Дериватив

Яагаад ч юм дериватив бол ойлгоход их л хүнд сэдэв юм. Деривативийг огт ойлгоогүй ОУВС-н ахлах эдийн засагчийг харж байлаа. Деривативийн зарчмаа сайн мэдээгүй Харвардын санхүүгийн профессортой таарч байв. Хэрэв та деривативийг мэддэггүй бол огт санаа зовох хэрэггүй байх нь шүү дээ.

Үүнийг монгол хэлнээ үүсмэл санхүүгийн хэрэгсэл, уламжлагдсан санхүүгийн хэрэгсэл, үүсмэл үнэт цаас гэхчилэн албан бусаар орчуулах гэж оролдсон. Би харин нэгэнт нүүдэлчин язгууртай хэлэнд огт байдаггүй ойлголтуудыг заавал 2-4 үгэнд багтаан орчуулах гэж оролдох ямар шаардлага байгааг огт ойлгодоггүй юм. Тэгэхээр бид цаашид дериватив гэж хэрэглэж явах болно. Та бүгд дериватив гэдэг нэртэй харийн хэрнээ практик ойлголтыг доороос мэдэж авах болно.

Дериватив нь дотроо форвард, фючерс, опшин гэсэн 3 хэлбэрийн хэлцэлтэй.

Дериватив бол хэлцэл. Зээл бол хэлцэл. Хадгаламж бол хэлцэл. Гэхдээ хэн ярьж байгаагаас хамаарч өөр өөрөөр хэлдэг гэж би өмнө нь олон хэлсэн. Тэгэхээр ХОБ (Хөрөнгө оруулалтын банк), арилжааны банк (commercial bank), худалдааны банк (merchant bank), trading house нар өөрсдийнхөө харилцагч нартай хийж байгаа дериватив хэлцэлээ дериватив бүтээгдэхүүн гэж нэрлэж болох нь байна.

Монголд анхны дериватив бүтээгдэхүүнийг анх бид нар 2003 оны орчимд ХХБанкинд байхдаа гаргаж байлаа. Тэр үед бид алтны пүт опшинг бүтээгдэхүүн болгон гаргаж байсан юм.

Монголчууд анхны дериватив арилжааг олон улсын зах дээр хийсэн нь харин 20 орчим жилийн настай болов уу.

ФОРВАРД
Одоогоос 100 гаруй жилийн өмнөөс арилжаа худалдаа өргөсөхийн хэрээр үнэ ханш савлах нь их болсон. Тухайлбал будаа, тариа, зэс, нүүрс, газрын тос, мод зэрэг олон таваарын хувьд үнэ ханшийн савалгаа нь худалдаачидад хүчтэй нөлөөлж эхэлсэн байна.

Үнэ эрэлт нийлүүлэлтийн тэнцвэрт цэг дээр тогтдог гэдэг. Тэгвэл зэсийн үнэ эрэлт их байхад өсч, нийлүүлэлт их байхад буурна. Эсвэл нийлүүлэлт тогтмол байхад эрэлт буурвал унана. Эсрэгээр эрэлт тогтмол байхад нийлүүлэлт буурвал үнэ өснө. Эсвэл бүүр эрэлт өсч байхад нийлүүлэлт бүүр хурдан өсөөд байвал үнэ буурна. Гэх мэтчилэн 2 хүчин зүйлийн янз бүрийн комбинациас хамаарч үнэ нэг бол өснө, нэг бол буурна.

Дундад зууны Английн зэсээр сав суулга үйлдвэрлэгчийн хувьд авч үзье.

Лондонгийн зах зээл дээр зэс сав суулгыг бүхэлд нь нийлүүлэх захиалга хүлээн авч үнээ хатуу тохиролцсон гэж үзье. Тухайн үед Англи улс зэсээ Индонезээс голцуу импортолж оруулж ирдэг байв. Олборлолтын хэмжээ хэлбэлзэлтэй учир нийлүүлэлтээс хамаарч үнэ ханш байнга савлах нь хэвийн үзэгдэл байсан. Зэсээр эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчийн хувьд түүхий эдийн зах дээрх зэсийн үнэ өсвөл алдагдалтай.

