Economists Dilemma

Сүүлийн хэд хоног "эдийн засагчид"-тай нэлээд байлдаантай өнгөрөв. Юуны өмнө эдийн засагч гэж хэн бэ? Баруунд доктор хамгаалсан хүн, "эдийн засагч бол эдийн засгаар зэрэг дэв хийсэн хүн юмаа" гэж байна.

Эдийн засгийн ном уншсан хүн бол эдийн засагч мөн, эсвэл Эдийн засгаар ямар нэг эрдэм шинжилгээний ажил хийж зэрэг хамгаалсан хүн бол эдийн засагч юм - эсвэл бүүр над шиг ТВ-р эдийн засагч гэж цоллуулаад л эдийн засагч болоод хувирчихсан байж ч мэднэ. Гэхдээ энэ өнөөдрийн сэдэв биш.

Би өнөөдөр фактууд, бас олон улсын санхүүгийн зах зээл дээр дилерээр ажилласан он жилүүд, уншсан эдийн засгийн онолууд - тэд хэрхэн нурж унаж байсныг харсан ажиглалт дээрээ үндэслэж ярина.

2008 онд эхлээд Америкт, цаашлаад олон улсын санхүүгийн зах зээлийн хямрал болсоон. Үүнээс болж Дэлхийн түүхэн дэх хамгийн том Эдийн засгийн хямрал болсонтой ямар ч "эдийн засагч" маргахгүй байх. Энэ бол факт.

Санхүүгийн зах зээл эдийн засгийг хямруулчихдаг юм байна. Санхүүгийн зах зээл яагаад хямарсан бэ гэвэл тэнд ажиллаж байсан маш олон тооны санхүүгийн супер гэгдэж байсан математик моделиуд юуг ч урьдчилж таамаглаж чадаагүйтэй зарим талаар холбогдоно. Энэ санхүүгийн моделиуд чинь эдийн засгийн моделиудтай ус агаар мэт адил.

Эдийн засаг ярих гэж байгаа юм бол Санхүүгийн зах зээл ярихгүй бол болохгүй тийм л эрин үед бид амьдарч байна. Эдийн засгаар доктороо хийчихээд санхүүгийн зах зээл огт мэдэхгүй бол өөрийгөө макро эдийн засагч гэж нэрлэхэд эргэлзээтэй л болох нь.

Санхүүгийн зах зээл олон гипотез дээр суурилж моделиудаа гаргадаг. Түүний нэг нь efficient market hypothesis юм. Зах зээл дээр мэдээлэл ижил жигд тусч, оролцогчид рационал (монголд ухаалаг гэж орчуулсан байгаа) шийдвэр гаргадаг гэсэн таамаглал. Амьдрал дээр хэзээ ч тийм юм байх боломжгүй гэдгийг би дилерийн туршлагаасаа хэлнэ. Таамаглал нь худлаа юм чинь мэдээж математик модел нь худлаа байж таарч байгаа юм.

Одоо эргээд эдийн засгийн хамгийн суурь "хуулиуд"-н нэг болох Эрэлт нийлүүлэлтийн хуулийг авч үзнэ. Стандарт логикоор бол үнэ өсөх тутам эрэлт буурна. Би алтны дилер хийдэг байсан үнэ өсөх тутам алтны эрэлт яаж өсдөгийг мэднэ. Энэ бол эдийн засагчдын зах зээлд оролцогчид рационал шийдвэр гаргадаг гэдгийн няцаалт мөн. Зах зээлд оролцогчид нэг дор рационал мөн иррационал байдаг.

Стандарт сэтгэлгээ
Дээхнэ үеийн Монголын нэртэй эдийн засагчтай би олон жилийн өмнө ярилцах завшаан тохиосон билээ. Тэр хүнийхээр Монгол эдийн засгаа загварчлаад тавьчих хэрэгтэй, АНУ 50 жилээр эдийн засгаа загварчлаад харчихсан байдаг гэнэ. Би Хаосын тухай юу гэж бодож байгааг нь асуухад "Жоохон хүүхдүүд ийм юм ярьдаггүй юм" гэж хариулж билээ. Чухамдаа Эрвээхэйн далавчны нөлөөлөл (butterfly effect) буюу юмс үзэгдлийн ХАОС шинж чанар нь ирээдүйн тухай таамаглалыг утга учиргүй юм болгож хувиргадаг билээ. Сангийн яам 2000 гаруй, Монголбанк 20000 гаруй хувьсагчтай эдийн засгийн тэгшитгэлтэй -түүгээрээ эдийн засгаа загварчилж хардаг гэж байгаа. Би буруутгаагүй байна. Энэ бол маш хэрэгтэй зүйл. Гэхдээ энэ чиглэл заагч гэж битгий стандарт бурангуй сэтгэлгээгээр хараачээ л гэж байгаа юм. Эдийн засгийн математик загварчилал ирээдүйд байж болох 20,000 дүр зурагийн нэг л хувилбарыг харуулж чадвал их юм гээд хэлчихвэл буруутчихдаг юм болов уу.

