Саяхан Dark Math гээд ном гарсан байна. Энэ номон дээр хүн төрлөхтөн гэж ямар өрөвдөлтэй амьтад болохыг харуулсан гэжээ. Хүн гэдэг амьтан зүй тогтол хайдаг гажигтай юм гэнэ. Түүний хурц, өвчин болтол хөгжсөн жишээ нь алдарт математикч Жон Нэш юм байх (санаж байгаа бол Beautiful Mind гээд кино бий). Казинод ороод харвал хожиж байгаа хүн нь од нь гийчлээ гээд үргэлжлүүлж тоглосоор байгаад бүгдийг нь алддаг бол хожигдож байгаа хүн нь "удахгүй аз ирнэ" гэж тоглосоор байгаад дампуурдаг юм гэнэ. Энэ зүй тогтол огт үгүй байхад зүй тогтол хайдаг зан нь хүнийг иррационал болгож казиног баяжуулдаг юм байх. Саяны санхүүгийн хямрал бол бас үүний тод жишээ. Ертөнц өөрөө зүй тогтол биз. Гэтэл хүн түүнийг эзэмдэх агуу амьтан мөн юм уу. Ертөнцийн зүй тогтол нь хэдэн триллион жилийн дагуу хаос чанартайгаа үргэлжилдэг байхад хэдхэн мянган жилийн түүхтэй хүн түүний зүй тогтлыг ойлгож чадна гэж үү.
Ертөнцөд дэлхийтэй ижил, амьдрал байх магадлал ихтэй 10,000 орчим гариг бий. Түүний нэг нь дэлхий.
Дэлхий дээр 7 тэрбум хүн амьдрах.
7 тэрбум хүн "бүгдээрээ" Билл Гейтс шиг баян, Воррен Баффет шиг ухаантай, Бионси шиг царайлаг, Шварценнегер шиг баки болохыг хүсдэг. Гэвч ердөө хэдхэн нь чаддаг.
Харин үлдсэн ихэнх нь зүй тогтол "бодож" олоод түүнд хамаг буруугаа чихдэг. Баян айлын хүүхэд биш учраас, царай муутай төрсөн болохоор, УИХ-ын гишүүн ахгүй юм чинь, хөдөө төрсөн шүү дээ, азгүй тахиа, бүтэлгүй новш, бүүр шалтаг олж ядаад өглөө буруу хөлнөөсөө боссон учраас гэж хэлж байж ч магадгүй шүү. Дэлхийн бүх баячууд, алдартануудыг жагсааж үзээд хэд нь баян айлын хүүхэд, хэд нь сод ухаантан болохыг эхлээд хэмжиж үзэх хэрэгтэй л дээ.
Яагаад 7 тэрбум хүн бүгдээрээ сайн сайхан амьдрарч, оргилд гарахыг хүсдэг мөртлөө ердөө хэдхэн мянга нь чаддаг юм бэ?
Яагаад гэвэл 6,999,500,000 хүн "хүсдэг", харин 500,000 хүн нь "хүссэн зүйлээ авахаар шийддэг" учраас.
Үлдсэн өрөвдөлтэй лүүзерүүд өөрийг нь ядуу төрүүлсэн аав ээжээс эхлээд байгал цагийн уурын үзэгдэл, малчин төрсөн заяа гэх мэт хөх инээд хүрмээр зүйлст буруугаа чихээд, хэзээ нэгэн цагт гэнэт бурхан гарч ирэн цүнхтэй мөнгө өгөхийг хүлээсээр насыг бармой.
Ийм хүмүүс хүссэн зүйлээ авахаар завгүй хөдөлмөрлөж байдаггүй учраас дандаа өөрийнхөө толгой дээр байгаа хогийг харалгүйгээр хүссэн зүйлээ авахаар хөдөлмөрлөж байгаа хүний хацар дээр наалдсан хөөг харж дооглож инээцгээдэг. Ийм хүмүүсийн хувьд мөнгөтэй хүн болгон луйварчин, дээрэмчин, ямар нэг далд хуйвалдаан, зальт аргаар оргилд гарсан хүмүүс.
Хүссэн зүйлээ авахаар шийдсэн хүнд ганцхан нөхөр байдаг. Тэр нь царай биш, баян аав ээж биш, бие биш, мэдлэг биш, ухаан биш.
Тэр нь дэг журам-хэлбэрэлтгүй байдал. Хэрэв шийдсэн бол, хэрэв шийдсэн бол өдөр бүр 4 цаг ажилла. Баярын өдөр, амралтын өдөр, төрсөн өдөр - бүх өдөр ажиллах ёстой.
Тэгэж чадахгүй юм бол битгий гомдолло.
Мөрөөдөл гэдэг үг Монгол хэлнээ бүтэшгүй зүйлийг илэрхийлсэн үг болжээ. "Битгий мөрөөд". Гэтэл түүний англи хамаатан Dream нь англи хэлнээ хүрэх зорилгыг заасан утгаар ойлгогддог байх юм.
Wednesday, September 15, 2010
Monday, September 13, 2010
Цэргүүд
ХОШИН БОДЛОГО
18 настай 2 хүү хоёр өөр тийшээ цэргийн ангид явжээ.
Эхний хүү А цэргийн ангид очив. А цэргийн анги өдөр бүр 100 суниалгаж, 5 км газар гүйлгэдэг.
Хоёрдох хүү Б цэргийн ангид очив. Б цэргийн анги өдөр бүр 10 суниалгаж, 500 метрт гүйлгэдэг.