Зэс аяга үйлдвэрлэхэд 50 грамм зэс ордог. 50 грамм цувимал зэс 50 фунтын үнэтэй байсан гэж үзье. Үйлдвэрлэгчийн Хатан хаанаас хүлээн авсан захиалга ёсоор 1 аягыг 75 фунтээр үйлдвэрлэх байв. Хэрэв зах зээл дээрх 1 грамм зэсийн үнэ 50 хувиар өссөн, өөрөөр хэлбэл аяганы түүхий эд болох 50 грамм цувимал зэсийн үнэ 75 фунт болвол үйлдвэрлэгч алдагдал хүлээх болно.

Зэс сав суулга үйлдвэрлэгч тухайн жилийн үйлдвэрлэлд хэрэгтэй бүх зэсийг нэг дор худалдан авах боломжгүй юм. 1.рт - түүнд тийм санхүүгийн чадвар байх магадлал тун бага 2.рт - алдагдсан боломжийн зардал маш их байх болно (мөнгөө банкинд хадгалуулвал хүүгийн орлого олно)

Тэгэхээр үйлдвэрлэгчийн хувьд "ханшийн эрсдэл" гээч юм үүсч байна. Үүнийг олон улсад market risk гэж нэрлэнэ. Нарийвчлан хэлбэл үйлдвэрлэгчид зэсийн ханш өсөх эрсдэл үүсч байна.

Одоо өнцгөө багахан шиг өөрчлөөд нөгөө талаас нь авч үзье. Индонезэд уурхайтай Лондонд төвтэй худалдааны банк (merchant bank) байсан гэж үзье. Индонезээс Лондон хүртэл олборлосон зэсийг тээвэрлэхэд 3 сар шаарддаг байсан. Энэ хооронд мэдээж зах зээл дээр зэсийн ханш чөлөөтэй өсч буурч байгаа. Гэтэл манай худалдааны банкинд зэсийг тээвэрлэж ирэх хугацаанд зэсийн ханш буурах эрсдэл үүсч байна.

Ийнхүү зах зээл дээр нэг талд нь зэсийн ханш буурах эрсдлийг үгүй хийх, нөгөө талд нь зэсийн ханш өсөх эрсдлийг үгүй хийх сонирхолтой этгээдүүд гарч ирлээ.

Ингээд эд нар coffee house буюу анхны болхи биржүүдэд цугларан зэсийн ханшийг түгжих хэлцэл хийнэ. Үүнийг форвард арилжаа гэж хэлнэ. Хэлцэл хийж байгаа процессийг нь арилжаа гэж хэлэх нь байна. Арилжааны эцэст хоёр талын хурууны хээ,гарын үсэг, лаан дардас юу ч бай арилжаа хийсэн гэдгийг нотлох тэмдэг бүхий хэлцэл 2 хувь үйлдэгдэнэ.

Аливаа форвард хэлцэлд үндсэндээ дараах хэдхэн зүйлс тусгагдана.

- Бүтээгдэхүүн
- Бүтээгдэхүүний хэмжээ
- Форвард үнэ (3 сарын дараа ямар үнээр бүтээгдэхүүнийг авах-зарах)
- Форвард хугацаа (Хэдий хугацааны дараа төлбөр тооцоо хийгдэх)

Форвард хэлцэл хийгдмэгц аливаа төлбөр тооцоо үүсэхгүй. Харин форвард хугацаа болоход талууд өмнө тохиролцсон форвард үнээрээ худалдах худалдан авах төлбөр тооцоогоо хийдэг.

Жоохон хадууръя. Уншаад ойлгогдохгүй бол олон удаа дахин дахин уншаарай.

Түрүүнд би market risk гээч юм ханшийн савалгаанаас болж үүсдэг гэсэн. Тэгвэл одоо дахиад нэг шинэ төрлийн эрсдэл үүсч байгааг та нар анзаарсан уу. Энэ бол өнөөдөр хийсэн форвард хэлцлээр хүлээн үүргээ гэрээний аль нэг тал нь биелүүлэхгүй байх эрсдэл буюу credit risk (also referred as counterparty risk) болой. Credit risk гэрээ байгуулсан тохиолдол бүрт үүснэ гээд ойлгочиход болно. Ер нь бол зээлийн эрсдэл, эсрэг талын эрсдэл гэх мэтчилэн махчилж болно.