Ер нь Академик эдийн засагч нар өөрсдийн таамаглах чадвар, математик модел, эдийн засгийн хууль гэж нэрлээд байгаа эмпирик ажиглалтууддаа "хэтэрхий их" үнэн өгөөд байдаг учраас л би үе үе тэдэнтэй тун сүрхий маргалддаг юм.

Энэ дэлхийн юм үзэгдлийн үндэсийг тайлбарладаг физик, квант физикийн бүх тохиолдолд нотлогдсон хуулиуд нь ч гарч амжаагүй байхад юун эдийн засгийн хөдлөшгүй онол билээ? Юун эдийн засгийн хууль билээ.

Чухамдаа эрдэмтэн хүн гажигтай байгааг нь мэдсээр байгаа хуулинцаруудаа хамгаалж байхын оронд хамтдаа ажиллаж илүү дэвшилттэй, илүү үнэнд ойрхон хууль гаргах тал дээр анхаарлаа хандуулах ёстой юм шиг.

Психологийн шинжлэх ухаан нь хүн хэрхэн шийдвэр гаргадаг талаар А ч үгүй явж байгаа энэ үед маш олон хүмүүсийн үйл хөдлөлийн нийлмэл болсон Эдийн засаг - түүний хөдлөшгүй хуулийн талаар бид нар ярьж болохгүй байхаа?

Монгол улсын эдийн засгийн бодлого олон жилийн турш парадокст явж ирлээ. Тухайлбал мөнгөний нийлүүлэлт нэмэгдүүлэхгүй бол хэрэглээ өсөхгүй. Хэрэглээ өсөхгүй бол хүн амын ухамсар дээшлэхгүй... Тиймээ хэрэглээ өсөхгүй бол УХАМСАР дээшлэхгүй. Ухамсар дээшлэхгүй бол бүтээмж өсөхгүй. Эдийн засагч байхын тулд бас философич байх ёстой. Ухамсар гэж юу вэ гэдгийг ойлгодог байх хэрэгтэй.

Мөнгөнийн нийлүүлэлт, инфляцийн загвараар л эдийн засгийг удирдчихдаг юм биш. Бид фундаментал сэтгэлгээг ашиглан гүнд нь орох ёстой.

Олон жилийн турш инфляцийн дарамтанд (Монголын ард түмэнд хэрэглээний эрэлт маш их байна) байсан учраас нөгөө талд нь бодлогын хүүгээ өндөр барьж ирэв. Бодлогын хүү өндөр учраас компаниудын санхүүжилтийн зардал өндөр байж ирэв. Санхүүжилтийн зардал өндөр учраас өрсөлдөх чадвар муудаж (Хятадын компаниуд 5 хувиар зээл авч байхад Манайхан 25 хувиар) бодит сектор ерөөсөө сэргэж чадалгүй өнөөдрийг хүрлээ. Эдийн засгийн онол ёсоор мөнгөний нийлүүлэлт өсвөл инфляци өснө. Үгүй ээ бас тэгдэггүй юм байна. Мөнгөний нийлүүлэлт өсөөд байхад инфляци өсөхгүй байж болж байна. Тийм эмпирик ажиглалт бас зарим улс орнуудад байна.

Гагцхүү ухамсар, боловсрол, соёл, вижн зэрэг "эдийн засгийн бус" ойлголтуудыг шатрын хөлгөн дээр оруулж ирэх гарцаагүй шаардлага байгаа юм. "Бүх зүйл тогтмол байна гэж үзэхэд" гээд унзан хоолойгоор стандартчилагдаад байж болохгүй нь ээ эдийн засагчдаа.

Инфляци өсөх бүрт хэрэглээг яаж танах тухай ярьж ирэв. Энэ бол ПАРАДОКС. Монголын иргэд хэрэглэх үндсэн хуулиар олгогдсон эрхтэй. Баялагийн тухай асуудал ярьж байна. Хэн авсандаа мөнгөө авч оддог вэ? Тийм хүн түүхэнд гарав уу. Ард түмэн баян бол улс баян гэдэг. Баялаг гэж юу вэ? Тэр бол хэрэглээ юм. Монгол хүн Америк хүнтэй адил эрүүл мэнд, боловсрол, дэд бүтэц, хоол хүнс, байр сууц, унаа машин унасан тэр цагт л Америктай тэнцэж очлоо гэж бид ярина.