Хэрэв 1 жилийн дараа хоёрдох хүү Б цэргийн ангиас А цэргийн ангид шилжсэн бол түүний амиа хорлох, оргох, ар гэртээ захидал бичих магадлалуудыг тус бүр тооцно уу.
Жич: Эхний хүү 7 хоногийн дараа гэхэд формондоо орж үеийн олон нөхдийн адилаар огт түүртэлгүй суниаж гүйдэг болсон гэж үз. Мөн тэд анх цэрэгт очихдоо цэргийн ангийн дэг журмын талаар ямарваа нэг мэдээлэлгүй байсан.
А. 100 Б. 80-аас их В. О-тэй дөхнө
-------------------------------------------------------------------------------
Хүний потенциал хязгааргүй гэдэг. Хүн оюун ухааныхаа ердөө 10 хувийг л ашигладаг ч гэдэг. Бид олимпийн тамирчид, X спортынхон, тулааны урлагийнхан, Jumpers, адаглаад л Реп бүжгийнхэнээс хүний бие махбодийн гайхамшигийг олж хардаг.
Тэгээд байнга л гомдоллодог. Хэт хэцүү даалгавар өглөө, хэт хүнд зүйл шаардлаа гэж.
Хүнд энэ гайхамшигт чадварыг бүтээл гаргахад нь зориулж өгсөн биз. Хэрэв түүнийгээ бүтээл гаргахад ашиглахгүй юм бол юунд гомдоллоно вэ? Ямар ч бүтээл гаргадаггүй малаас ямар ялгаатай байна?
Орчлон ертөнцөөс тусдаа арал дээр төрж өссөн "хүн"-д очоод орчлон ертөнцийн үнэний талаар номлол айлд. Хэрэв тэр айлдсан номлолыг чинь хүлээж авахгүй бол малаас ямар ялгаатай вэ? Тэрэнд мал биш байх боломжийг өгөөд байхад авахгүй бол яах вэ?
Ертөнцөд боломж дүүрэн байна. Тэр боломжийг өмнө нь сураагүй, мэдээгүй байсан байж болно. Гэтэл гараад ирэхэд нь гараа сунгаад авч чадахгүй бол хүн байх ямар хэрэгтэй юм бэ? Заагаад өгье, мэдүүлээд өгье гээд байхад цааш нь түлхээд байвал яах юм бэ?
18 настай 2 хүү хоёр өөр тийшээ цэргийн ангид явжээ.
Эхний хүү А цэргийн ангид очив. А цэргийн анги өдөр бүр 100 суниалгаж, 5 км газар гүйлгэдэг.
Хоёрдох хүү Б цэргийн ангид очив. Б цэргийн анги өдөр бүр 10 суниалгаж, 500 метрт гүйлгэдэг.
Хэрэв 1 жилийн дараа хоёрдох хүү Б цэргийн ангиас А цэргийн ангид шилжсэн бол түүний амиа хорлох, оргох, ар гэртээ захидал бичих магадлалуудыг тус бүр тооцно уу.
Жич: Эхний хүү 7 хоногийн дараа гэхэд формондоо орж үеийн олон нөхдийн адилаар огт түүртэлгүй суниаж гүйдэг болсон гэж үз. Мөн тэд анх цэрэгт очихдоо цэргийн ангийн дэг журмын талаар ямарваа нэг мэдээлэлгүй байсан.
А. 100 Б. 80-аас их В. О-тэй дөхнө
-------------------------------------------------------------------------------
Хүний потенциал хязгааргүй гэдэг. Хүн оюун ухааныхаа ердөө 10 хувийг л ашигладаг ч гэдэг. Бид олимпийн тамирчид, X спортынхон, тулааны урлагийнхан, Jumpers, адаглаад л Реп бүжгийнхэнээс хүний бие махбодийн гайхамшигийг олж хардаг.
Тэгээд байнга л гомдоллодог. Хэт хэцүү даалгавар өглөө, хэт хүнд зүйл шаардлаа гэж.
Хүнд энэ гайхамшигт чадварыг бүтээл гаргахад нь зориулж өгсөн биз. Хэрэв түүнийгээ бүтээл гаргахад ашиглахгүй юм бол юунд гомдоллоно вэ? Ямар ч бүтээл гаргадаггүй малаас ямар ялгаатай байна?
Орчлон ертөнцөөс тусдаа арал дээр төрж өссөн "хүн"-д очоод орчлон ертөнцийн үнэний талаар номлол айлд. Хэрэв тэр айлдсан номлолыг чинь хүлээж авахгүй бол малаас ямар ялгаатай вэ? Тэрэнд мал биш байх боломжийг өгөөд байхад авахгүй бол яах вэ?
Ертөнцөд боломж дүүрэн байна. Тэр боломжийг өмнө нь сураагүй, мэдээгүй байсан байж болно. Гэтэл гараад ирэхэд нь гараа сунгаад авч чадахгүй бол хүн байх ямар хэрэгтэй юм бэ? Заагаад өгье, мэдүүлээд өгье гээд байхад цааш нь түлхээд байвал яах юм бэ?
Sunday, September 12, 2010
when we turn into farms?
http://edition.cnn.com/2010/WORLD/asiapcf/09/12/mongolia.cashmere.herders/#fbid=v4RYlq8l_BR&wom=false
Sunday, September 5, 2010
Хүн
Хүн амьтан хоёр бараг л ялгаагүй болж таарав. Амьтад ухаантай ба моралтай болох нь батлагдаад байдаг. Бүүр love-той ч бололтой юм.
Дахиад нэг ялгаа байна. Энэ нь belief юм. Амьтанд ийм зүйл байдаггүй л болов уу?
