Египетийг захирсан Монгол султан

Qalawun султаны хүү An-Nassir султаны 1318 онд барьсан сүм. Каир, Египет

1260 оны 9-р сард Иерусалемийн дэргэд болсон Айн Жалутын тулаанд Хитбуха ноёны удирдсан 10 гаруй мянган цэрэгтэй Монголын арми хиар цохиулсан. Энэ байлдаанд Хитбухаг алагдсан гэж түүхчид тэмдэглэдэг.

Тухайн үед Монголчууд Иран, Иракийг бүхэлд нь, Сирийн ихэнх хэсгийг эзлэн аваад байв. Монголчуудын гол зорилго тэр үед Египетийг эзлэн авах байсан боловч Сириэс цааш ахиж чадахгүй байв. Учир нь Мөнх хаан нас эцэслэснээр Хүлэгү хаан нутгийн зүг жолоо залахаас өөр аргагүй болсон. Мөн Египетийг тэр үед Туркийн мамлюк султанууд захирч байсан бөгөөд цэрэг арми нь тун хүчирхэг байсан гэдэг.

Айн Жалутын ялагдлын дараа Монголчууд Сири дэх хотуудаа алдаж эхэлсэн тул газар нутгаа буцааж авах зорилгоор 1260 оны 12-р сард, Айн Жалутын явдлаас 3 сарын дараа ердөө 6000 гаруй цэрэгтэй жижиг арми илгээсэн нь Хомсын 1-р тулаан гэж түүхэнд тэмдэглэгдсэн. Энэ тулаанд Монголчууд мөн ялагдал хүлээсэн.

Энэ тулааны үеэр Хитбуха нэртэй ойрад монгол мамлюкуудад олзлогдсон байна. Энэ хүн нь өмнөх алагдсан гэх Хитбуха мөн эсэх эсвэл тохиолдлоор ижил нэртэй хүн эсэхийг хэн ч мэдэхгүй.

Олзлогдсон Хитбухаг Египетийн султан Qalawun худалдан авч олзноос чөлөөлсөн байна. Сонирхолтой нь султан Qalawun өөрөө анх кипчак гаралтай боол цэрэг байсан бөгөөд 1000 алтан динараар зарагдсан учир 1000т гэдэг хочтой байжээ. Араб хэл бараг мэдэхгүй кипчак залуу хааны бие хамгаалагчаас эхлээд өсөн дэвшсээр Египетийн султан хаан болсон байдаг.

Султаны ордонд очсон Хитбуха 1260 оноос 1290 он хүртэл Qalawun султаны дэргэд байхдаа энгийн цэргээс эмир, эмирээс дэд султан хүртэл дэвшсэн байна.

Удалгүй 1294 онд Хитбуха нь Египет, Сири улсын султан хаанаар өргөмжлөгдөн төр барьжээ.

Хитбуха султаны сурвалжит араб нэр нь - al-Malik al-Adil Zayn-ad-Din Kitbugha Ben Abd-Allah al-Mansuri al-Turki al-Mughli байсныг анзаарвал, хамгийн сүүлчийн al-Mughli гэдэг нь Монгол гэдгийг тодотгосон нэр үг юм. Al-Mansuri гэдэг нь Qalawun султаны кипчак гарлыг илтгэх бөгөөд мөн мамлюкуудын дийлэнх нь түрэг гаралтай байсан учир Al-Turki гэж бас тодотгосон бололтой.

1281 оны 10-р сард Илхаан Абага өөрийн дүү Мөнх Төмрийг 80,000 орчим цэрэг бүхий армитайгаар Сири, улмаар Египетийг дайлахаар явуулсан. Энэ нь өмнөх 1260 оны Айн Жалут, Хомсын 1-р тулаан мөн 1277 онд Албистанд мамлюкуудад ялагдаж алдсан нутгаа эргүүлж авах зорилготой байсан юм.

Түүхэнд Хомсын 2-р тулаан гэж тэмдэглэгдсэн энэ тулаанд бас л Монголчууд ялагдсан билээ.

