж үзэж байв. Тухайлбал Америк өөрийн эдийн засгийг аль 1950-иад онд боловсруулсан загварын дагуу удирдаж байгаа гэж хэлсэнтэй миний бие огтоос санал нийлээгүй юм. Учир нь эдийн засгийн оролцогч болох хүний үйлдэл, хариу үйлдэлийг загварчлах боломжгүй. Ердөө нэг хүний үйлдэл, хариу үйлдэлийг загварчилж чадахгүй байгаа тохиолдолд олон хүмүүсийн нэгдэл буюу нийгмийн үйлдэл хариу үйлдэлийг загварчилна гэдэг нь байх боломжгүй зүйл. Хүний шийдвэр гаргалтыг ерөнхийлөн таамаглахаар оролдлоо гэхэд түүнээс үүдэн гарах үр дүн нь “хаос” шинжтэй. Өөрөөр хэлбэл “эрвээхэйн далавчны нөлөө” ёсоор бол Өмнөд америкт нисч яваа эрвээхэй далавчнаас үүссэн агаарын хуйлрал нь ирээдүйд Хойд америкт хар салхины учир шалтгаан болж болдог. Тийм учраас өгөгдөл буюу шийдвэр гаргалт өчүүхэн төдий буюу математик загварт тусгагдахааргүй хэмжээнд өөрчлөгдөхөд л үр дүн асар ихээр хэлбэлздэг. Уншигч авгай санаж байгаа бол үүнийг судлаж тогтоосон онолыг Хаос онол гэдэг билээ.
Тийм ч учраас эдийн засгийн онолыг боловсруулахдаа макро эдийн засгийн - субъектив байдлаар буюу хуулиуд эдийн засгийн үзэгдлийг удирддаг мэтээр ойлгох уламжлалт сэтгэлгээнээс зайлсхийж харин объектив буюу эдийн засгийн агент болох хүмүүсийн үйл хөдлөлийг тусгайлан судлах микро эдийн засагчийн хандлагийг ашиглах нь зохимжтой юм. Тухайлбал энэ талаар анхны томоохон бүтээл болох 2005 оны Freakonomics номыг дурьдаж болно.
Өмнө хэлсэнчлэн эдийн засаг бол баялагийг хуваарилагч, хөдөлмөрийг хуваарилагч тул яаралтай үеэ өнгөрөөсөн онолуудыг сольж шинэ зохистой онолыг гаргах хэрэгтэй болоод байна. Шинэ зохистой онолын урсгалыг гаргаснаар эдийн засгийн хүсээгүй үр дүнгээс сэргийлэх, эдийн засгийг зөв зүгт нь залуурдах боломж бүрдэх юм. Эс тэгвээс дахин шинэ шинэ хямралууд гарахад тун ойрхон ирээд байгаа юм. Миний бодлоор үүний хамгийн ноцтой дохио бол 2007-2008 оны олон улсын хүнсний хямрал юм. Мэдээж саяны эдийн засгийн хямралын цар хүрээг анзааралгүй өнгөрөх аргагүй.
Эдийн засгийн онолын шинэ урсгал гарахад дараах зүйлсийг анхаарах хэрэгтэй байгаа юм...
Хавтгай дэлхий
Дэлхий хавтгай болж буй талаар саяханыг хүртэл баахан сурталдсан. Харин сүүлийн үед ярихаа огт больсон нь дэлхий аль хэдийн даяарчлагдаж хавтгай болчихсон гэсэн үг. Нэгэнт өнгөрсөн юмыг дахин дахин яриад яах билээ. Саяны олон улсын эдийн засгийн хямралыг харахад л бүх зүйл ойлгомжтой болно. Үнэндээ Америкийн фермер эр Жон байраа авахад нь Аравын газрын тосны эзэн Али зээл олгосон байна шүү дээ. Тийм ч учраас Америкийн моргэжийн зээлийн зах зээл дээр эхэлсэн хямрал Америкийн санхүүгийн хямрал болоод тэр нь олон улсын санхүүгийн зах зээлийн хямрал бүүр даамжраад олон улсын эдийн засгийн хямрал болов.