Belief-гүй хүний амьдралд ямар утга байна? Who am I? асуултандаа хариулмаар байгаа бол юуны өмнө belief-тэй болох ёстой юм шиг.
Юу ч байлаа гэсэн ядаж амьдрал чинь бага ч атугай зорилготой бас чиглэлтэй болох болно.
Аль нэг шашин байж болно эсвэл "ертөнцийн түгээмэл үнэн" байж болно. Эцсийн эцэст аль нь ч байлаа гэсэн BELIEF-гүй байснаас хэдэн арван мянга дахин дээр.
Дахиад нэг ялгаа байна. Энэ нь belief юм. Амьтанд ийм зүйл байдаггүй л болов уу?
Belief-гүй хүний амьдралд ямар утга байна? Who am I? асуултандаа хариулмаар байгаа бол юуны өмнө belief-тэй болох ёстой юм шиг.
Юу ч байлаа гэсэн ядаж амьдрал чинь бага ч атугай зорилготой бас чиглэлтэй болох болно.
Аль нэг шашин байж болно эсвэл "ертөнцийн түгээмэл үнэн" байж болно. Эцсийн эцэст аль нь ч байлаа гэсэн BELIEF-гүй байснаас хэдэн арван мянга дахин дээр.
Friday, September 3, 2010
Дериватив
Яагаад ч юм дериватив бол ойлгоход их л хүнд сэдэв юм. Деривативийг огт ойлгоогүй ОУВС-н ахлах эдийн засагчийг харж байлаа. Деривативийн зарчмаа сайн мэдээгүй Харвардын санхүүгийн профессортой таарч байв. Хэрэв та деривативийг мэддэггүй бол огт санаа зовох хэрэггүй байх нь шүү дээ.
Үүнийг монгол хэлнээ үүсмэл санхүүгийн хэрэгсэл, уламжлагдсан санхүүгийн хэрэгсэл, үүсмэл үнэт цаас гэхчилэн албан бусаар орчуулах гэж оролдсон. Би харин нэгэнт нүүдэлчин язгууртай хэлэнд огт байдаггүй ойлголтуудыг заавал 2-4 үгэнд багтаан орчуулах гэж оролдох ямар шаардлага байгааг огт ойлгодоггүй юм. Тэгэхээр бид цаашид дериватив гэж хэрэглэж явах болно. Та бүгд дериватив гэдэг нэртэй харийн хэрнээ практик ойлголтыг доороос мэдэж авах болно.
Дериватив нь дотроо форвард, фючерс, опшин гэсэн 3 хэлбэрийн хэлцэлтэй.
Дериватив бол хэлцэл. Зээл бол хэлцэл. Хадгаламж бол хэлцэл. Гэхдээ хэн ярьж байгаагаас хамаарч өөр өөрөөр хэлдэг гэж би өмнө нь олон хэлсэн. Тэгэхээр ХОБ (Хөрөнгө оруулалтын банк), арилжааны банк (commercial bank), худалдааны банк (merchant bank), trading house нар өөрсдийнхөө харилцагч нартай хийж байгаа дериватив хэлцэлээ дериватив бүтээгдэхүүн гэж нэрлэж болох нь байна.
Монголд анхны дериватив бүтээгдэхүүнийг анх бид нар 2003 оны орчимд ХХБанкинд байхдаа гаргаж байлаа. Тэр үед бид алтны пүт опшинг бүтээгдэхүүн болгон гаргаж байсан юм.
Монголчууд анхны дериватив арилжааг олон улсын зах дээр хийсэн нь харин 20 орчим жилийн настай болов уу.
ФОРВАРД
Одоогоос 100 гаруй жилийн өмнөөс арилжаа худалдаа өргөсөхийн хэрээр үнэ ханш савлах нь их болсон. Тухайлбал будаа, тариа, зэс, нүүрс, газрын тос, мод зэрэг олон таваарын хувьд үнэ ханшийн савалгаа нь худалдаачидад хүчтэй нөлөөлж эхэлсэн байна.
Үнэ эрэлт нийлүүлэлтийн тэнцвэрт цэг дээр тогтдог гэдэг. Тэгвэл зэсийн үнэ эрэлт их байхад өсч, нийлүүлэлт их байхад буурна. Эсвэл нийлүүлэлт тогтмол байхад эрэлт буурвал унана. Эсрэгээр эрэлт тогтмол байхад нийлүүлэлт буурвал үнэ өснө. Эсвэл бүүр эрэлт өсч байхад нийлүүлэлт бүүр хурдан өсөөд байвал үнэ буурна. Гэх мэтчилэн 2 хүчин зүйлийн янз бүрийн комбинациас хамаарч үнэ нэг бол өснө, нэг бол буурна.
Дундад зууны Английн зэсээр сав суулга үйлдвэрлэгчийн хувьд авч үзье.
Лондонгийн зах зээл дээр зэс сав суулгыг бүхэлд нь нийлүүлэх захиалга хүлээн авч үнээ хатуу тохиролцсон гэж үзье. Тухайн үед Англи улс зэсээ Индонезээс голцуу импортолж оруулж ирдэг байв. Олборлолтын хэмжээ хэлбэлзэлтэй учир нийлүүлэлтээс хамаарч үнэ ханш байнга савлах нь хэвийн үзэгдэл байсан. Зэсээр эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчийн хувьд түүхий эдийн зах дээрх зэсийн үнэ өсвөл алдагдалтай.
