Монгол хүн гэж хэн бэ? Монгол хүн малчин биш харин стратегич болох нь: философийн эссэ

Монгол хүний таних тэмдэг (identity) гэж юу вэ, эсвэл Монгол хүн гэж хэн бэ гэх мэт эрэл хайгуул байнга явагдаж байдгийг та бүгд мэднэ.

Бүүр хүүхдийг Монгол хүн болгох зорилгоор 1-р ангийн сурах бичигт чөдөр, ногт гэх мэт үгсийг оруулж ирсэн. Одоо хотын хүүхдүүд амьдралдаа хэзээ ч хараагүй Чөдөр гэх үгэнд ордог Ч гэх мэтээр үсэглэлийн баяраа хийдэг болсон нь сурган хүмүүжүүлэх ухаан, онолын бол 100 хувь эсрэг зүйл билээ. 

Дээхнэ нэг эдийн засагч гэх хотын ганган залуу Монгол хүн гэдэг бол мал маллаж хөдөө жаргалтай байдаг хүн юм. Дэлхий даяараа одоо органик, натурал зүйлрүү тэмүүлж байна. Тийм учраас хөдөө жаргалтай байгаа малчдыг хотод оруулж ирж инженер болгох гэж ярих чинь утгагүй байна гэж надад хэлж байсан нь санаанд орж байна.

Энэ мэтчилэн бид Монгол хүнээрээ үлдэх гэж, Монгол хүн байх гэж олон янзаар үзэж байна. 

Эндээс монгол хүн гэдэг нь малчин хүн юм уу. Монгол хүн-Малтай заавал холбоотой ойлголт уу. Мал аж ахуй буюу хүний аж амьдрал - эдийн засгийн нэг хэлбэр нь  монгол хүнийг тодорхойлох уу гэдэг асуудлууд гарч ирдэг. 

Философийн үүднээс бид аливаа үндэстэн, аливаа хүнийг тодорхойлохдоо одоо амьдарч байгаа ахуй (эдийн засаг, аж амьдралын нөхцөл байдлаас аргагүй ахуйн зүйл байж болно), өнгөрсөн үед амьдарч байсан хэлбэр-түүхийг авч үзэхээс илүүтэйгээр. Тухайн хүн, тухайн үндэстний ХҮСЭЛ ЭРМЭЛЗЛИЙГ авч үзэх ёстой. Ингэж байж бид эрүүл философиор сэтгэж эхэлнэ. 

Монгол хүн мал аж ахуй, малчин байдалдаа тийм сэтгэл ханамжтай юм бол яагаад бүх малчид хүүхдээ дээд боловсролтой болгохыг гол зорилгоо болгодог вэ? Монголчууд БОЛОВСРОЛД яагаад ийм ихээр шунан дуралдаг вэ. Хэрэв байгаа байдал нь бүрэн хангалттай юм бол.

Хотод хурдан машин хөлөглөж, интернетэд холбогдсон эдийн засагч, сэтгэгчид Монгол хүн гэдэг үгтэй шууд холбоо үг нь МАЛ ба МАЛ АЖ АХУЙ юмаа гээд тунхаглаад суух нь хэр зохимжтой, хүнлэг асуудал вэ.

Монголчууд нүүдлийн ба мал аж ахуйдаа ханамжтай байсан бол яагаад түүхийн бүхий л үеүдэд хот балгад байгуулах оролдлого хийж, гадаад улсад байлдан дагуулалт явуулж МАЛЧИН биш харин ЖАНЖИД, ЦЭРГҮҮД, ХААД болон хувирахыг эрмэлзэж байсан юм бол?

Товчхон хэлбэл бидний нөгөө хөдөөнөө жаргалтай байх учиртай "малчид" яагаад дандаа БОЛОВСРОЛ, ХӨГЖИЛ ДЭВШИЛД тэмүүлж ирэв.  

Тэгэхээр эндээс хүний суурь хүсэл эрмэлзэл буюу психологи болон философийн мөн чанар (боловсрол, хөгжил дэвшилд тэмүүлдэг, нийгэмд тэмүүлдэг мөн чанар) болоод эдийн засаг ахуйн асуудлыг шавартай зуурч байгаад хольж хутгаж тархиндаа хийсэн хүмүүс бидний оюун санааг төөрөгдүүлж байгааг харж болно.

Мал аж ахуй гэдэг бол ердөө л ахуй. Нарийвчилж хэлбэл нэгэн антропологчийн бичсэнээр энэ дэлхийд хөгжлийнхээ аль нэг шатанд мал маллаж үзээгүй үндэстэн байхгүй гэдэг. Мал аж ахуй бол эдийн засгийн нэг хэлбэр, амь зуух нэг хэлбэр. Хүн аргагүй нөхцөл байдлаас болж амь зуухын тулд биеэ үнэлж болно. Гэтэл тэр хүн өндөр боловсролтой, өөр хүсэл тэмүүлэлтэй байж болно. Хүн гэдэг амьтны хувьд түүний ахуй буюу амьдрах арга хэлбэр - түүний хүсэл мөрөөдөл хоёр давхцах ямар ч албагүй. Энийг л эдийн засагч нэртэй нөхдүүд сайтар ойлгоогүй хэрэг. 

Хүн бол эдийн засгийн амьтнаас гадна бас философийн амьтан гэдгийг бүү март. 

15 жилийн өмнө би гудамжинд нэг америк эмэгтэй зүг чиг асууж байхтай таарч түүнд газарчилсан юм. 5 минутын хугацаанд би юу хийж байгааг нь асуухад - тэрбээр "Хөдөө аймгийг тэр чигээр нь хадгалах төсөлд оролцож байгаа, монголчууд та нар энэ малчин ахуйгаа хэвээр нь үлдээх хэрэгтэй" гэх утгатай зүйл ярив. Би хариуд нь "хүн хөгжил дэвшилд тэмүүлэх түүний философийн суурь мөн чанар нь хязгааргүй. Гэтэл та энэний эсрэг юм хийгээд цагаа үрж энд явах гэж. Тэр малчин залууг амьдаараа музей болох уу эсвэл Нью Йоркод очиж спорт машин унасан инженер болох уу гэсэн сонголт өмнө нь тавибал яах бол доо." гэж хэлэхэд минь түүний царай хувьсхийж салах ёс ч гүйцэтгэлгүй цаашаа хурдан хурдан алхан одож билээ.  

Чингис хаан малчин ахуйдаа ханамжтай байсан бол өөр ахуй бий болгох гэж байлдан дагуулалт хийх байсан гэж үү. 

Эндээс бид Монгол хүний таних тэмдэг дээр арай өөр, арай философилог тодорхойлолт гаргаж ирэх хэрэгтэй гэдэг нь ойлгомжтой болно.

Еврей хүн худалдаачин. Япон хүн уйгагүй. Герман хүн чамбай. Энд тариа тарьдаг, мал малладаг гэж ахуйн төвшинд яригдахгүй байгааг фундаментал сургуулийн сэтгэгч шавь харж байгаа биз ээ. Энд арай гүнзгий юм яриад байна.

Еврей хүүхэд багаасаа худалдаачин болж өсдөг учраас дэлхийн худалдаа, бизнес, шинжлэх ухаанд өндөр амжилт олдог. Худалдаачин гэдэг бол мал малладаг гэдгээс илүү суурь ойлголт. Худалдаачин гэдэг нь ахуйгаас гадна тухайн хүний ерөнцийг үзэх үзэл, ажил төрөл гүйцэтгэх хандлагыг нь ярьж байгаа хэрэг гэдгийг тодруулж хэлье.