Өмнөх эдийн засгийн онолууд тухайн улсын эдийн засгийг хаалттай байдлаар авч үзэх хандлагатай байсан бол бидэнд хавтгай дэлхийд тохирсон хавтгай онол хэрэгтэй болж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл өөр өөр сонирхол, баялагийн хэмжээ, нөөц бололцоо бүхий олон улсын худалдааны орчинд эдийн засгийг хэрхэн шийдэх талаарх аргуудыг өөртөө багтаасан байх ёстой. Зах зээл нь нэг болсон дэлхийд социалист, дарангуйлалт, ардчилсан гэх мэт олон нийгмийн хэлбэрүүд зэрэгцэн оршиж байгаад хамгийн томоохон асуудал оршино.
Мэдээллийн технологи
Эдийн засгийг удирдахад зах зээлд нөлөөлөл үзүүлж байгаа мэдээллийн асуудал их чухал юм. Мэдээлэл нь эдийн засгийн агент хүний шийдвэр гаргалтанд чухал мэдээлэл үзүүлнэ. Одоо ноёлож буй эдийн засгийн онолууд гарах үед олон нийтийн мэдээллийг төр манипуляци хийдэг байсан бол ердөө сүүлийн 10 жилийн дотор тэр нь огт боломжгүй боллоо. Мэдээллийн технологийн хөгжлийн цогц асуудлыг интернетээр төлөөлж авахад ойлгомжтой болно. We think - we share философи сүүлийн жилүүдэд хүн төрлөхтөний мэдээллийн соёлыг асар хурдтай өөрчлөв. Мэдлэгийг олж авах үнэ, хугацаа Google-ийн ачаар урьд хожид төсөөлж байгаагүйгээр буурав. Wikipedia, Meebo гэх зэрэг ашгийн бус олон нийтийн цоо шинэ “үзэгдэлүүд” бий болов. Мэдлэг “хүч” байхаа больж үнэ цэнэ нь буурч эхэллээ. Ийм we-share санаачлагуудад хүмүүс сайн дураараа цалингүй ажиллаж байна. Blog, Twitter зэрэг хэрэгслийг дамжуулан мэдээлэл үйлдвэрлэх боломжтой болов. Төрөл бүрийн messenger ашиглан мэдээллийг агшин зуур дуу, дүрсийн хамтаар өөрийн мэддэг бүх хүндээ тараах боломжтой боллоо.
Улаанбаатарт өглөө 9 цагт нэг хүн сенсаци бүхий мэдээ олж аваад тарааж эхлэхэд хэдэн цаг гэхэд хотын хүн амыг бүхэлд нь хамрах вэ? Ердөө 10 жилийн өмнө үүнд 1-2 хоног шаардлагатай байсан бол одоо мессенжер ашиглан тарааж эхэлсэн мэдээ хэдхэн минутын дотор компьютер нь асаалттай байгаа бүх хүнд хүрнэ. Өглөө 9 цагт компьютер нь асаалттай байгаа хүн гэдэг бол эдийн засгийн идвэхтэй хүн байж таарна.
Эдийн засаг тэр чигээрээ хэрэглэгчийн, байгууллагын, улс төрийн шийдвэр гаргалт юм. Харин энэ гурван төрлийн этгээд шийдвэр гаргахдаа зөвхөн олж авсан мэдээлэл дээр үндэслэдэг. Гэтэл энэ мэдээлэл бий болох, тарах асуудлыг интернет бүхэлд нь өөрчилчихсөн байна. Өөрөөр хэлбэл одоо бидний ашиглаж байгаа эдийн засгийн онолын урсгалууд мэдээллийг төр харьцангуй байдлаар хянаж чадна, эсвэл мэдээлэл зах зээлд оролцогч бүх хүмүүст ижил байна гэсэн үндэслэл дээр суурилдаг бол орчин үед энэ нь бодит байдлаас хэтэрхий зөрүүтэй болжээ. Шинэ онол маань мэдээллийн технологийн энэ талыг өөртөө тооцож үзсэн байх ёстой.