Зэс аяга үйлдвэрлэхэд 50 грамм зэс ордог. 50 грамм цувимал зэс 50 фунтын үнэтэй байсан гэж үзье. Үйлдвэрлэгчийн Хатан хаанаас хүлээн авсан захиалга ёсоор 1 аягыг 75 фунтээр үйлдвэрлэх байв. Хэрэв зах зээл дээрх 1 грамм зэсийн үнэ 50 хувиар өссөн, өөрөөр хэлбэл аяганы түүхий эд болох 50 грамм цувимал зэсийн үнэ 75 фунт болвол үйлдвэрлэгч алдагдал хүлээх болно.
Зэс сав суулга үйлдвэрлэгч тухайн жилийн үйлдвэрлэлд хэрэгтэй бүх зэсийг нэг дор худалдан авах боломжгүй юм. 1.рт - түүнд тийм санхүүгийн чадвар байх магадлал тун бага 2.рт - алдагдсан боломжийн зардал маш их байх болно (мөнгөө банкинд хадгалуулвал хүүгийн орлого олно)
Тэгэхээр үйлдвэрлэгчийн хувьд "ханшийн эрсдэл" гээч юм үүсч байна. Үүнийг олон улсад market risk гэж нэрлэнэ. Нарийвчлан хэлбэл үйлдвэрлэгчид зэсийн ханш өсөх эрсдэл үүсч байна.
Одоо өнцгөө багахан шиг өөрчлөөд нөгөө талаас нь авч үзье. Индонезэд уурхайтай Лондонд төвтэй худалдааны банк (merchant bank) байсан гэж үзье. Индонезээс Лондон хүртэл олборлосон зэсийг тээвэрлэхэд 3 сар шаарддаг байсан. Энэ хооронд мэдээж зах зээл дээр зэсийн ханш чөлөөтэй өсч буурч байгаа. Гэтэл манай худалдааны банкинд зэсийг тээвэрлэж ирэх хугацаанд зэсийн ханш буурах эрсдэл үүсч байна.
Ийнхүү зах зээл дээр нэг талд нь зэсийн ханш буурах эрсдлийг үгүй хийх, нөгөө талд нь зэсийн ханш өсөх эрсдлийг үгүй хийх сонирхолтой этгээдүүд гарч ирлээ.
Ингээд эд нар coffee house буюу анхны болхи биржүүдэд цугларан зэсийн ханшийг түгжих хэлцэл хийнэ. Үүнийг форвард арилжаа гэж хэлнэ. Хэлцэл хийж байгаа процессийг нь арилжаа гэж хэлэх нь байна. Арилжааны эцэст хоёр талын хурууны хээ,гарын үсэг, лаан дардас юу ч бай арилжаа хийсэн гэдгийг нотлох тэмдэг бүхий хэлцэл 2 хувь үйлдэгдэнэ.
Аливаа форвард хэлцэлд үндсэндээ дараах хэдхэн зүйлс тусгагдана.
- Бүтээгдэхүүн
- Бүтээгдэхүүний хэмжээ
- Форвард үнэ (3 сарын дараа ямар үнээр бүтээгдэхүүнийг авах-зарах)
- Форвард хугацаа (Хэдий хугацааны дараа төлбөр тооцоо хийгдэх)
Форвард хэлцэл хийгдмэгц аливаа төлбөр тооцоо үүсэхгүй. Харин форвард хугацаа болоход талууд өмнө тохиролцсон форвард үнээрээ худалдах худалдан авах төлбөр тооцоогоо хийдэг.
Жоохон хадууръя. Уншаад ойлгогдохгүй бол олон удаа дахин дахин уншаарай.
Түрүүнд би market risk гээч юм ханшийн савалгаанаас болж үүсдэг гэсэн. Тэгвэл одоо дахиад нэг шинэ төрлийн эрсдэл үүсч байгааг та нар анзаарсан уу. Энэ бол өнөөдөр хийсэн форвард хэлцлээр хүлээн үүргээ гэрээний аль нэг тал нь биелүүлэхгүй байх эрсдэл буюу credit risk (also referred as counterparty risk) болой. Credit risk гэрээ байгуулсан тохиолдол бүрт үүснэ гээд ойлгочиход болно. Ер нь бол зээлийн эрсдэл, эсрэг талын эрсдэл гэх мэтчилэн махчилж болно.
Форвард хэлцэл нь өөрөө зах зээлийн эрсдлийг үгүй хийдгээрээ гайхамшигтай боловч шинэ төрлийн эрсдэл үүсгэж орхилоо. Үүнийг хаах асуудал гарч ирсэн байна.
Би саяхан нэг газар лекц уншиж байлаа. Форвардыг зааж байв. "3 сарын дараа форвард хэлцэлийн хугацаа болоход ханш огцом өссөн байсан гэж үзье. Хэлцлийн худалдан авагч тал энэ үед яах вэ?" гэж асуутал анги маань санал нэгтэйгээр "хэлцлээсээ бултана" гэж
хариулсан юм.
Нийгмийн ухамсарт хариуцлага, эсрэг тал, өөрийн гараар үзэглэсэн гэрээгээ хүндэтгэн үзэх үзэл огтоос байхгүй өнөөдрийн Монгол, 150 жилийн өмнөх Америк, 200 жилийн өмнөх Англи нарт credit risk бодитойгоор оршин байгаа юм.
Английн санхүүчид "My word is My bond" гэж хэлдэг (байсан) нь ч ийм учиртай болой.
Энэ бултах ухамсарын шийдэл нь бирж юм.