Хомсын 2-р тулаанд Египетийн султан Qalawun ялалт байгуулсан.

Ингээд бодоод үзэхэд Qalawun Хитбухыг олзноос чөлөөлж дэргэдээ авч бүүр эмир цолоор шагнасан нь учиртай. Зүгээр ордонд сууж байгаа хүнд ийм хүндэтгэл үзүүлэхгүй нь лавтай.

Хитбуха Qalawun-ий дэргэд 1260 оноос 1290-ээд он хүртэл цуг байсан.

Магадгүй Хитбуха Албистан болон Хомсын 2-р тулаануудад Монголчуудыг ялахад онцгой гавъяа (Египетийн талд) байгуулсан байх өндөр магадлалтай.

Энд Монголын армийн ялагдлыг яриад байгаадаа хүлцэл өчиж нэг тайлбар хийе.

Ер нь Илхаадын улс Египетийн султануудтай байлдахад саад болж хүчийг нь сулруулж байсан гол бэрхшээл нь ар талаас нь тасралтгүй довтлох Монголын Алтан ордны улс болон Цагаадайн улс байсан гэдгийг санах хэрэгтэй. Анх Хүлэгү хаан Багдадыг товоргоход Алтан ордны лалын шашинт хаан Бэрх "лалын шашны төвийг сүйтгэсэн Хүлэгүд заавал зохих шанг нь хүртээх болно" гэж тангаргалаж байсан гэдэг.

Тийм ч учраас Египетийн мамлюкууд Алтан ордны Монгол улстай холбоо тогтоож Илхаадын Монгол улсыг хоёр талаас нь довтолж байсан нь түүх юм.

Эргээд энэ нийтлэлийн гол баатар Хитбухагийн талаар авч үзэцгээе.

Түүнийг султан байх үед буюу 1296 онд Перс дэх Монголын илхаадын улсын хаан Газанаас зугатаасан 10 мянга гаруй ойрад цэргүүд Египетэд очижээ. Эдгээр ойрад цэргүүдийг Хүлэгү хааны (Газан хааны өвөө) хүргэн хүү Турхай удирдаж очсон гэдэг.

Хитбуха султан эдгээр монгол цэргүүдэд онцгой их хайр халамж түгээж байсан нь түүний эмирүүдийн зэвүүцлийг төрүүлсэн, мөн тухайн үед Египет улсад ган гачиг нүүрлэж эдийн засаг нь хүндрэлтэй байсан зэргээс болж тэрээр суудлаасаа унасан байна.

1296 оны сүүлчээр Хитбухыг дэд султан Лажин нь унагааж өөрийгөө султанд өргөмжилсөн. Лажин султан болоход түүний дэд султанаар Мангу-Төмөр хэмээх монгол өргөмжлөгджээ. Энэ хэсэг үймээн самууны дараа 1299 онд Qalawun султаны хүү (дээрх зурган дээрх сүмийг бариулсан) An-Nassir хаан ширээнд суухад түүний дэд султанаар Seif Ad-Din Salar нэртэй монгол хүн өргөмжлөгдсөн байна.

Монголын арми 1260 оноос 1303 он хүртэл Египетийн мамлюкуудтай тулалдсан. Энэ бүх хугацаанд египетийн гол жанжид нь монголчууд байсан бололтой.

Египетэд очсон 10 мянган монгол цэрэг, түүнээс өмнө очсон татар цэргүүд, Хитбухын үр удам өнөөг хүртэл Кайр хотод амьдарсаар буй. Харин тэд өөрсдийнхөө гарал угсааг одоо мэдэхгүй болсон бизээ.

Египетийн султан хаан Хитбухын алтан зоос, 1295 он орчим.

Эх сурвалжуудыг: Араб-Египетийн түүх, wikpedia дахь Илхаад болон Мамлюк султануудын дайны түүхээс авав.

Таалагдсан бол доорх айконууд дээр дарж фэйсбүүк, твиттер найзууддаа шэйрлээрэй.