Өөр соёл, өөр сэтгэлгээ – Хятад, Энэтхэг
Өнөөг хүртлэх бүх эдийн засгийн онолууд Христийн үзэл баримтлалтай орнуудын сэтгэлгээн дээр тулгуурлаж гарсан . Харин орчин үеийн эдийн засагт “өөр” сэтгэлгээтэй ард түмнүүд чухал үүрэг гүйцэтгэх болсон тул эдгээр улс гүрнүүдийн онцлогийг анхаарч үзэх хэрэгтэй болж байна.
Орчин үеийн ардчилалын үнэт зүйлс нь ихэнхдээ “библи“дээр суурилдаг. Өнөөдөр дэлхийн өндөр хөгжилтэй улс орнууд нь библийн үнэт зүйлтэй улсууд юм. Ямар сайндаа л хамгийн ардчилсан Америкийн мөнгөн дэвсгэрт дээр “in god we trust” гэж байхав дээ. Орчин үеийн эрх зүйн систем хүртэл библийн философи дээр суурилжээ.
Олон улсын чанартай эдийн засгийн сэтгүүлүүд дээрх нийтлэлүүд ихэвчилэн барууны зах зээл, барууны харилцагчид суурилж бичигдсэн байхыг анзаарч болно. Саяханыг хүртэл үүнд буруу зүйл байгаагүй юм. Яагаад гэвэл олон улсын эдийн засгийн харилцааны 60-аас дээш хувийг эдгээр барууны орнууд эзэлж байсан.
Харин сүүлийн 18 жилийн турш хурдацтай явагдсан өөрчлөлт бид нарыг өөр цаг үед авчирсан. Энд би Хятад, Энэтхэг хоёрыг онцолж хэлэх гээд байна. Ялангуяа Хятад одоо олон улсын тавцан дээр эргэлт буцалтгүй гарч ирлээ. Эд бол библийн үнэт зүйлтэй орнууд биш. Ардчилалын тухай ойлголт эдгээр шинэ тоглогч нарт өөрөөр буудаг. Харин эдийн засгийн онолууд нь ажиглалт дээр үндэслэж гардаг бөгөөд одоо байгаа голлох онолуудын ажиглалтын нэгж нь дандаа барууны орнуудын эдийн засаг байв.
Хятад ба Энэтхэгийн иргэд Англи саксоны иргэдээс тодорхой ялгаатай. Бид тухайлбал Хятадын иргэд банкнаас авсан моргэжийн зээлээрээ байр авалгүй харин хөрөнгийн зах зээл дээр очиж хувьцаа авсанаас болж Шанхайн хөрөнгийн зах 2005 онд хэрхэн хямарсаныг харж л байсан. Хятадад бол энэ ердөө ч гайхалтай биш, гэтэл барууны дундаж иргэний хувьд энэ бол төсөөлөшгүй зүйл. Ялгаатай нийгмийн философиудын хувьд тохирох онолыг бий болгох нь чухал юм.
Эрвээхэйн дэвэлтийн нөлөөлөл – Хар хун – Хаос онол
Өмнөд америкт нисч яваа эрвээхэйн далавчны дэвэлтээс үүссэн агаарын хуйлрал даамжирсаар цаашдаа хойд америкт болох хүчит хар шуурганы буруутан болж болох юм. Хаос ажиглалт ердөө 30 гаруй жилийн өмнө гарсан шүү дээ. Тэр үед харин одоогийн эдийн засгийн онолын голлох урсгалууд аль хэдийн хөлөө олчихсон байв. Хачирхалтай нь нийгэм эдийн засаг дах огцом өөрчлөлт нь дандаа хэний ч төсөөлөөгүй, бодож олоогүй хүчин зүйлээс (хар хун үзэгдэл) үүдсэн байгаа бол ердөө хэсэгхэн хугацааны дараа тэр зүйл нь хүн бүрийн мэддэг зүйл болж хувирдаг. Үнэндээ эдийн засгийг хэн нэгэн хүчин (тухайлбал төр) төлөвлөөд нэгдсэн байдлаар удирдаад байгаа нь огт ажиглагдаж батлагдахгүй байгаа. Түүний оронд бүлэглэлүүдийн (заавал төр байх албагүй) гаргасан шийдвэрийн хаос чанартай (өөрсдөө үр дүнг нь сайн таамаглаж чадахгүй) үр дүнгүүдийн үрээр эдийн засаг огцом өөрчлөгддөг гэсэн таамаглалыг дэвшүүлж байгаа юм.