Аливаа бирж ердөө ганцхан үүрэгтэй чиглэлтэй байгуулагдсан. Энэ нь бирж дээр хийсэн арилжаа бүр хүчин төгөлдөр байх явдал мөн. Үүний дараа equally important бусад үүргүүд нь 1. Үнэ ханш, эрэлт нийлүүлэлтийг тунгалаг байлгах (transparency), 2. Хөрвөх чадварыг сайжруулах замаар -шудрага үнэ тогтоох - оролцогчдын хэрэгцээг хангах, 3. Бирж дээр зарагдаж байгаа бүтээгдэхүүний стандартыг хангах явдал зэрэг юм.
Бирж талууд хэлцлээр хүлээсэн үүргээ гүйцэтгэхийн баталгаа болж биржээр дамжин хэлцэлд орж буй тал бүрээс барьцаа, төлбөрийг урьдчилан авдаг. Ингэснээр credit/counterparty risk нь үндсэндээ биржэд шилждэг гэж ойлгож болно.
Болхи кофены ресторанууд орчин үеийн бирж болон хувирсан түүх нь ийм болой.
Дэлхий дээр бүх юмны бирж бий гэж хэлэхэд хилсдэхгүй. Би өөрөө санхүүгийн бүх биржтэй ямар нэг байдлаар холбогдсондоо баяртай байдаг. Хамгийн сүүлд буюу хамгийн сонирхолтой (хамгийн сүүлд учирсан тул хамгийн сонирхолтой биз) бирж бол Лондонгийн Ллойдсын Эрсдлийн Бирж болой. (Lloyd's of London) Энэ бол олон улсын даатгалын компаниудад зориулсан эрсдлийг авч өгөлцөх бирж юм.
Уншигчын нүд чилэх тун дөхөж буй тул опшинг энэ удаа бичилгүй завсарлахаас. Харин фючерс (futures) бол бирж дээр арилжаалагддаг форвард гэдгийг уншигч авгай тэмдэглэж авна уу.
Биржээс гадуур хоёр тал шууд хоорондоо хийж буй форвард гэж байдаг бол энэхүү форвард бирж дээр очихоороо фючерс гэж нэрлэгддэг байх нь.
Форвард (forward and futures) арилжаагаар хувьцаа, валют, үнэт метал, будаа тариа ер нь бол үнэ тогтоогддог тэр нь савалдаг бүх зүйлсийг хийж байна.
Форвард арилжааг анх Япончууд 200 жилийн өмнө, Англичууд 300 жилийн өмнө хийсэн гэх мэтээр янз бүрийн түүхэн баримтууд байдаг...
Үүнийг монгол хэлнээ үүсмэл санхүүгийн хэрэгсэл, уламжлагдсан санхүүгийн хэрэгсэл, үүсмэл үнэт цаас гэхчилэн албан бусаар орчуулах гэж оролдсон. Би харин нэгэнт нүүдэлчин язгууртай хэлэнд огт байдаггүй ойлголтуудыг заавал 2-4 үгэнд багтаан орчуулах гэж оролдох ямар шаардлага байгааг огт ойлгодоггүй юм. Тэгэхээр бид цаашид дериватив гэж хэрэглэж явах болно. Та бүгд дериватив гэдэг нэртэй харийн хэрнээ практик ойлголтыг доороос мэдэж авах болно.
Дериватив нь дотроо форвард, фючерс, опшин гэсэн 3 хэлбэрийн хэлцэлтэй.
Дериватив бол хэлцэл. Зээл бол хэлцэл. Хадгаламж бол хэлцэл. Гэхдээ хэн ярьж байгаагаас хамаарч өөр өөрөөр хэлдэг гэж би өмнө нь олон хэлсэн. Тэгэхээр ХОБ (Хөрөнгө оруулалтын банк), арилжааны банк (commercial bank), худалдааны банк (merchant bank), trading house нар өөрсдийнхөө харилцагч нартай хийж байгаа дериватив хэлцэлээ дериватив бүтээгдэхүүн гэж нэрлэж болох нь байна.
Монголд анхны дериватив бүтээгдэхүүнийг анх бид нар 2003 оны орчимд ХХБанкинд байхдаа гаргаж байлаа. Тэр үед бид алтны пүт опшинг бүтээгдэхүүн болгон гаргаж байсан юм.
Монголчууд анхны дериватив арилжааг олон улсын зах дээр хийсэн нь харин 20 орчим жилийн настай болов уу.
ФОРВАРД
Одоогоос 100 гаруй жилийн өмнөөс арилжаа худалдаа өргөсөхийн хэрээр үнэ ханш савлах нь их болсон. Тухайлбал будаа, тариа, зэс, нүүрс, газрын тос, мод зэрэг олон таваарын хувьд үнэ ханшийн савалгаа нь худалдаачидад хүчтэй нөлөөлж эхэлсэн байна.
Үнэ эрэлт нийлүүлэлтийн тэнцвэрт цэг дээр тогтдог гэдэг. Тэгвэл зэсийн үнэ эрэлт их байхад өсч, нийлүүлэлт их байхад буурна. Эсвэл нийлүүлэлт тогтмол байхад эрэлт буурвал унана. Эсрэгээр эрэлт тогтмол байхад нийлүүлэлт буурвал үнэ өснө. Эсвэл бүүр эрэлт өсч байхад нийлүүлэлт бүүр хурдан өсөөд байвал үнэ буурна. Гэх мэтчилэн 2 хүчин зүйлийн янз бүрийн комбинациас хамаарч үнэ нэг бол өснө, нэг бол буурна.
Дундад зууны Английн зэсээр сав суулга үйлдвэрлэгчийн хувьд авч үзье.