Тэгвэл монгол хүн хэн болоод байна вэ? Хэлсэн үгэндээ хүрдэггүй, нухацтай боддоггүй, худлаа ярьдаг, багаар ажиллаж чаддаггүй, өрөвдөх сэтгэлгүй гэх мэтээр олон улсад танигдаж байх шиг.

800 жилийн өмнөх монгол хүн хэн байсан бэ?

Монголчуудын амжилтын нууцыг судалж, тагнахаар ирсэн П.Карпини бичжээ "Монголчууд үнэн хэрэгтээ бие жижиг, бяд муутай. Тэдний зэвсэг ч хурц биш. Гол нууц нь тэдний стратеги, зохион байгуулалт, сахилга бат юм" гэжээ. 

Өнгөц харахад ойлгомжгүй мэт боловч бодолхийж үзвэл энэнээс илүү тодорхой зүйл гэж үгүй.

Монгол хүн 800 жилийн өмнө СТРАТЕГИЧ байсан учраас дэлхийг байлдан дагуулжээ. Монгол хүний зэвсэг нь түүний гарт нь биш харин оюун ухаан, философид нь байж. Гэтэл түүхчид үүнийг нь ойлгохгүй морь нь тэсвэртэй, нум сум нь хурц гэх мэтээр эргүүтүүлж бодит материаллаг зүйлд бидний анхаарлыг хандуулаад байж.

ХУДАЛДААЧИН, УЙГАГҮЙ, ЧАМБАЙ үндэстнийг бид яаж дийлэх вэ. Мал аж ахуйгаар дийлэх үү. Эсвэл СТРАТЕГИЧ хандлагаар дийлэх үү. Яаж энэ ядарсан 3 сая иргэнээ дэлхийд өндөр хөгжилтэй баян цатгалан хүмүүс болгох вэ. 

ЯАЖ ЯАЖ ЯАЖ гэсэн асуулт асуугдаж байна. Яаж гэдэг асуултанд өгдөг хариултын менежментийн шинжлэх ухаанд СТРАТЕГИ гэж заадаг. 

Тэгэхээр Монгол хүүхдийг Стратегич болгож бэлтгэдэг Боловсролын Систем бидэнд хэрэгтэй. Тоо, хэл, уран зохиол бол зэвсэг. Малчин хүнд бол амьдралд хэрэглэгдэхгүй хоосон хог мэдээлэл. Стратегич хүнд бол дэлхийд өрсөлдөх компаниуд байгуулах, шинжлэх ухааны нээлт хийх ЗЭВСЭГ болой. 

ANTI-LEADER: FOLLOWERSHIP

Анх 21 настай ажилд ороод би ЛИДЕРЭЭ хайж байлаа. Үлгэр жишээ авчихаар, намайг дагуулчих, туршлагатай хүнийг хайж байв.

Дараа нь дилерийн мэргэжлээ боломжийн эзэмших үедээ мөн л лидерээ хайсаар л байв. 25 настай банкны дэд захирал болчихоод лидерээ үргэлжлүүлэн хайсаар л байлаа.

Намайг чиглүүлчих лидерийн багт нь орж, сайн багийн гишүүн байхаар зорьж байв. Би сайн ДАГАЛДАГЧ/FOLLOWER байхаар өөрийгөө бэлтгэж байв.

Улс орныг ухаантай хүмүүс удирддаг гэж боддог байлаа. Монголбанкны ерөнхийлөгч бол хүршгүй холын зүйл байв. Хэзээ ч банкны гүйцэтгэх захирал болно гэж бодоогүй. Банкны гүйцэтгэх захирал гэдэг чинь, бурхан минь, тэнгэрийн амьтан тэрүүгээр үүлэн дээр хөвж яваа харагддаг байлаа шүү дээ.

Харамсалтай нь тэр лидертэйгээ би хэзээ ч учраагүй юм. Ингээд өөрөө сэтгэл дотроо дүрсэлж, амь цөлөн дагана даа гэж ургуулан бодсоор ирсэн дүрээ өөртөө шингээж, лидер болохоор шийдсэн юм.

Гэтэл дагагч байдаггүй ээ. Дагагч болно гэхээр лидер нь байхгүй, Лидер болно гэхээр дагагч нь байхгүй. Амар эд биш бололтой.

Орчин үеийн, дэлхийн боловсролын систем хүүхэд бүрийг лидер бол гэж хүмүүжүүлж байна. Харвард тэргүүтэнд баахан л лидерийн хичээл байна. Гэтэл дагагчийн хичээл байдаггүй ээ.

Ер нь 100 хүн тутамд 1 л лидер байна биз дээ. Тэгээд тэр ганцхан хүнд зориулсан боловсролын систем байгаа юм уу хаашаа юм. Нөгөө 99 нь яахав. Лидерээ олоод харчих ухамсар дутуу, лидер нь өмнө нь гарч ирчихээд байхад эргүү ухна шиг мөргөөд байдаг бол яахав.

Яаж дагах вэ гэдэг чинь яаж удирдах вэ гэдгээс дутахгүй нарийн ухаан бололтой шүү.

Нууц Товчоог 15 удаа уншлаа. Хэрэв тэр өдөр Боорчи Тэмүүжинг дагаагүй бол Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдахгүй байв. Хэрэв Сүбээдэй Тэмүүжинг дагаагүй бол тэрээр дэлхийн хамгийн алдартай цэргийн жанжин биш зүгээр л цаа буга маллагчаараа үлдэх байв. Сүбээдэйн хөшөө Хятад, Европт босч байсныг сануулах юун.

Нууц Товчоог Тэмүүжингийн түүх гэж бүгд андуурдаг. Гэтэл Нууц товчоо тэр чигтээ хэрхэн ВИЖНтэй лидерээ хүлээн зөвшөөрч дагасан түүх байдаг билээ. Мэдээж тэр дундуур Жамуха, Алтан, Хучар, Хөхүчү бөө, Тоорил хан гээд хүмүүс-лидерүүд гарч ирж, Тэмүүжинд амаргүй л байсан.

Гэхдээ Тэмүүжинд дагагч нар байсан учраас л тэрээр Монголын тал нутгийг нэгтгэж, өмнө нь бас дараа нь өөр ямар ч удирдагчийн хүрч чадаагүй амжилтыг үзүүлсэн билээ. Үр дүнд нь Монгол гэдэг нэр ертөнцөд цуурайтсан түүхтэй.

Стив Жобсыг Аппл компанийн ажилтнууд дагаж, фантаазыг нь бодит байдал болгохын тулд яг л монголын жанжид шиг сэтгэл цөлөн зүтгэснээр өнөөдөр 20хон жилийн дотор 1 их наяд долларын үнэлгээтэй компани болжээ. Хэрэв манайхан шиг "энэ ч дээ, за бие амар, албан тушаалдаа тогтож үлдэхээ л бодъё" гээд сууж байсан бол Аппл яг манайхан шиг л байх байсан болов уу.

Дагагчгүй лидер, Лидергүй дагагч гэдэг бол...

Мундаг лидер гэж харагддаг залуучууд байдаг. Тэд мэдээж бүгдийн л адил улс орноо хөгжүүлнэ, болохгүй байна бүтэхгүй байна, бачимдаж байна гэж ярина. Би хэд хэдэн ийм залууст "Чи үнэхээр Тэмүүжин мөн бол би Мухулай чинь болъё. Юу гэмээр байна?" гэж асуусан. Харамсалтай нь хариулт авч чадаагүй л байна одоо болтол. Дагуулж чадахгүй бол том ам гарч юу хийнэ.

Хэрэв үнэхээр Тэмүүжин мөн юм бол Мухулайгаа олох шиг сайхан зүйл байхгүй биз ээ гэж төсөөлөх юм.