(энэ тал дээр хангалттай хэмжээний судлагаа хийгээгүй гэдгээ хүлээн зөвшөөрье)
Хүнсний хямрал
Дэлхийн хүн ам 7 тэрбум хүрэхтэй зэрэгцээд тэдгээр хүн амыг хооллох асуудал, экологийн тэнцвэрийн асуудал хурцаар тавигдаж эхэлсэн.
Хүнс бол хүний хамгийн анхдагч хэрэгцээ. 2005 оны Катрина хар салхины үед Америкийн Шинэ Орлеанд юу болсоныг бид харсан. Тэнд хүмүүс золтой л бие биенээ барьж идээгүй.
2006-2008 онд дэлхий хүнсний хямралд өнгөц ороод гарсан. Хэрэв дахиад давтагдавал хүний ухамсарын тухай асуудал яригдаж эхэлнэ. Хүнснээс болж өмнө нь олон удаа дайн гарч байсан. Хүн амын тоо их болж байгаа нь асуудлыг хурцатгаж байгаа. Аливаа төр хяналтаа алдах боломж нь улам бүр нэмэгдэж байгаа юм.
Түүхэн индикаторууд
Эдийн засгийн ихэнх голлох индикаторууд ердөө эдийн засгийн өнгөрсөн үеийн түүхийг харуулдаг. Эдийн засгийн түүхэн индикаторуудад суурилж эдийн засгийн ирээдүйн төлөвийг таамаглах нь төвөгтэй ажил юм. Энэ нь киноны эхний 30 минутыг үзээд үлдэх хагаст болох үйл явдлыг таамаглахтай адил юм. Түүхэн индикаторуудад суурилж (тухайлбал инфляци) эдийн засгийг удирдах нь бэрхшээлтэй, заримдаа хохиролтой болохыг бид өөрсдийн туршлагаас харсан. 2007 онд инфляци өндөр байснаас улбаалан 2008 оны эхээр Монголбанк мөнгөний нийлүүлэлтийг хумих бодлого явуулсан нь тодорхой зэмлэл хүлээж байсан билээ. Гэтэл 2007 оны инфляци бол ердөө түүхэн үзүүлэлт бөгөөд 2008 онд инфляци хаачих талаар “тодорхой” мэдээлэл өгч чадахгүй. Энэ нь мөнгөний бодлогоо өөрчлөх хангалттай бөгөөд хүрэлцээтэй мэдээлэл болох уу?
Үүний эсрэг ирээдүйн дүр зургийг харуулахыг оролддог хандлагын индикаторуудыг сүүлийн 50 орчим жилд олон улсад идвэхтэй ашиглаж эхэлсэн билээ. Үүний нэг жишээ нь Хэрэглэгчийн хүлээлтийн индекс юм.
Өнгөрсөн онд инфляци өндөр байсан гэдэг нь эдийн засгийн түүх болохоос биш энэ онд инфляци бас өндөр байна гэсэн үг биш. Харин энэ онд инфляци ямар хандлагатай байгааг Хэрэглэгчийн хүлээлтийн индекс болон үйлдвэрлэгчийн хүлээлтийн индексүүдээс баримжаалж болдог.
Угтаа бол эдийн засгийг хэрэглэгч, бизнесмэн, улс төрч гурав хөтлөж явуулдаг болохоос биш эдийн засагчид эдийн засгийг удирдаж явуулдаггүй юм. Эдийн засагчдийн ажил нь урьдчилан таамаглах, тохирох бодлогыг санал болгох, харамсалтай нь ихэнх тохиолдолд болоод өнгөрсөн зүйлийг өөрийн ойлгоцоор тайлбарлах явдал билээ.