Форвард хэлцэл нь өөрөө зах зээлийн эрсдлийг үгүй хийдгээрээ гайхамшигтай боловч шинэ төрлийн эрсдэл үүсгэж орхилоо. Үүнийг хаах асуудал гарч ирсэн байна.

Би саяхан нэг газар лекц уншиж байлаа. Форвардыг зааж байв. "3 сарын дараа форвард хэлцэлийн хугацаа болоход ханш огцом өссөн байсан гэж үзье. Хэлцлийн худалдан авагч тал энэ үед яах вэ?" гэж асуутал анги маань санал нэгтэйгээр "хэлцлээсээ бултана" гэж
хариулсан юм.

Нийгмийн ухамсарт хариуцлага, эсрэг тал, өөрийн гараар үзэглэсэн гэрээгээ хүндэтгэн үзэх үзэл огтоос байхгүй өнөөдрийн Монгол, 150 жилийн өмнөх Америк, 200 жилийн өмнөх Англи нарт credit risk бодитойгоор оршин байгаа юм.

Английн санхүүчид "My word is My bond" гэж хэлдэг (байсан) нь ч ийм учиртай болой.

Энэ бултах ухамсарын шийдэл нь бирж юм.

Аливаа бирж ердөө ганцхан үүрэгтэй чиглэлтэй байгуулагдсан. Энэ нь бирж дээр хийсэн арилжаа бүр хүчин төгөлдөр байх явдал мөн. Үүний дараа equally important бусад үүргүүд нь 1. Үнэ ханш, эрэлт нийлүүлэлтийг тунгалаг байлгах (transparency), 2. Хөрвөх чадварыг сайжруулах замаар -шудрага үнэ тогтоох - оролцогчдын хэрэгцээг хангах, 3. Бирж дээр зарагдаж байгаа бүтээгдэхүүний стандартыг хангах явдал зэрэг юм.

Бирж талууд хэлцлээр хүлээсэн үүргээ гүйцэтгэхийн баталгаа болж биржээр дамжин хэлцэлд орж буй тал бүрээс барьцаа, төлбөрийг урьдчилан авдаг. Ингэснээр credit/counterparty risk нь үндсэндээ биржэд шилждэг гэж ойлгож болно.

Болхи кофены ресторанууд орчин үеийн бирж болон хувирсан түүх нь ийм болой.

Дэлхий дээр бүх юмны бирж бий гэж хэлэхэд хилсдэхгүй. Би өөрөө санхүүгийн бүх биржтэй ямар нэг байдлаар холбогдсондоо баяртай байдаг. Хамгийн сүүлд буюу хамгийн сонирхолтой (хамгийн сүүлд учирсан тул хамгийн сонирхолтой биз) бирж бол Лондонгийн Ллойдсын Эрсдлийн Бирж болой. (Lloyd's of London) Энэ бол олон улсын даатгалын компаниудад зориулсан эрсдлийг авч өгөлцөх бирж юм.

Уншигчын нүд чилэх тун дөхөж буй тул опшинг энэ удаа бичилгүй завсарлахаас. Харин фючерс (futures) бол бирж дээр арилжаалагддаг форвард гэдгийг уншигч авгай тэмдэглэж авна уу.

Биржээс гадуур хоёр тал шууд хоорондоо хийж буй форвард гэж байдаг бол энэхүү форвард бирж дээр очихоороо фючерс гэж нэрлэгддэг байх нь.

Форвард (forward and futures) арилжаагаар хувьцаа, валют, үнэт метал, будаа тариа ер нь бол үнэ тогтоогддог тэр нь савалдаг бүх зүйлсийг хийж байна.

Форвард арилжааг анх Япончууд 200 жилийн өмнө, Англичууд 300 жилийн өмнө хийсэн гэх мэтээр янз бүрийн түүхэн баримтууд байдаг...