Хүний нийгэм тэр чигээрээ багийн ажиллагаа. Багт лидер, дагалдагч гэсэн хоёрхон дүр л байдаг.

Яг л банкны захирал болохын тулд эхлээд заавал теллер болох ёстой шиг. Лидер болохын тулд дагалдагчаас л эхлэх ёстой. Нууц товчоон дээр түүнийг дурайтал бичсэн бий.

Уншигч та лидерээ хайж буй дагалдагч уу, дагалдагчаа хайж буй лидер үү. Эсвэл дөнгөж сая би юу уншчихав аа гэж гайхаж байгаа нэгэн үү. Таны энэ сэтгэгдэл таныг хэн бэ, нийгэмд ямар байр суурь эзэлдэг вэ гэдгийг маш тодорхой харуулах юм даа.

Монгол хүн гэж хэн бэ. Нүүдэлчин юм уу, хэн юм. Орчин үе юм уу, өнгөрсөн үе юм уу гэх маргаан, бодролууд их л явж байгаа харагддаг. Би харин хэлмээр байна. Монгол хүмүүсийн ухамсараас лидер хэмээх ойлголт алга болоод олон зуун жил болжээ.

Лидер хүн гэж хэн байдаг билээ, ямар дүр төрхтэй байх билээ гэдэг нь бидний ой санамжаас арилаад 800 жил өнгөрчээ. Одоо хараад ч танихааргүй болсон байна.

Энэ ямар хэнхэгтэй амьтан бэ, солиотой юм уу, онгироо цус вэ, би гэх өвчнөөр өвдсөн хөөрхий байна гэх мэтээр л онош тавих болов уу даа --- хэрэв жинхэнэ лидер өмнө нь гарч ирээд юм ярьж эхэлвэл.

Тархины тураал 2: Бид яагаад хөгжихгүй байна вэ

ТАРХИНЫ ТУРААЛ II

Саяхан сантехникч дуудаж холигчоо солиулав. Гэтэл улаан тэмдэглэгээ нь хүйтэн ус, цэнхэр нь халуун ус байхаар тааруулжээ. Тэгээд бодлоо, нээрэн бид байнга л хаа нэгтээ улаан-цэнхэрийг нь солиж тааруулсан холигчтой таарч будилдаг. Гараа түлчих гээд л. Эсвэл цэл хүйтэн ус. Монголд л ийм байдаг байх гэмээр. Энэ бол сэтгэл дутсаны шинж. Улааныг нь халуун, цэнхэрийг нь хүйтэн усанд тааруулахад нэмэлт зардал, ажил гарахгүй шүү дээ. Бусдыг гэх буюу ӨГӨХ сэтгэл л дутлаа.

10 гаруй жил гүйцэтгэх захирлын ажил хийжээ. Олон ч хүн ажилд авч дээ. Харин ажилд авах ярилцлаганд "Би танай компанид ийм хувь нэмэр оруулъя" гэж ярихтай тун ховор таарлаа. Оронд нь "Надад хэдэн төгрөгний цалин өгөх вэ", "Надад ямар албан тушаал өгөх вэ", "Би удахгүй гадаадад сургуульд явна, танайд түр л ажиллая" гэх мэтээр зөвхөн АВАХ, АВАХ бас дахин АВАХ тухай л сонслоо. Бас л амьдрал эхлээд ӨГӨХ, харин хариуд нь АВАХ зүй тогтолтой гэдгийг ойлгоогүй дээд боловсролтой хүмүүс. "Би танайд ийм орлого, ийм ашиг, ийм зүйл хийж өгье, хариуд нь харин та нар ямар албан тушаал, ямар шагнал өгөх вэ" гэж асуувал л эрүүл сонсогдож байгаа биз.

Гадаадад магистр хийсэн л бол мундаг гэж бодож тийм хүмүүсийг хайж явсан үе бий. Гэтэл яг ажилд аваад бизнесийн хүндрэл, эрсдэл дундуур зүтгээд үзэхээр ёстой л гаднаа гяланцаг, дотроо паланцаг гэдэг шиг юм болох нь олон. Мэдээж бүгд биш л дээ. Эхэндээ тэр гадаадад нь юм заадаггүй юм болов уу гэж гайхаж боддог байв. Одоо харин учрыг нь олсоон. Амьдрал АВАХ дээр биш харин ӨГӨХ дээр тогтдог юмаа гэдгийг баруунд цэцэрлэг, дунд сургуульд нь заадаг. Харин их сургууль нарийн мэргэшил л олгодог. Гэтэл Монголоос амьдрал бол АВАХ, АВАХ, АВАХ юмаа гэж ойлгосон залуучууд тэнд магистр хийгээд яах билээ. АВАХ, АВАХ, АВАХ философи дээрээс нь жаахан англи хэл, биеэ тоосон байдал, чадахгүй байж өөрийгөө их юманд бодсон сэтгэл нэмэгдээд ирэхээр юу болох вэ. Ойлгомжтой. (Бүгд биш шүү, олонх нь, дахин хэлье)

Олоон жилийн өмнө УИХ-н гишүүн тойргийнхоо иргэдтэй уулзах зар аваад, очиж сууя гэж бодлоо. Ихэнх нь өвөө эмээ нар. За тэгээд санал хүсэлт эхэллээ. Би тэр уулзалтаас маш их цочирдож гарсан. Олон жил надад тэр явдал сэтгэлийн шарх болон бодогдсоор байж билээ. Яагаад гэвэл тэр өвөө эмээ нараас нэг нь ч үр хүүхэд, ач зээгийнхээ ирээдүй, сайн сайхны талаар хүсэлт тавиагүй юм. Зөвхөн БИ, БИ, БИ,,, НАДАД ЮУ ӨГӨХ ВЭ. Миний бодлоор аливаа хүн өөрийнхөө амьдралыг үр хүүхэддээ ӨГЧ дуусах учиртай. Энэ амьдралаас өчүүхэн бие хүнд аваад байх юм бага. УИХ-н гишүүн ч зайлуул ганц хоёр даалуу тоглох саравч маравчханы өртэй болоод л гарах шиг болсон.

Сүүлийн үед би ингэж бодох болсон. Ер нь Монгол хүн болвоос үр хүүхэд, ирээдүй хойчынхоо талаар огт санаа тавьдаггүй нэгэн болжээ гэж.

Монгол судлаач Майский хэмээгч "Монголчуудын оюун санааны хамгийн гол хэв шинж нь НАЗГАЙ байдал мөн" гэж бичсэн гэдэг.

Угтаа мань эр бидний тархины тураалыг л хэлж байгаа хэрэг.

Назгай гэдэг бол Ирээдүй байхгүй, ирээдүйгээ огт харахгүй л гэсэн үг. Ирээдүйдээ санаа тавьдаг, ирээдүйгээ хардаг, ирээдүйгээ сайн сайхнаар цогцлоох гэж зүтгэж буй хүн яав ч НАЗГАЙ харагдахгүй.

Ирээдүйн төлөө амьдрана гэдэг бол ӨГӨХийн ухаан. Өөрийн өнөөдрийн амьдралаа ирээдүйн төлөө цөлнө л гэсэн үг.

Монгол хүний тархины тураал бол өнөөдөр АВАХ философи мөн. Зөвхөн өнөөдрөөрөө, өнгөрснөөрөө амьдарч буй хүн л АВАХААР чичрэн дайрдаг. Харин ирээдүйн төлөө амьдарч буй хүн ӨГЧ чаддаг.