Хангалттай ухамсартай бус дундаж анги
Энэ бол орчин үеийн олон улсын эдийн засгийн хамгийн том сорил юм. Дэлхийн хүн амыг нэгдсэн ухамсарын төвшинд хүргэх ажлыг ах нар хийж амжаагүй байхад хүн амын тоо 7 тэрбум хүрчлээ. Энэ нь бидэнд улам бага хугацаа үлдэж байгааг харуулж буй. Улс орнуудын хөгжлийн төвшин, орлого, ойлголтын төвшин маш зөрүүтэй байгаа нь санаа зовоож байна. Ялангуяа энэ 7 тэрбум хүний талаас илүү нь ядуу ангилалд хамрагдаж байгаа нь маш бэрхшээлтэй асуудал мөн. Өөрөөр хэлбэл хүнсний төлөө бүгдийг хийхэд бэлэн 3 тэрбум гаруй хүн энэ гариг дээр оршин байна. Энэ тохиолдолд урт хугацааны нийгмийн үнэт зүйлийг ярих нь утгагүй зүйл болно. Яаралтай энэ зөрүүг арилгах шаардлагатай. Энэ тал дээр хөгжилтэй орнуудын хийсэн ажлуудын ихэнх нь үр дүн багатай болсон. Тухайлбал тэдний голлох үүрэгтэй, санаачилсан олон улсын агентлагууд болох НҮБ, ОУВС, Дэлхийн банк зэрэг байгууллагуудын ядуу буурай орнуудыг дэмжих бодлогын үр дүн сүүлийн жилүүдэд маш их шүүмжлэл хүлээж байгааг бид сонсож байгаа. Яг одоо эдгээр байгууллагууд стратегиа өөрчлөх шатандаа ажиллаж байх шиг байна.
Нөөцийн валют – долларыг хэвлэсээр байх уу, алт хаачих вэ
1945 оноос хойш АНУ-ын доллар дэлхийн нөөцийн валютын үүрэг гүйцэтгэж байгаа. Гэтэл Америкууд өөрсдийн хэрээс хэтэрсэн хэрэглээгээ санхүүжүүлэх зорилгоор долларыг хэвлэн зах зээлд нийлүүлж байгаа нь долларын ханшийг олон улсын зах зээл дээр 2002 оноос хойш тасралтгүй унагаж байна. Ялангуяа 2008 оноос хойш долларын тогтвортой байдалд эргэлзэх болсоноо дэлхийн улс гүрнүүдийн удирдагчид илээр илэрхийлэх болсон. Хамгийн харамсалтай нь доллараас татгалзахад түүнийг орлох валют байхгүй байгаа юм. Алтыг төв банкууд худалдан авч буй нь үнэн боловч энэ нь үнэндээ цаг нөхцөөсөн арга төдий зүйл. Алтны эдийн засгийн утга учир бага багаар алдагдаж буй нь нууц зүйл биш. Бид ердөө алтны эрэлт нийлүүлэлтийн бүтцийг сүүлийн 10 жилээр авч үзэхэд үүнийг тодорхой мэдэж болно. Гэхдээ алтны ханшийн өсөлт ирэх жилүүдэд үргэлжилэх хандлага байна. Яагаад гэвэл еврог шинэ нөөцийн валют болгон сонгох нь тэнэг алхам болохоор харагдаж байна. Евро бүсийн орнуудын эдийн засгийн суурь хүчин чадал нь Америкийнхаас үнэндээ дээрдэхээргүй байгааг олон үзүүлэлтээс харж болох юм.
Дериватив буруутан биш
Эдийн засагчид орчин үеийн хямралд деривативыг буруутган ярьж байвал битгий итгэ. Учир нь тэд деривативийн арилжаа хэзээ ч хийж үзээгүй учраас тэгэж байгаа юм.