Лондонгийн зах зээл дээр зэс сав суулгыг бүхэлд нь нийлүүлэх захиалга хүлээн авч үнээ хатуу тохиролцсон гэж үзье. Тухайн үед Англи улс зэсээ Индонезээс голцуу импортолж оруулж ирдэг байв. Олборлолтын хэмжээ хэлбэлзэлтэй учир нийлүүлэлтээс хамаарч үнэ ханш байнга савлах нь хэвийн үзэгдэл байсан. Зэсээр эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчийн хувьд түүхий эдийн зах дээрх зэсийн үнэ өсвөл алдагдалтай.
Зэс аяга үйлдвэрлэхэд 50 грамм зэс ордог. 50 грамм цувимал зэс 50 фунтын үнэтэй байсан гэж үзье. Үйлдвэрлэгчийн Хатан хаанаас хүлээн авсан захиалга ёсоор 1 аягыг 75 фунтээр үйлдвэрлэх байв. Хэрэв зах зээл дээрх 1 грамм зэсийн үнэ 50 хувиар өссөн, өөрөөр хэлбэл аяганы түүхий эд болох 50 грамм цувимал зэсийн үнэ 75 фунт болвол үйлдвэрлэгч алдагдал хүлээх болно.
Зэс сав суулга үйлдвэрлэгч тухайн жилийн үйлдвэрлэлд хэрэгтэй бүх зэсийг нэг дор худалдан авах боломжгүй юм. 1.рт - түүнд тийм санхүүгийн чадвар байх магадлал тун бага 2.рт - алдагдсан боломжийн зардал маш их байх болно (мөнгөө банкинд хадгалуулвал хүүгийн орлого олно)
Тэгэхээр үйлдвэрлэгчийн хувьд "ханшийн эрсдэл" гээч юм үүсч байна. Үүнийг олон улсад market risk гэж нэрлэнэ. Нарийвчлан хэлбэл үйлдвэрлэгчид зэсийн ханш өсөх эрсдэл үүсч байна.
Одоо өнцгөө багахан шиг өөрчлөөд нөгөө талаас нь авч үзье. Индонезэд уурхайтай Лондонд төвтэй худалдааны банк (merchant bank) байсан гэж үзье. Индонезээс Лондон хүртэл олборлосон зэсийг тээвэрлэхэд 3 сар шаарддаг байсан. Энэ хооронд мэдээж зах зээл дээр зэсийн ханш чөлөөтэй өсч буурч байгаа. Гэтэл манай худалдааны банкинд зэсийг тээвэрлэж ирэх хугацаанд зэсийн ханш буурах эрсдэл үүсч байна.
Ийнхүү зах зээл дээр нэг талд нь зэсийн ханш буурах эрсдлийг үгүй хийх, нөгөө талд нь зэсийн ханш өсөх эрсдлийг үгүй хийх сонирхолтой этгээдүүд гарч ирлээ.
Ингээд эд нар coffee house буюу анхны болхи биржүүдэд цугларан зэсийн ханшийг түгжих хэлцэл хийнэ. Үүнийг форвард арилжаа гэж хэлнэ. Хэлцэл хийж байгаа процессийг нь арилжаа гэж хэлэх нь байна. Арилжааны эцэст хоёр талын хурууны хээ,гарын үсэг, лаан дардас юу ч бай арилжаа хийсэн гэдгийг нотлох тэмдэг бүхий хэлцэл 2 хувь үйлдэгдэнэ.
Аливаа форвард хэлцэлд үндсэндээ дараах хэдхэн зүйлс тусгагдана.
- Бүтээгдэхүүн
- Бүтээгдэхүүний хэмжээ
- Форвард үнэ (3 сарын дараа ямар үнээр бүтээгдэхүүнийг авах-зарах)
- Форвард хугацаа (Хэдий хугацааны дараа төлбөр тооцоо хийгдэх)
Форвард хэлцэл хийгдмэгц аливаа төлбөр тооцоо үүсэхгүй. Харин форвард хугацаа болоход талууд өмнө тохиролцсон форвард үнээрээ худалдах худалдан авах төлбөр тооцоогоо хийдэг.
Жоохон хадууръя. Уншаад ойлгогдохгүй бол олон удаа дахин дахин уншаарай.
Түрүүнд би market risk гээч юм ханшийн савалгаанаас болж үүсдэг гэсэн. Тэгвэл одоо дахиад нэг шинэ төрлийн эрсдэл үүсч байгааг та нар анзаарсан уу. Энэ бол өнөөдөр хийсэн форвард хэлцлээр хүлээн үүргээ гэрээний аль нэг тал нь биелүүлэхгүй байх эрсдэл буюу credit risk (also referred as counterparty risk) болой. Credit risk гэрээ байгуулсан тохиолдол бүрт үүснэ гээд ойлгочиход болно. Ер нь бол зээлийн эрсдэл, эсрэг талын эрсдэл гэх мэтчилэн махчилж болно.
Форвард хэлцэл нь өөрөө зах зээлийн эрсдлийг үгүй хийдгээрээ гайхамшигтай боловч шинэ төрлийн эрсдэл үүсгэж орхилоо. Үүнийг хаах асуудал гарч ирсэн байна.
Би саяхан нэг газар лекц уншиж байлаа. Форвардыг зааж байв. "3 сарын дараа форвард хэлцэлийн хугацаа болоход ханш огцом өссөн байсан гэж үзье. Хэлцлийн худалдан авагч тал энэ үед яах вэ?" гэж асуутал анги маань санал нэгтэйгээр "хэлцлээсээ бултана" гэж
хариулсан юм.