Хүмүүсийг хүүхэд байхаас нь ӨГӨГЧ болгон хүмүүжүүлж болно. ӨГӨГЧ хүн амьдралд амжилт гаргаж, аз жаргалтай амьдардагийг Буддизмаас эхлээд Христ, Харвардын эрдэмтэдээс эхлээд Колумб хүртэл бүгд нотлосон. Иймийн тулд илжирч муудан, солиоролд автсан боловсролын системээ бүхэлд нь реформ хийж, үр хүүхдүүдийг минь ӨГӨГЧ болгон хүмүүжүүлдэг болгохоос нааш Монгол улс хөгжихгүй.

Нууц Товчоонд Жамуха хэлдэг "Монгол хүний ЗА нь андгай бус уу" гэж. Өөрөөр хэлбэл Монгол хүн за л гэж хэлбэл тэр нь андгай тангарагтай ижил байжээ. Харин орчин үеийн Монгол хүнийг 800 жилийн өмнөх энэ монгол хүмүүстэй харьцуулбал инээдтэй сонсогдох байх.

Дээхнэ ажлын шугамаар дэлхийн гигант Стандарт Чартеред банкны Африк хариуцсан гүйцэтгэх захиралтай уулзаж танилцсан юм. Тэрээр Пакистан хүн байсан бөгөөд уулаар нутагладаг овогт харъяалагддаг аж. Тэр хүн манай овгийнхон "Монгол эр шиг сайн хүн" гэж хэлдэг гэж билээ. 800 жилийн өмнөх байлдан дагуулалт, түүнээс хойш нутгийнханд уусч дуусах хүртэл 150-200 жилд Монгол хүмүүс ийм л нэр алдар үлдээжээ. Гэтэл бид ямар байдалтай байна?

Цаг барих гэдэг бол Япон хүний таних тэмдэг. Яг таг байна гэдэг бол Герман хүний таних тэмдэг. Хөдөлмөрч байна гэдэг бол Хятад хүний таних тэмдэг. Япончуудын түүх, Германчуудын түүхийг харж байхад тэд сүүлд л ийм болсон мэт.

Хэвлэл мэдээлэл харж байхад Монгол хүний сайхан чанарын хайгуулд бид мордоод уджээ. 90-ээд он, 2000-аад онд гүндүүгүй Монгол хүн, Монгол хүний уужуу зан гэх мэтээр өөрсдийгөө тодотгохыг оролддог байсан бол одоо бүүр ОРК болоод явж байх шиг байна. Мөн саяхан твиттер харж байхад Монгол хүний identity - буюу таних тэмдэг юу вэ гэх мэтээр залуус их ярилцаж хайсаар байх шиг байна.

Би харин эсрэг бодолтой байна. Байхгүй сайхан чанарыг хайх нь утга учиргүй утопи зүйл. Түүний оронд Монгол хүн ямар болох вэ, ямар болж болох вэ, дэлхийд хэрхэн танигдах зорилт тавих вэ гэж ирээдүй цаг дээр яримаар байна. Одоо байхгүй, эсвэл байж байгаад алга болсон зүйлийг хайгаад яах вэ дээ.

Харин бий болгох, буй болгох асуудлыг ярилцмаар байна. Зорилго, хугацаа тавиад дайрмаар байна.


Жич: Тархины Тураал хэмээх хэллэгийг гаргаж ирсэн нэр нь үл мэдэгдэх хүмүүнд талархал илэрхийлье.

Харвард чамд юу заахгүй вэ?

Хэт өндөр зардлаас нь болж НАСА (NASA) -н сансарт нисэх хөтөлбөрүүдийг хаах гэж байсан цаг саяхан мэт санагдаж байна. 

Гэтэл өнгөрсөн жил Элон Маскийн SpaceX компанийн ачаар хүн төрлөхтөн нэг жилийн дотор түүхэнд байгаагүй олон пуужин сансарт хөөргөлөө.

Үнэнийг хэлэхэд хагас зууны турш НАСАд Харвард, Колумб, MIT-н шилдэг эрдэмтэд, математикийн олимпиадын аваргууд, хүн төрлөхтөний сор болсон хүмүүс ажилласаар ирсэн. Тэр үй олон гоц ухаантнуудын 50 жилийн турш хийж чадаагүй зүйлийг Өмнөд Африкаас цагаачилж ирсэн 30 гаран насны Элон Маск хэмээх залуу хийсэн юм.

Түүний пуужингууд НАСАгийн пуужингаас багаар бодоход 10 дахин хямд. 10 хувь биш шүү, харин "дахин". Тийм л учраас хүн төрлөхтөнд өнөөдөр сансар ойрхон болж эхэлж байна.

Яг энэ ажлаа хийхийн хажуугаар 100 жилийн турш ажилласан Бенц, Форд, Женерал Моторс, БМВ гээд дэлхийн хамгийн шилдэг автомашины инженерүүд ажилладаг, асар их хөрөнгө мөнгөтэй, хамгийн чадварлаг гүйцэтгэх захирлуудаар удирдуулсан корхпорациудыг өөрийн Тесла моторс стартапаар цохиж байна. Сансарт нисэх ажлынхаа хажуугаар л ердөө хийчихэж байна.

Яагаад ийм болов? Харвардад төгсөөд л, математикийн олимпиадад түрүүлээд л болчих байсан биш билүү?

Үгүй ажээ.

Оюун ухааны оргил, гэгээрэл, мэргэн ухаан гэдэг бол бидний нийтлэг төсөөллөөс тэс зүйл билээ. Хүүхдээ математикийн олипиадад медал авахад нь "ухаантай" гэж хөөргөж магтаж буй эцэг эх тархины аллага хийж буйгаас өөрцгүй. Математикийн олипиадын аварга болж, Харвард төгсч, 5 хэлээр ярьчихаар хүн ухаантай болчихдоггүй ажээ. Харин ч хүн ухаантай болоход шаардлагатай 78 шалгуурын ердөө 1г л хангасан төдий.

Зүйрлэвээс усанд сэлэлтийн тэмцээнд оролцох гэж буй хүүгээ, усны шилээ зүүмэгц нь "Өө чи түрүүлчихлээ, баяр хүргэе" гэж хэлж мунхруулж буйтай агаар нэг юм. Хүү усны шилээ зүүсэн л төдий. Сэлж ч эхлээгүй байна.

Тархины яргалал гэж би яагаад хэлэв. Тэр балчир хүү ухаантай хүн гэж яг хэн бэ гэдгийг мэдэхгүй. Аав ээждээ л итгэнэ. Аав ээж нь "чи ухаантай, мундаг, лаг болчихлоо" гэхээр нь итгэнэ шүү дээ. Хуурамч итгэл бол биткойны хөөснөөс ч аюултай. 

Хүн өөрийнхөө хэр их тэнэг, сул, дорой, чадваргүй байгааг хүлээн зөвшөөрсний эцэст л ухаантай, чадалтай, хүчтэй болох замнал эхлэдэг билээ.

Ухаантай, мундаг, лаг хүн гэж сэтгэлгээний зөв арга барилтай хүнийг хэлдэг юм. Тэрнээс их мэдлэгтэй, өндөр чадвартай хүн биш.

Дэлхий тэр чигээрээ солиорч байна. Эцэг эхчүүд хүүхдүүдээ ямар хүн болгож бэлдэхээ мэдэхгүй байна. 800хан жилийн түүхтэй дэлхийн боловсролын систем бүхэлдээ хүчин мөхөсдлөө. Яаж ирээдүйн лидерүүдийг бэлтгэх вэ. Математик, 5 хэл бол ердөө мэдлэг, хэрэгсэл юм байна.

Өнөөдөр би сармагчинд аваачаад компьютер өгөхөд тэр түүгээр юу хийж чадах вэ. Юу ч чадахгүй. Математик бол яг л компьютертэй ижил.