Дериватив анх үүсэхдээ эрсдлийг бууруулах, эрсдлээс хамгаалах зорилгоор үүссэн санхүүгийн даатгалын хэрэгсэл билээ. Одоо ч тэр л зорилгоор арилжаалагдсаар буй. Түүнийг бизнесүүд хөшүүргээ нэмэгдүүлэх зорилгоор буруугаар ашигласан юм.
Хутгыг бид хүний олон ажлыг хөнгөвчлөх гэж зохиосон болохоос биш хүний амь таслах гэж зохиогоогүй. Тийм ч учраас хүн аминий хэргий буруутан нь хэзээ ч “хутга” биш харин түүнийг буруу зорилгоор ашигласан алуурчин байдаг юм.
Үргэлжлэл бий...
Wednesday, December 2, 2009
Сөрөг талууд
dddd-ийн зүгээс сонирхолтой санаанууд ирсэн тул цаашид багахан шиг мэтгэлцэе гэж бодлоо.
Хүний сөрөг талууд, тухайлбал, хардалт, шунал, айдас зэргийг бүхэлд нь үгүйсгэж боломгүй мэт санагдана, одоо.
Харин тэнцвэр, тэгш хэмийн тухайд илүү анхаарлаа хандуулах нь зүйтэй гэж үзэж байна.
Хүнд байх ёстой бүх зан чанарууд нь зөв бөгөөд эдгээр зан чанаруудыг цогцлоож тэгшлэх нь чухал гэж ойлгож байна. Жишээ нь шунал бол түүний суурь уг зан чанар хэрээс хэтэрсэнийг бид нэрлэж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл шуналын уг чанар нь зөв боловч шунал гэж нэрлэгдэх хүртлээ явсан нь хэрээс хэтэрч тэгш хэм алдагдсаныг харуулж буй. Тэгэхээр бидний шунал гэж нэрлээд байгаа зүйл буюу Шунал1 бол буруу зүйл, харин түүний анхдагч зан төлөв Шунал0 бол зөв зүйл юм.
Шунал0 нь хүмүүст ихийг хийж бүтээх "шуналыг" өгдөг. Сайн зүйл хийх тэмүүлэлтэй хүн яг муу шуналтай хүнтэй төстэйгөөр аль болох их сайн зүйл хийх шуналтай байж impact-ийг ихэсгэж таараа. Тэрнээс биш сүмд сууж бясалгал хийх нь олон түмэнд ямар ач тус үзүүлэхийг бид хэмжиж чадахгүй л байна.
Бид магадгүй улс орны лам нарын тоог нэг хүнд ногдох ДНБ-тэй харьцуулж үзэх хэрэгтэй биз.
Өөртөө итгэлтэй байхын тулд өөртөө итгэлгүй байх ёстой юм байна гэж бодоод дээр үед гайхаж байсан юм. Угтаа бол бэлтгэлтэй хүн итгэлтэй гэж үзвэл тодорхой хэмжээнд өөртөө асуултууд тавьж бэлтгэлийг хангаж чаддаг хүн өөртөө бүрэн итгэлтэй болох юм. Аа харин хүмүүст өөртөө итгэлгүй гэж нэрлэгдэх төвшин хүртэл хүндэрсэн бол энэ нь сэтгэлийн тэгш хэм алдагдсаныг харуулж байж болох юм.
Энэ бол мэдээж их энгийн сонсогдож байгаа юм. Гол нь асуудлыг харах өнцгийг л жоохон өөрчилсөн юм.
Чухал асуулт бол энэ сэтгэлийн тэгш хэмийг хэрхэн бий болгох тухай асуудал билээ. Хүний биеийн эрүүл мэндтэй тэгш хэм зарим талаар холбоотой гэдэг нь ойлгогдож байгаа. Бас удамшлын талын асуудал байж таарах шиг. Тайван зантай хүмүүсээс ерөнхийдөө төстэй хүүхэд гардаг гэх мэт...