Нийгмийн ухамсарт хариуцлага, эсрэг тал, өөрийн гараар үзэглэсэн гэрээгээ хүндэтгэн үзэх үзэл огтоос байхгүй өнөөдрийн Монгол, 150 жилийн өмнөх Америк, 200 жилийн өмнөх Англи нарт credit risk бодитойгоор оршин байгаа юм.
Английн санхүүчид "My word is My bond" гэж хэлдэг (байсан) нь ч ийм учиртай болой.
Энэ бултах ухамсарын шийдэл нь бирж юм.
Аливаа бирж ердөө ганцхан үүрэгтэй чиглэлтэй байгуулагдсан. Энэ нь бирж дээр хийсэн арилжаа бүр хүчин төгөлдөр байх явдал мөн. Үүний дараа equally important бусад үүргүүд нь 1. Үнэ ханш, эрэлт нийлүүлэлтийг тунгалаг байлгах (transparency), 2. Хөрвөх чадварыг сайжруулах замаар -шудрага үнэ тогтоох - оролцогчдын хэрэгцээг хангах, 3. Бирж дээр зарагдаж байгаа бүтээгдэхүүний стандартыг хангах явдал зэрэг юм.
Бирж талууд хэлцлээр хүлээсэн үүргээ гүйцэтгэхийн баталгаа болж биржээр дамжин хэлцэлд орж буй тал бүрээс барьцаа, төлбөрийг урьдчилан авдаг. Ингэснээр credit/counterparty risk нь үндсэндээ биржэд шилждэг гэж ойлгож болно.
Болхи кофены ресторанууд орчин үеийн бирж болон хувирсан түүх нь ийм болой.
Дэлхий дээр бүх юмны бирж бий гэж хэлэхэд хилсдэхгүй. Би өөрөө санхүүгийн бүх биржтэй ямар нэг байдлаар холбогдсондоо баяртай байдаг. Хамгийн сүүлд буюу хамгийн сонирхолтой (хамгийн сүүлд учирсан тул хамгийн сонирхолтой биз) бирж бол Лондонгийн Ллойдсын Эрсдлийн Бирж болой. (Lloyd's of London) Энэ бол олон улсын даатгалын компаниудад зориулсан эрсдлийг авч өгөлцөх бирж юм.
Уншигчын нүд чилэх тун дөхөж буй тул опшинг энэ удаа бичилгүй завсарлахаас. Харин фючерс (futures) бол бирж дээр арилжаалагддаг форвард гэдгийг уншигч авгай тэмдэглэж авна уу.
Биржээс гадуур хоёр тал шууд хоорондоо хийж буй форвард гэж байдаг бол энэхүү форвард бирж дээр очихоороо фючерс гэж нэрлэгддэг байх нь.
Форвард (forward and futures) арилжаагаар хувьцаа, валют, үнэт метал, будаа тариа ер нь бол үнэ тогтоогддог тэр нь савалдаг бүх зүйлсийг хийж байна.
Форвард арилжааг анх Япончууд 200 жилийн өмнө, Англичууд 300 жилийн өмнө хийсэн гэх мэтээр янз бүрийн түүхэн баримтууд байдаг...
Thursday, September 2, 2010
No god
Нобелийн шагналт нэрт астрофизикч Стефен Хоукинг "ертөнцийг бүтээхэд бурханы шаардлага байсангүй" гэж хамгийн сүүлчийн "Grand design" номондоо тунхаглалаа. Түүний өмнөх ном зохиолуудад "Бурхан ертөнцийг бүтээсэн харин хэрхэн, яах гэж бүтээснийг хайж олох ёстой" гэсэн санаа гарч ирдэг байсан юм.
Hawking writes:
Spontaneous creation is the reason there is something rather than nothing, why the universe exists, why we exist. It is not necessary to invoke God to light the blue touch paper and set the universe going.
Миний хувьд физикч эсвэл астрофизикч биш учраас шинжлэх ухааны үүднээс бурханыг үгүйсгэж чадахгүй. Гэхдээ философи-логикийн үүднээс бурханыг бараг бүрэн үгүйсгэж чадах юм. (Үүнийг бичих, ярих нь огт утгагүй)
Бурханыг бүрэн үгүйсгэхэд ганц л асуудал дутаад байгаа нь философич Адам Смитийн анх гаргаж ирсэн moral sentiment-ийн тухай асуудал юм.
"Хүн хэдийгээр өөрт нь ямар ч шууд ашиг тус үгүй байхад бусдын аз жаргалаас баяр таашаал авдаг" гэж философич маань бичсэн байдаг. Яагаад хүн бусад хүнд хэрэгтэй байх гэж зүтгэдэг юм бэ гэдэг асуултанд өнөөг хүртэл хариулт өгсөн хүн алга байна.
Би бодож байна гэдэг чинь би оршин байна гэсэн үг.
Би оршин байгаа учраас би ямар нэг үүрэг/зорилготой гэсэн үг.
Би үргэлж хүмүүст хэрэгтэй зүйл хийхийг хүсч байна гэдэг чинь энэ миний амьдралын зорилго гэсэн үг.
Амьтанд ийм мэдрэмж байдаг болов уу.. гэж бодож байсан юм. Хэрэв зөвхөн хүнд л ийм мэдрэмж байдаг бол хүн онцгой амьтан болж хувирах байв.