Өнөөдрийн дэлхийг, хөгжил дэвшлийг Харвардын төгсөгчид, математикийн олимпиадын аваргууд биш харин Элон Маскууд бүтээж ирлээ. Тэгвэл энэ Элон Маск үзэгдэл гэж юу вэ?

Юу Элон Маскийг, Стив Жобсыг, Тэмүүжинг, Наполеоныг, Фордыг өөр болгож байна? Тийм болоход хэцүү юу?

Харин ч амархан. Бид бүх хүүхдүүдээ Элон Маск шиг болгож болно. Бид тархины яргалал хангалттай их хийж байна. Асар өндөр урлагийн мэдрэмжэй байхаар хүүхдийг тоондоо муу байна гээд гадуурхаж, 1-р ангид нь л муу сурлагатан гэж цоллоод хамаг өөртөө итгэх итгэлийг нь үгүй хийдэг. 10-р ангиа төгсөхдөө агуу урлагийн суут бүтээл хийх байсан хүүхэд маань өөрийнхөө тэнэг гэдэгтэй эвлэрдэг. Эсрэгээр ирээдүйд мундаг бизнесмэн болохоор байсан хүүхдээ ганц математикийн олимпиадад медал авсных нь төлөө хөөргөдөж хөөсрүүлж ухаантай гэж тархийг нь алж байна.

Монголын боловсролын системд өнөөдөр 400 гаруй мянган хүүхэд яг одоо сурч байна. Энэ дотор Элон Маскийн дайнд, тэр цар хүрээнд хүрэх дор хаяж 4,000 хүүхэд байгаа. Гэхдээ бид тэднийгээ алж байна. Асар том, солиорол, хийрхэлийн махны машинд хийгээд эргүүлж байна.

Оюун ухааны оргилд хүн бүр хүрч болно. Оюун ухааны оргилд сэтгэх арга барилаар хүрнэ. Сэтгэх арга барилыг зөв төлөвшүүлсэн хүн л оюун ухааны оргилд хүрнэ. Буруу сэтгэх хандлагатай хүнд ямар ч мэдлэг өгөөд тэр үр дүнд хүрэхгүй.

Зүйрлэвээс уулчин хүнд хаданд хальтрихгүй гутал хэрэгтэй байдаг. Үүнтэй адил математик бол хүн төрлөхтөнд олгогдсон зэмсэг юм. Гэтэл ууланд авирах хүсэл эрмэлзэлгүй хүнд хадны гутал ямар хэрэгтэй билээ дээ? Өөрийнхөө тэнэг гэдгийг мэдэж, агуу болох хүсэлгүй хүнд математик тэгвэл ямар ач тус үзүүлэх билээ?

Үүнийг л фундаментал сэтгэлгээний арга гээд байгаа юм шүү дээ. Бид фундаментал сэтгэлгээний аргаар хүн төрлөхтөний түүхэнд урд хожид сонсогдоогүй цоо шинэ боловсролын системийг гаргах учиртай. Улаанбаатарт Американ, Бритиш, Япон сургуулиуд байдагтай адил Лондон, Токиод Монгол сургууль байгуулагдах тэр цаг хугацааг бид бодитой болгох ёстой. Үгүй бол хүн гэж яваад яах билээ та нар.

Магадлалыг "тэглэх" синдром

Алт олборлох бол амаргүй бизнес. Уул уурхайн ажлаас гадна алтны ханш энэ бизнест маш их нөлөө үзүүлдэг. Алтаа олборлоод гаргаад иртэл ханш уначихвал эрсдэл хүлээнэ.

Анх 21 настайдаа банкинд алтны дилерээр ажилд орж билээ. Монголын алт олборлогч нарт олон улсын алтны зах зээлийн анализ, ханшийн таамаглал дутагдаж байгааг харж мэдрэв. Ирэх сард, ирэх долоо хоногт алтны зах зээл хаашаа чиглэх вэ гэдгийг тэд мэдэх хэрэгтэй байлаа.

Ингээд манай улсад анхны 7 хоног тутмын "Алтны анализ" бий болсон юм. Олон улсын эдийн засаг, геополитик, зах зээлийн нөхцөл байдлыг сайтар судласны үндсэн дээр алтны ханшийг таамагладаг байсан гэсэн үг. Олон ч хүний талархлыг хүлээв. Банк дотроо ч бас намайг магтаж байв.

Ингээд 2 жил орчим явсны дараа манай нэг захирал "Ганзо, чиний орчуулгууд их сайн болж байна шүү, сайн байна" гэж хэлдэг юм. Тэр үеэс хойш олон ч жил өнгөрч дээ. Энэ тухай ч их удаан бодож.

Яагаад би өөрийнхөө тархи толгойгоор анализ хийж чадахгүй гэж? Яагаад Монгол хүн гэхээрээ заавал хүний юмыг хуулах ёстой юм?  Бүгд намайг зүгээр л хүний юмыг орчуулаад тавьдаг гэж бодож байж! гэсэн бодлууд тухайн үед толгойд эргэлдэж, миний ой гутаж байлаа.

Яагаад бидний сэтгэхүй ийм болсон учрыг нь олсоон. Энэ талаараа Философийн Фундаментал сургуулийн суралцагч нартайгаа хуваалцая гэж бодлоо. Ер нь үүний шалтгаан нь Монгол улс яагаад хөгжлөөрөө дэлхийд хойгуур жагсаж байгааг шууд тайлбарлана. Мөн үүнийг засахгүй бол Монгол улс 50 жилийн дараа ч ийнхүү ядуу дорой байх болохыг та ойлгох болно.

Энэ бол "Магадлалыг Тэглэх Синдром" хэмээх сэтгэлгээний гажуудал билээ.

Би сүүлийн 10 орчим жил сэтгэл зүйг философитой холбон судлаж байгааг манай сургуулийнхан мэдэх байхаа. Одоогоор хүн төрлөхтөн хүний сэтгэл зүйд байдаг 100 орчим сэтгэлгээний гажуудлыг (cognitive bias) олж илрүүлээд байгаа юм. Харин миний ажиглалтаар илрүүлсэн "Магадлалыг Тэглэх Синдром" бол цоо шинэ гажуудал бөгөөд миний зүгээс сэтгэл зүйн ухаанд нэмэрлэх жижигхэн хувь юм.

Одоо харин сидромоо нарийвчилж тайлбарлая.

Хэдэн жилийн өмнө би лекц уншиж байхдаа бяцхан сэтгэл зүйн сорил зохиосон юм.

Би танхимаас "Таны хүүхэд Нобелийн шагналтан болох магадлал бий юу?" гэж асуусан юм.

Ихэнх хүмүүс энэ асуултанд цочирддог. (Яагаад гэдэг нь ойлгомжтой) Цөөхөн хэд нь л гараа өргөж "миний хүүхэд нобелийн шагналтан болох магадлалтай" гэж хариулдаг. Харин ихэнх нь чадахгүй байх аа гэцгээдэг.

Миний дараагийн асуулт бол "Нобелийн шагналтан болох магадлал байгаа юм бол энэ магадлал нь хэд вэ?". Ингэхэд анх болно гэсэн хүмүүсийн зарим нь мөрөө хавчиж 0.1% юм болов уу гэнэ.

Ингээд миний удаах асуулт гарч ирдэг "За таны хүүхэд нобелийн шагналтан болох магадлалтай, тэр магадлал нь 0.1% юм гэж бодъё. Одоо бид яавал зохих вэ?" . Ингэхэд хүмүүс энэ магадлалыг нэмэгдүүлж 5%, 10% болгох хэрэгтэй гэж дуу нэгтэй хариулдаг.