Дээрээс нь dddd-ийн хэлсэнчилэн бясалгал бол энэ сэтгэлийн тэгш хэмийг буй болгох сэтгэлзүйн арга байж таарах гээд байгаа юм. Гэхдээ миний өмнө хэлсэн санаа бол бясалгал хийж өөрийн шунал0, айдас0, хардалт0 зэргийг дараад хаячихвал нөгөө нийгэмд эерэг impact үзүүлэх асуудал "будаа" болж амин хувиа хичээсэн амьтан болж хувирах билээ....
Хүний сөрөг талууд, тухайлбал, хардалт, шунал, айдас зэргийг бүхэлд нь үгүйсгэж боломгүй мэт санагдана, одоо.
Харин тэнцвэр, тэгш хэмийн тухайд илүү анхаарлаа хандуулах нь зүйтэй гэж үзэж байна.
Хүнд байх ёстой бүх зан чанарууд нь зөв бөгөөд эдгээр зан чанаруудыг цогцлоож тэгшлэх нь чухал гэж ойлгож байна. Жишээ нь шунал бол түүний суурь уг зан чанар хэрээс хэтэрсэнийг бид нэрлэж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл шуналын уг чанар нь зөв боловч шунал гэж нэрлэгдэх хүртлээ явсан нь хэрээс хэтэрч тэгш хэм алдагдсаныг харуулж буй. Тэгэхээр бидний шунал гэж нэрлээд байгаа зүйл буюу Шунал1 бол буруу зүйл, харин түүний анхдагч зан төлөв Шунал0 бол зөв зүйл юм.
Шунал0 нь хүмүүст ихийг хийж бүтээх "шуналыг" өгдөг. Сайн зүйл хийх тэмүүлэлтэй хүн яг муу шуналтай хүнтэй төстэйгөөр аль болох их сайн зүйл хийх шуналтай байж impact-ийг ихэсгэж таараа. Тэрнээс биш сүмд сууж бясалгал хийх нь олон түмэнд ямар ач тус үзүүлэхийг бид хэмжиж чадахгүй л байна.
Бид магадгүй улс орны лам нарын тоог нэг хүнд ногдох ДНБ-тэй харьцуулж үзэх хэрэгтэй биз.
Өөртөө итгэлтэй байхын тулд өөртөө итгэлгүй байх ёстой юм байна гэж бодоод дээр үед гайхаж байсан юм. Угтаа бол бэлтгэлтэй хүн итгэлтэй гэж үзвэл тодорхой хэмжээнд өөртөө асуултууд тавьж бэлтгэлийг хангаж чаддаг хүн өөртөө бүрэн итгэлтэй болох юм. Аа харин хүмүүст өөртөө итгэлгүй гэж нэрлэгдэх төвшин хүртэл хүндэрсэн бол энэ нь сэтгэлийн тэгш хэм алдагдсаныг харуулж байж болох юм.
Энэ бол мэдээж их энгийн сонсогдож байгаа юм. Гол нь асуудлыг харах өнцгийг л жоохон өөрчилсөн юм.
Чухал асуулт бол энэ сэтгэлийн тэгш хэмийг хэрхэн бий болгох тухай асуудал билээ. Хүний биеийн эрүүл мэндтэй тэгш хэм зарим талаар холбоотой гэдэг нь ойлгогдож байгаа. Бас удамшлын талын асуудал байж таарах шиг. Тайван зантай хүмүүсээс ерөнхийдөө төстэй хүүхэд гардаг гэх мэт...
Дээрээс нь dddd-ийн хэлсэнчилэн бясалгал бол энэ сэтгэлийн тэгш хэмийг буй болгох сэтгэлзүйн арга байж таарах гээд байгаа юм. Гэхдээ миний өмнө хэлсэн санаа бол бясалгал хийж өөрийн шунал0, айдас0, хардалт0 зэргийг дараад хаячихвал нөгөө нийгэмд эерэг impact үзүүлэх асуудал "будаа" болж амин хувиа хичээсэн амьтан болж хувирах билээ....
Subscribe to:
Posts (Atom)