Гэтэл тэр хэрэглээг нь танах тухай байнга яриад байдаг? "Эдийн засгийн өсөлт маш өндөр хоёр оронтой тоонд байна, бусад орнуудын өсөлт бага байхад хэрэв ингэж өсөөд байвал инфляци өсч, эдийн засаг хална - тийм учраас өсөлтөө сааруулах хэрэгтэй" гэж баруунд эдийн засгаар доктор хийсэн залуу хэлэхийг хоёр чихээрээ сонслоо. Энэ бол аймшигтай бүдүүлэг ПАРАДОКС, завхарсан стандарт сэтгэлгээ.

АНУ-н нэг хүнд ногдох ДНБ 50,000 доллар байна. Монголынх 3,700 доллар. Тэгээд бид энэ эдийн засгийн профессорынхоор бол хэзээ АНУ-г гүйцэж очихоор байна?

Үгүй ээ, бид эдийн засгийн шинэ онол гаргах ёстой. Эдийн засгаа жилд 30,40 хувиар яаж өсгөхөв, харин энэ хооронд яаж инфляцийг огт өсгөхгүй мөртөө зээлийн хүүг 5 хувь болтол буулгах вэ гэдэг дэлхий дээр хэний ч хийгээгүй шинэ онолыг гаргах ёстой. Тэгэхгүй бол бид хэзээ ч АНУ-г гүйцэхгүй нь.

Англи, Америк гэх мэт хөгжчихсөн орны эдийн засгийг удирдахтай холбогдуулж гаргасан эдийн засгийн ном зохиол, онол, хуулиа хойш нь тавиад дэлхий дээр хэний ч хийгээгүй Монголд зориулсан хууль яаж гаргах вэ.

Чухамдаа Эдийн засагч гэж иргэдээ яаж баян чинээлэг болгох вэ гэдэг талаар санаа зовж, Монгол хүмүүсийг 20 жилийн дотор Америкчуудаас давж гарах арга аргачлалыг боловсруулдаг хүн бус уу. Эсвэл хэрэглээг танаад, эдийн засгийн өсөлтөө бууруулаад, барууны худлаа гэдэг нь байн байн нотлогддог онолуудын үнэ мөнийг гайхаад сууж байх юм уу.

Олон улсын валютын сангийн ахлах эдийн засагчтай би маргаж байлаа. Деривативийг Монголд огт хэрэглэж болохгүй, яагаад гэвэл деривативаас болж эдийн засаг хямарсан юм гэж тэр хүнийг хэлэхэд нь - би - дериватив бол хутгатай адил юм. Хүн амины хэрэгт хэзээ ч хутга буруутдаггүй юмаа гэж хариу барьж байлаа. 2005 онд Дэлхийн банк эдийн засагчдийн бүрэлдэхүүнээ явуулж Монгол улс огт бонд гаргаж болохгүй ээ - гэхэд нь яагаад гэж намайг асуухад - тэр Монгол хүний ирээдүй өөрт нь огт сонин биш ахлах эдийн засагч хүүхэн - "Танай өр, ДНБ харьцаа чинь их болчихно шүү дээ" гэж хэлж намайг алмайруулж билээ. Ирээдүйн вижнээ тодорхой харсан, түүндээ хүрэх ойлгомжтой төлөвлөгөөтэй улс оронд тэр дэлхийн банк ямар харьцаагаа яаж харах нь хамаатай байх уу?

Дэлхийн хаана ОУВС, Дэлхийн банкны тэр мундаг Харвард, Колумбын эдийн засгийн сургууль төгссөн зөвлөхүүдээс зөвлөгөө аваад хөгжсөн улс орон байна? Би энэ сургуулиудыг үгүйсгэх гээгүй юм шүү.

Өнөөдрийг хүртэл хүн төрлөхтөний гаргасан шинжлэх ухаан, Эдийн засгийн онолуудаас авах юм их бий. Ажилладаг юмнууд тоо тоймшгүй олон. Уншигч авгай бүү намайг эдгээрийг үгүйсгэж байна гэж бодоорой. Би хүн төрлөхтөний өнөөдрийг хүртэл байгалийн болон нийгмийн шинжлэх ухааны салбарт гаргасан амжилтыг нь магтан шагшихын зэрэгцээ - хийвэл зохих нээлтүүд, нээвэл зохих хуулиудынхаа хаана ч хүрээгүй байгааг нь харж гайхаж байна. Бидний өмнө хийх ямар их ажил байна аа. Тэгэхэд бүх юмыг нээчихсэн, болчихсон юм шиг аяглавал юутай харамсалтай.

Гагцхүү би Стандарт сэтгэлгээнээсээ салж Фундаментал сэтгэлгээгээр сэтгэх цаг болсон гэдгийг харуулахыг хичээлээ.