Харин миний эцсийн асуулт нь "Та тэгээд энэ бүх хугацаанд 0.1% байгаа магадлалыг 5%, 10% болгохын тулд эцэг эхийнхээ хувиар яг юу хийв?" гэж орж ирдэг.   

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Цөмийн физикт 0 магадлал гэж байдаггүй. Бүх үзэгдлийн магадлал 0-ээс их. Цөмийн физикээр бол аль нэг электрон тухайн мөчид ертөнцийн хаана ч байж байх магадлалтай. Хайзенбергийн тодорхойгүйн зарчим, Шродингерийн муур, Double-Slit туршилт, Бодисийн долгиолог ба бодислог хосолмол шинж чанаруудаас бид энэ ертөнцөд 0 магадлал гэж байдаггүйг харж болно.

Хачирхалтай нь ертөнцөд 0 магадлал гэж байхгүй боловч магадлал 0 байж болдог нэг л газар байна. Тэр бол бидний тархи юм. Бидний төсөөлөлд л магадлал 0 байж болно.

Гагцхүү энэхүү магадлал 0 байж болно гэсэн ТӨСӨӨЛӨЛТЭЙГЭЭ тэмцэж, магадлал хэзээ ч 0 биш гэсэн БОДИТ БАЙДЛЫГ хүлээн зөвшөөрч чадсан хүн л гэгээрэлд дөхнө. Энд буддист, христ, ислам, атейст философич хэн байх нь хамаагүй.

Бид үндэстэний шинж чанараар нь бас миний Магадлалыг Тэглэх Синдромыг (МТС) хэмжиж авч үзэж болно. Өнөөдөр яг тэр манай банкны нэгэн захирал шиг (Ганзориг энийг орчуулсан л байж таараа, яагаад гэвэл түүний хувьд Монгол хүн тийм хэмжээний анализ бэлдэх магадлал "0") сэтгэлгээний гажуудалд бид үндэстэнээрээ нэрвэгдчихээд байна. Энэ нь олон шинж тэмдгээр илэрч харагдана. Огт ирээдүйгээ ярихгүй, зөвхөн өнгөрсөн түүхээрээ амьдарч байгаа явдал бол ердөө л энэхүү МТС синдромд улс орноороо гүн нэрвэгдсэн байдлыг л харуулж байгаа юм.

Сэтгүүлчид нь улс төрчидөөс ирээдүйн тухай огт асуухгүй, улс төрчид нь ирээдүйн тухай огт ярихгүй, бизнесмэнүүд нь хэрхэн ирээдүйг бүтээх тухай хэлэлцэхгүй байгаа нь бид бүгдээрээ энэ синдромд гүн нэрвэгдсэнийг илтгэнэ. Яагаад гэвэл бидний ухамсарт Ирээдүй сайн сайхан байж болох магадлал "0" байгаад байна шүү дээ.

Би нэгэн удаа лекц уншиж байгаад "Монгол улс 30 жилийн дотор Америк шиг өндөр хөгжилтэй болох магадлал бий юу" гэж асуухад ердөө хүмүүсийн 10 орчим хувь л байгаа гэж хариулсан бол. Үлдсэн 90 орчим хувийн дундаас "Яаж Монгол Америк шиг болохов дээ, юу асуугаад байна аа та" гэж ундууцах хүмүүс зөндөө байлаа. Тиймээ бидний бяцхан тархин дотор Монгол улс сайн сайхан болох, дэлхийг манлайлах, бидний үр хүүхдүүд нобелийн шагналтан болох магадлал "0" байгаа учраас үнэхээр л энэ улс хэзээ ч сайн сайхан болохгүй, бидний хүүхдүүд хэзээ ч нобелийн шагнал авахгүй юм шүү дээ.

Эцэг эхийн төсөөлөлд хүүхэд нь амжилтанд хүрэх магадлал 0, улс орныг удирдаж байгаа улс төрчдийн төсөөлөлд нь Монгол улс Америк шиг хүчирхэг болох магадлал 0 байгаа тохиолдлыг ярьж байна.

Гэхдээ философийн фундаментал сургуулийн суралцагч, философич та бүгд энэ ертөнцөд магадлал дандаа "0"-ээс их байдгийг ойлгож авлаа. Одоо ТӨСӨӨЛӨЛӨӨ давж БОДИТ БАЙДАЛТАЙ эвлэрч, 0.1 хувь байгаа магадлалыг 1, 5, 10, 30 болгохын төлөө тэмцэцгээ. Үүнд л амьдралын утга учир оршдог билээ.

Уулын оргил оройд нь биш бэлд нь оршмой.

Би хэн бэ? синдром

Хүний нүдэнд харагдах, гарт баригдах бүх л юмсыг Ньютоны физик судладаг. Харин энэ юмсын фундаментал төвшинг Квант физик судладаг.

Энэ хоёр физик нэг л зүйлийг судлаад байгаа боловч онол, хуулиуд нь тэс өөр.

Ертөнцийг бүхэлд нь ойлгохын тулд хоёр физикийг хослуулан хэрэглэх учиртай.

Яг л үүнтэй адилаар ХҮН гэж үзэгдэл үндсэндээ ФИЛОСОФИ, ПСИХОЛОГИ гэсэн хоёр хэмжүүрээс бүрдэнэ. Энэ хоёр бол хүн гэж зоосны хоёр тал юм.

Философи нь ҮНЭН гэж юу вэ гэдэгт хариулдаг бол Психологи нь БОДИТ БАЙДАЛ гэж юу вэ гэсэн асуултанд хариулна.

Ө.х. Философид нэвтэрсэн хүн Үнэнд ойртох бол, Психологид нэвтэрсэн (Сэтгэцийн хувьд эрүүл) хүн Бодит байдалд ойртоно. Аль нэгээр нь дангаар нь явах боломжгүй. Зэрэг л явна. Өөөрөөр хэлбэл үнэн ба бодит байдалд зэрэг ойртдог.

Жишээ авъя. Залуу бүсгүй ресторанд орлоо. Гэтэл найз залуу нь нэг бүсгүйтэй тэврэлдээд зогсч байв. Бүсгүй гүйн гарч, өндөр байшингийн дээрээс унахаар шийдэв. Гэтэл найз залуу нь үнэн хэрэгтээ эгчтэйгээ тааралдаад тэврэлдээд зогсч байжээ.

Энэ бол Төсөөлөл ба Бодит байдлын зөрүүгийн тухай классик жишээ юм. Та бидний төсөөлөл бодит байдлаас дандаа л зөрүүтэй байдаг. Харин энэ зөрүү хэр их байгаагаас бидний сэтгэцийн эрүүл мэнд хэмжигдэх юм. Хэрэв төсөөлөл бодит байдал хоёр асар хол зөрвөл бодит байдал дээр байхгүй зүйлийг хий харж эхлэх, шизофрения, дементия зэрэг сэтгэцийн эмгэг өвчтэй болох бол. Тэрнээс арай наагуурх өвчлөл нь "хардах", параной болох гэх мэтээр 200 гаруй төрөлд хуваагдан явж өгнө. Бодит байдлыг бодитоор нь харж чадаж байгаа хүн сэтгэцийн хувьд эрүүл юм.

Хүний итгэл үнэмшил ҮНЭНд хэр дөхөж байна, төсөөлөл нь БОДИТ БАЙДАЛД хэр дөхөж байна гэдгээр тэр хүний боловсролын төвшин тодорхойлогдох юм. Итгэл үнэмшилгүй хүн бол "0" дээр байна. Төсөөлөл нь "0" дээр байгаа хүн бол сэтгэцийн хурц өвчтэй хүн. 