Хөгжлийн онол: Хөгжил бол Цаг хугацааны бүтээгдэхүүн биш

Манай эриний 500 оноос 1000 он хүртэл Европ тивд нүүрлэсэн ухралтыг Харанхуй үе буюу Dark Age гэж нэрийддэг билээ. Энэ үед эртний Грек, Ромын философи, шинжлэх ухаан, уран барилгын хөгжил дэвшлээс ухарч, бичиг үсэг ховордож, урлаг соёл уналтанд орсон байдаг. Ямар сайндаа л Ромчуудын зохиосон цементний жороо хүртэл мартаж орхих вэ дээ.

1300 орчим оноос л Ром, Грекийн философио эргэн санагалзаж, Христийн шашны бурангуй (тухайн үед манай одоогийн буддизм шиг хэт туйлширсан байв) хүлээснээс ангижирч (протестант гэх мэт илүү либерал урсгалууд гарч Христийн шашин шинэчлэгдсэн) шинэ хөгжил дэвшлийг эхлүүлсэн ба үүнийгээ Сэргэн Мандалт буюу Renaissance үе гэж түүхэнд тэмдэглэдэг билээ.

Яг үүнтэй адил Хятад улсын уран зохиолын оргил тэртээ 800 оны үед буюу Сон гүрний үед байсан гэдэг. Түүнээс хойш дэлхийд анхны цаас, дарь, торго, сургууль тэргүүтнийг байгуулж явсан Хятадууд 1800 он гэхэд доройтож Европчуудын хаана ч хүрэхгүй болсон байдаг.

1990 оноос хойш Монголын төрийг түшилцэж яваа ахмадууд нийтлэг мессеж цацна. Хэвлэл мэдээлэлд ярилцлага өгөхдөө ч тэр, уулзахад ч тэр цухалзуулах нэг санаа байдаг.  

Тэрийг нь тоймловоос "...Ардчилал угаасаа ингэж удаж бүрэлддэг байхгүй юу...", "...Хөгжил дэвшил чинь алгуур ирдэг юм...","...Америкийн 200 гаруй жилд туулсан бүх зүйлийг бид ч гэсэн нэг нэгээр нь туулаад гарна шүү дээ...","Бүх юм сайхан байна, бүгдээрээ эрх чөлөөтэй боллоо..." гэх мэт.

Уг санаа нь ХӨГЖИЛ бол ЦАГ ХУГАЦААНЫ БҮТЭЭГДЭХҮҮН юм л гэж хэлээд байгаа хэрэг.

Өөрөөр хэлбэл Монгол орны өнөөгийн байр байдалд биднийг битгий шүүмжлээрэй. Ердөө 27-хон жилд хөгжинэ гэж юу байхав дээ. Цаг цагаараа л явна шүү дээ л гэсэн санаа.

Үнэхээр ХӨГЖИЛ бидний боддог шиг цаг хугацааны бүтээгдэхүүн юм уу?

Хүн төрхт үүсээд 3 сая жил, яг орчин үеийн хүний анатоми үүсээд 300 орчим мянган жил болж байна.

Хүмүүс хот байгуулж амьдарч эхлээд ердөө 5 мянган жил. Харин гар утас хэрэглээд 20 жил л болж байна.

Энэ бүгдийг цаг хугацаа бий болгов уу.

Бидний тархи толгойноос огт дутахгүй тархи толгойтой хүмүүс 50 мянган жилийн өмнө байж л байв. Тэд 70 мянган жилийн өмнө байж л байлаа. Тэд нар 20 мянган жил өмнө байсаар л байв.

Юунаас болж хөгжив?

Яагаад 2500 жилийн өмнөх Грекчүүд маш ахисан төвшний философитой байгаад гэнэт бурангуй шашинд цохиулж оюун санааны хувьд мөхөв. Энэ цаг хугацааны асуудал уу, эсвэл хүний хүчин зүйл үү?

Яагаад хамгийн эртний соёл иргэншлийг бий болгож байсан Хятадууд 400-500 жил унтаж орхив. Энэ хүний хүчин зүйл биш үү?