Гэтэл хамгийн сүүлчийн Scientific American дээр Moral Animals нэртэй товчхон ажил хэвлэгджээ. Төрөл бүрийн туршилтын эцэст амьтан бусад амьтадын төлөө иррационал-irrational шийдвэр гаргадаг болох нь батлагдав. (Хүний ихэнх шийдвэр нь иррационал)
Сармагчин нөгөө сармагчингаа авархаар өөрөө сэлж чадахгүй байж усруу үсрэн орж байв. Нохой хүний амийг авархаар мөн ижил төстэй шийдвэр гаргаж байв.
Үнэндээ бидний одоо рационал-rational гэж боддог, гэж хүлээн авдаг логик нь үндсэндээ illogical болохыг бид батлаж болно. Бидний иррационал гэж төсөөлдөг логикууд нь бүх зүйлсийн үндэс суурь, утга учир бололтой юм.
Харамсалтай нь үүнийг ихэнх хүмүүс хэзээ ч ойлгож чадахгүй байсаар нүд анина. Тэд 2 хэмжээст хавтгай дээрээ зүйл дуусна. Гэхдээ хэзээ нэгэнт цагт бүх хүн 4 хэмжээст огторгуйд сэтгэдэг тийм сайхан цаг ирнэ. Яагаад гэвэл бүх хүн тэгэж сэтгэх боломжтой гэдэг нь батлагдсан. Энд ухаан огт хамаагүй байна.
Хүн нөгөө хүнээ дандаа рационал гэж төсөөлж харьцдаг учраас алдаа гаргадаг. Хоёр хүн эвлэршгүй дайснууд болдог. "Хүн сэтгэлээрээ амьтан" гэж үнэн юм. Зөвхөн иррационал амьтан л сэтгэлээрээ байж чадна.
Бусаддаа хайр бэлэглэцгээх хэрэгтэй, тэднийг буруугаа хүлээвэл нь уучлах хэрэгтэй...
Хэрэв бурхан үгүй юм бол энэ дэлхийг диваажин болгож хувиргах ёстой.
Hawking writes:
Spontaneous creation is the reason there is something rather than nothing, why the universe exists, why we exist. It is not necessary to invoke God to light the blue touch paper and set the universe going.
Миний хувьд физикч эсвэл астрофизикч биш учраас шинжлэх ухааны үүднээс бурханыг үгүйсгэж чадахгүй. Гэхдээ философи-логикийн үүднээс бурханыг бараг бүрэн үгүйсгэж чадах юм. (Үүнийг бичих, ярих нь огт утгагүй)
Бурханыг бүрэн үгүйсгэхэд ганц л асуудал дутаад байгаа нь философич Адам Смитийн анх гаргаж ирсэн moral sentiment-ийн тухай асуудал юм.
"Хүн хэдийгээр өөрт нь ямар ч шууд ашиг тус үгүй байхад бусдын аз жаргалаас баяр таашаал авдаг" гэж философич маань бичсэн байдаг. Яагаад хүн бусад хүнд хэрэгтэй байх гэж зүтгэдэг юм бэ гэдэг асуултанд өнөөг хүртэл хариулт өгсөн хүн алга байна.
Би бодож байна гэдэг чинь би оршин байна гэсэн үг.
Би оршин байгаа учраас би ямар нэг үүрэг/зорилготой гэсэн үг.
Би үргэлж хүмүүст хэрэгтэй зүйл хийхийг хүсч байна гэдэг чинь энэ миний амьдралын зорилго гэсэн үг.
Амьтанд ийм мэдрэмж байдаг болов уу.. гэж бодож байсан юм. Хэрэв зөвхөн хүнд л ийм мэдрэмж байдаг бол хүн онцгой амьтан болж хувирах байв.
Гэтэл хамгийн сүүлчийн Scientific American дээр Moral Animals нэртэй товчхон ажил хэвлэгджээ. Төрөл бүрийн туршилтын эцэст амьтан бусад амьтадын төлөө иррационал-irrational шийдвэр гаргадаг болох нь батлагдав. (Хүний ихэнх шийдвэр нь иррационал)
Сармагчин нөгөө сармагчингаа авархаар өөрөө сэлж чадахгүй байж усруу үсрэн орж байв. Нохой хүний амийг авархаар мөн ижил төстэй шийдвэр гаргаж байв.
Үнэндээ бидний одоо рационал-rational гэж боддог, гэж хүлээн авдаг логик нь үндсэндээ illogical болохыг бид батлаж болно. Бидний иррационал гэж төсөөлдөг логикууд нь бүх зүйлсийн үндэс суурь, утга учир бололтой юм.
Харамсалтай нь үүнийг ихэнх хүмүүс хэзээ ч ойлгож чадахгүй байсаар нүд анина. Тэд 2 хэмжээст хавтгай дээрээ зүйл дуусна. Гэхдээ хэзээ нэгэнт цагт бүх хүн 4 хэмжээст огторгуйд сэтгэдэг тийм сайхан цаг ирнэ. Яагаад гэвэл бүх хүн тэгэж сэтгэх боломжтой гэдэг нь батлагдсан. Энд ухаан огт хамаагүй байна.
Хүн нөгөө хүнээ дандаа рационал гэж төсөөлж харьцдаг учраас алдаа гаргадаг. Хоёр хүн эвлэршгүй дайснууд болдог. "Хүн сэтгэлээрээ амьтан" гэж үнэн юм. Зөвхөн иррационал амьтан л сэтгэлээрээ байж чадна.
Бусаддаа хайр бэлэглэцгээх хэрэгтэй, тэднийг буруугаа хүлээвэл нь уучлах хэрэгтэй...
Хэрэв бурхан үгүй юм бол энэ дэлхийг диваажин болгож хувиргах ёстой.
Subscribe to:
Posts (Atom)