Яг үүнтэй адилаар философийн ямарваа нэг боловсролгүй хүнийг амьтнаас салгаж авч үзэхэд туйлын бэрхшээлтэй. Учир нь амьтад дундаас зөвхөн хүн л "Би хэн бэ?" гэдэг асуулт дэвшүүлж, түүнийхээ хариуг олдог. Өөр бидний мэддэг ямар ч амьтан ийм асуулт асууж, хариуг нь олохоор тэмцдэггүй. "Би хэн бэ?" асуулт тавьж, түүнийгээ хайхгүй байгаа хүн амьтнаас ялгаагүй гэдэг нь ойлгомжтой болж байгаа байх.

Философидоно гэдэг бол угтаа "Би хэн бэ?" асуултын хариултыг хайх үйл явц юм. Түүнээс биш Аристотел гэж хүн байсан уу, тэгээд юу ярьсан, хэдэн онд нас барсан бэ гэдэг бол хэнд ч сонин биш. Философийн хичээл нь хүний дээрх асуултын хариултыг олоход туслах, аргачлал өгөхөд орших ёстой. Гэтэл бид философийн хичээлээр философичдийн амьдралын замналыг судлаад дуусдаг. Үр дүнд нь хүүхдүүд төөрөлдөж орхидог.

Философийн фундаментал сургуулийн зорилго бол аль болох олон хүнийг Үнэн ба Бодит байдалд ойртуулах. Тийм учраас бид хамгийн үнэн, хамгийн бодитой байдлаас асуултынхаа хариуг хайж эхэлдэг. Тэр нь ҮХЭЛ юм. Үхэх нь үнэн, үхэл нь бодит байдал билээ.

Төрөхөөс эхлээд Үхэх хүртэл хүний амьдрал үргэлжилдэг. Энэ бол бодит байдал юм. Харин энэ хооронд юу үнэн байх вэ. Бидэнд итгэл үнэмшил байна уу. Биднийг амьтнаас ялгадаг ИТГЭЛ ҮНЭМШИЛ гэж зүйл бидэнд байна уу. Эсвэл амьтан шиг идээд уугаад үржээд л явж байна уу. Бидний амьдралын зорилго юу вэ? Би хэн бэ?

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------


Маш олон мөнгөтэй хүн, өндөр албан тушаалтан, гадаадад магистр хамгаалсан хүмүүс өнөөдөр төөрөлдөж байна. Сэтгэцийн хувьд эрүүл биш байна. Яагаад гэвэл эд нар өөрсдийн толгойд орж ирсэн бодол бүрийг үнэн, нүдэнд үзэгдсэн үзэгдэл бүрийг бодит байдал гэж баталгаатай хүлээж авдаг. Учир нь мөнгөтэй байгаа нь, эрх мэдэлтэй учраас, гадаадын дипломтой учир "БИ УХААНТАЙ" гэсэн хуурамч намагт живдэг.

Энэ маш аюултай. Сэтгэцийн өвчлөл эндээс л эхэлдэг.

Харвардын магистрт лав л төсөөллөө давж бодит байдлыг харах мэлмий (вижн), өөрийн бодлуудыг давж үнэнийг хайх ухаан заадаггүй.

Үнэнийг хайх, бодит байдлыг олж харахад баримтлах гол зарчим бол өөрийн бодол, болон төсөөллийг тасралтгүй няцаах явдал юм. 

Гагцхүү ингэж өөрийгөө чамлаж, өөрийнхөө бодлуудыг няцааж, шалгаж сурвал бодит байдал болон үнэнд бага багаар ойртох болно. Энэ дэлхийд "ухаантай" хүн гэж байхгүй. Харин өөрийн мэдлэгийг байнга няцааж, сайжруулдаг хүнийг л "ухаантай" гэж жишээлж нэрлэж болох юм.

Гадаадын том сургуульд магистр хамгаалах, тооны олимпиадад түрүүлэх бол ердөө "ухаантай" байхын тулд хийх ёстой 100 зүйлийн 2 нь. Боловсрол философи, психологид хэр нэвтэрсэн гэдгээр хэмжигдэх болохоос биш Харвардын дипломтой хэдэн хулгайч, архичин, тооны олимпиадад түрүүлсэн хэдэн бүтэлгүй амьтан дэлхий дээр байдаг вэ. Бид андуураад байна.

Ийм мөнгө, албан тушаал, дипломоо боловсрол гэж андуурсан хүнтэй ярилцсанаас өөрийнхөө юу ч мэдэхгүй гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн хөдөөний малчин хүнтэй ярилцаж суух нь хамаагүй хялбар байдаг. Яагаад гэвэл тэр малчин өөрийгөө юм мэдэхгүй гэдгээ зөвшөөрч байна. Энэ бол сэтгэцийн эрүүл байдал юм. Чи ч бас өөрийгөө юм мэдэхгүй гэдгээ хүлээн зөвшөөрчих юм бол малчин та хоёрын яриа эрүүл яриа болж хувирах болно.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Англи хэл сурах юмсан гэж яриад 20 жил болж байгаа, турна гэж яриад 10 жил болж байгаа хүмүүс эргэн тойронд чинь дүүрэн байгаа байх. 10 км гүйнэ, 100 суниаж сурна гэдэг амаргүй. Булчин мах өвдөнө. Бие чинь бүх л чадлаараа эсэргүүцнэ.

Яг үүнтэй адилаар "Би хэн бэ?" асуултынхаа хариуг хайхад хялбар биш. Англи хэл сурах, турахаас хэдэн зуу дахин хэцүү. Булчин мах өвдөхтэй адилаар тархи толгой чинь бүх чадлаараа эсэргүүцнэ. Нүдэндээ харсан юм бүрийг бодит байдал гэж хүлээж авах гэж дайрч давшилна. Толгойд орж ирсэн бодлоо шууд үнэн гэж итгүүлэхээр дайрна. Үүнийг эсэргүүцнэ гэдэг амар бишээ.

Яагаад гэвэл бид 2 сая жилийн турш амьтан байсан юм. Саяхан сүүлийн 10 мянган жил л хүн болох гэж үзэж байна. Юм бодоод зогсч байдаг, хажууд нь сүр сар хийхэд эргэцүүлээд хараад зогсч байдаг амьтан харсан уу?

Ямар сайндаа л Марк Твэйн "энэ хүмүүс 7 хоногт ядаж 2 цаг боддогсон бол." гэж хэлж байхав дээ.

Та нарын гавлын ясан дотор байгаа амьтны тархи чинь маш хурдан дүгнэлт хийхэд зориулж програмчлагдсан юм. Тэрийг нь эсэргүүцэж "Би хэн бэ?" асуултынхаа хариуг хайж философидохын тулд бид сэтгэцийн хувьд эрүүл байх учиртай.

Хэрэв бид "би хэн бэ?" асуултын хариугаа хайж олж чадахгүй бол амьтнаас ялгарахгүй.

Философич хүн ҮНЭНийг амьсгал хураах мөчдөө олсон ч жаргалтай. Тийм учраас Үнэнийг тасралтгүй хайдаг. Агуу философич Сократыг ард иргэдийн санаа сэтгэгдлийг үймүүлсэн хэргээр хор ууж үхэх ял өгөхөд түүний шавь нар шоронгоос нь оргуулахаар очсон байдаг. Гэвч Сократ үнэнийг хайх эрх чөлөөгөө боомилуулснаас үхсэн нь дээр гэж хэлээд татгалзаж ялыг хүлээн авсан байдгийг та бүгд мэднэ.

Яагаад хөгшин хүн илүү ухаантай, илүү мэргэн байдаг вэ?