Бид Америктай ижил төвшинд очиж хөгжихийн тулд дахиад 170 жил хүлээх юм байна л даа, тэд нарын логикоор бол.

Хөгжил цаг хугацааны бүтээгдэхүүн юм уу? Эсвэл хөгжлийг хүн (хүмүүс) хүчээр авчирдаг юм уу.

Дунд сургуулийн түүхийн хичээлд юу заах ёстой вэ. Он, цаг, үйл явдлын дарааллыг цээжлэх биш л байлтай. Харин хүн төрлөхтөний түүхээс бидний авч ойлгох ёстой философийг заах учиртай шүү дээ. Тэрнээс Наполеон хэдэн онд төрөөд, хэдэн онд ялагдсан нь бидний өнөөдрийг болон ирээдүйн амьдралд огтхон ч чухал биш.

Түүх бидэнд юу зааж байна?

Түүх бидэнд "хөгжил бол цаг хугацааны бүтээгдэхүүн биш. харин хөгжлийг хэсэг хүмүүс хүчээр авчирдаг юм аа." л гэж зааж байна.

27 жил хэр богино хугацаа вэ? Үнэхээр улс орон хөгжихөд хангалтгүй бага хугацаа юу. Сингапур, Өмнөд Солонгосыг харвал үнэхээр л их урт, хэдэн удаа хөгжчихөөр л хугацаа бололтой юм. Харин бид л хий дэмий өнгөрүүлчихлээ дээ.

Өөрийнхөө алдааг хамгаалах, өөрийнхөө алдааг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх явдал бол хүн төрлөхтөнд байдаг л сэтгэл зүйн гажуудал. Үүнийг сэтгэл зүйн ухаанд Confirmation Bias гэж нэрлэдэг. Бидний өвөг дээдэс Ичсэн хүн хүн ална ч гэж хэлдэг.

Дундаж хүний сэтгэл зүй ийм л байдаг.

Яагаад гэвэл дундаж хүнд үнэн бол харьцангуй ойлголт юм. Нэгэнт үнэн харьцангуй учраас худал зүйлийг үнэн гэж хүчээр дайраад үнэн болгож болноо л гэж боддог юм.

Харин гэгээрсэн хүн үнэн бол туйлын ойлголт гэдгийг мэднэ. Цор ганц үнэний өмнө бүгд хүчгүй гэдгийг ч ойлгоно. Тийм учраас гэгээрсэн хүн цор ганц үнэнийг л хайдаг.

Дундаж хүний хувьд үнэн бол өнгөрсөн цагт байдаг. Өөрөөр хэлбэл өнгөрсөн цагт мэдсэн зүйлс, авсан мэдээлэл, хийсэн зүйлс нь тэр хүний хувьд үнэн болдог юм.

Харин гэгээрсэн хүний хувьд үнэн бол дандаа ирээдүй цагт байдаг. Гэгээрсэн хүн амьдралынхаа сүүлчийн мөчид үнэнг хайж олвол баяртай үхнэ. Тэр үнэн нь өнгөрсөн цагт үнэн гэж бодож явсан бүх зүйлсийг нь худлаа гэж нотлосон ч гэсэн машид баярлах болно. Яагаад гэвэл үнэн бол туйлын, тэгээд ирээдүйд оршдог.

Дундаж хүн өнгөрсөн цагт үнэн гэж ойлгож, харж явсан зүйлс нь худлаа болох вий гэдгээс үхтлээ айна. Сэтгэл зүйгээ удирдаж чадахгүй, философийн анхан шатны мэдлэггүйн шинж л дээ.

Өнгөрсөн 27 жилд бид Сингапур шиг, Хятад шиг, Солонгос шиг хөгжиж болох байсан. Энэ л үнэн юм. Гэтэл тэгэж чадаагүйгээ яаж ч өмөөрөөд, үнэнийг шороогоор булаад, мэлзээд нэмэргүй.

Бид яг энэ маягаараа дараагийн 27 жилд хаана байхыг би маш тодорхой харж байна.