Яагаад гэвэл ФИЛОСОФИ талаасаа үнэнд дөхсөн (үхэх дөхсөн учраас үхлийн тухай илүү их бодож эхэлнэ), ПСИХОЛОГИ талаасаа бодит байдлыг туршлагаараа олон удаа харж төсөөлөө харьцангуй давж сурсан (дээрх жишээний найз охины оронд байвал шууд гүйж гарч байшингаас үсрэх биш харин эгчтэйгээ байж магадгүй гэж туршлагаараа мэднэ) учраас. Гагцхүү хүн заавал хөгширч байж ийм болох албагүй юм. Хар залуугаараа ФИЛОСОФИ, ПСИХОЛОГИД нэвтэрч болно. Үүний тулд "Би хэн бэ" асуулттайгаа зогсоо зайгүй ноцолдох хэрэгтэй.

Философийн фундаментал сургуулийн шавь нар та бүгдэд "Би хэн бэ?" асуултынхаа хариуг хайж олох адармаатай, амттай аялалд тань амжилт хүсье.

Уулын оргил оройд нь биш харин бэлд нь оршмой.

Египетийг захирсан Монгол султан

Qalawun султаны хүү An-Nassir султаны 1318 онд барьсан сүм. Каир, Египет

1260 оны 9-р сард Иерусалемийн дэргэд болсон Айн Жалутын тулаанд Хитбуха ноёны удирдсан 10 гаруй мянган цэрэгтэй Монголын арми хиар цохиулсан. Энэ байлдаанд Хитбухаг алагдсан гэж түүхчид тэмдэглэдэг.

Тухайн үед Монголчууд Иран, Иракийг бүхэлд нь, Сирийн ихэнх хэсгийг эзлэн аваад байв. Монголчуудын гол зорилго тэр үед Египетийг эзлэн авах байсан боловч Сириэс цааш ахиж чадахгүй байв. Учир нь Мөнх хаан нас эцэслэснээр Хүлэгү хаан нутгийн зүг жолоо залахаас өөр аргагүй болсон. Мөн Египетийг тэр үед Туркийн мамлюк султанууд захирч байсан бөгөөд цэрэг арми нь тун хүчирхэг байсан гэдэг.

Айн Жалутын ялагдлын дараа Монголчууд Сири дэх хотуудаа алдаж эхэлсэн тул газар нутгаа буцааж авах зорилгоор 1260 оны 12-р сард, Айн Жалутын явдлаас 3 сарын дараа ердөө 6000 гаруй цэрэгтэй жижиг арми илгээсэн нь Хомсын 1-р тулаан гэж түүхэнд тэмдэглэгдсэн. Энэ тулаанд Монголчууд мөн ялагдал хүлээсэн.

Энэ тулааны үеэр Хитбуха нэртэй ойрад монгол мамлюкуудад олзлогдсон байна. Энэ хүн нь өмнөх алагдсан гэх Хитбуха мөн эсэх эсвэл тохиолдлоор ижил нэртэй хүн эсэхийг хэн ч мэдэхгүй.

Олзлогдсон Хитбухаг Египетийн султан Qalawun худалдан авч олзноос чөлөөлсөн байна. Сонирхолтой нь султан Qalawun өөрөө анх кипчак гаралтай боол цэрэг байсан бөгөөд 1000 алтан динараар зарагдсан учир 1000т гэдэг хочтой байжээ. Араб хэл бараг мэдэхгүй кипчак залуу хааны бие хамгаалагчаас эхлээд өсөн дэвшсээр Египетийн султан хаан болсон байдаг.

Султаны ордонд очсон Хитбуха 1260 оноос 1290 он хүртэл Qalawun султаны дэргэд байхдаа энгийн цэргээс эмир, эмирээс дэд султан хүртэл дэвшсэн байна.

Удалгүй 1294 онд Хитбуха нь Египет, Сири улсын султан хаанаар өргөмжлөгдөн төр барьжээ.

Хитбуха султаны сурвалжит араб нэр нь - al-Malik al-Adil Zayn-ad-Din Kitbugha Ben Abd-Allah al-Mansuri al-Turki al-Mughli байсныг анзаарвал, хамгийн сүүлчийн al-Mughli гэдэг нь Монгол гэдгийг тодотгосон нэр үг юм. Al-Mansuri гэдэг нь Qalawun султаны кипчак гарлыг илтгэх бөгөөд мөн мамлюкуудын дийлэнх нь түрэг гаралтай байсан учир Al-Turki гэж бас тодотгосон бололтой.

1281 оны 10-р сард Илхаан Абага өөрийн дүү Мөнх Төмрийг 80,000 орчим цэрэг бүхий армитайгаар Сири, улмаар Египетийг дайлахаар явуулсан. Энэ нь өмнөх 1260 оны Айн Жалут, Хомсын 1-р тулаан мөн 1277 онд Албистанд мамлюкуудад ялагдаж алдсан нутгаа эргүүлж авах зорилготой байсан юм.

Түүхэнд Хомсын 2-р тулаан гэж тэмдэглэгдсэн энэ тулаанд бас л Монголчууд ялагдсан билээ.

Хомсын 2-р тулаанд Египетийн султан Qalawun ялалт байгуулсан.

Ингээд бодоод үзэхэд Qalawun Хитбухыг олзноос чөлөөлж дэргэдээ авч бүүр эмир цолоор шагнасан нь учиртай. Зүгээр ордонд сууж байгаа хүнд ийм хүндэтгэл үзүүлэхгүй нь лавтай.

Хитбуха Qalawun-ий дэргэд 1260 оноос 1290-ээд он хүртэл цуг байсан.

Магадгүй Хитбуха Албистан болон Хомсын 2-р тулаануудад Монголчуудыг ялахад онцгой гавъяа (Египетийн талд) байгуулсан байх өндөр магадлалтай.

Энд Монголын армийн ялагдлыг яриад байгаадаа хүлцэл өчиж нэг тайлбар хийе.

Ер нь Илхаадын улс Египетийн султануудтай байлдахад саад болж хүчийг нь сулруулж байсан гол бэрхшээл нь ар талаас нь тасралтгүй довтлох Монголын Алтан ордны улс болон Цагаадайн улс байсан гэдгийг санах хэрэгтэй. Анх Хүлэгү хаан Багдадыг товоргоход Алтан ордны лалын шашинт хаан Бэрх "лалын шашны төвийг сүйтгэсэн Хүлэгүд заавал зохих шанг нь хүртээх болно" гэж тангаргалаж байсан гэдэг.

Тийм ч учраас Египетийн мамлюкууд Алтан ордны Монгол улстай холбоо тогтоож Илхаадын Монгол улсыг хоёр талаас нь довтолж байсан нь түүх юм.

Эргээд энэ нийтлэлийн гол баатар Хитбухагийн талаар авч үзэцгээе.

Түүнийг султан байх үед буюу 1296 онд Перс дэх Монголын илхаадын улсын хаан Газанаас зугатаасан 10 мянга гаруй ойрад цэргүүд Египетэд очижээ. Эдгээр ойрад цэргүүдийг Хүлэгү хааны (Газан хааны өвөө) хүргэн хүү Турхай удирдаж очсон гэдэг.

Хитбуха султан эдгээр монгол цэргүүдэд онцгой их хайр халамж түгээж байсан нь түүний эмирүүдийн зэвүүцлийг төрүүлсэн, мөн тухайн үед Египет улсад ган гачиг нүүрлэж эдийн засаг нь хүндрэлтэй байсан зэргээс болж тэрээр суудлаасаа унасан байна.

1296 оны сүүлчээр Хитбухыг дэд султан Лажин нь унагааж өөрийгөө султанд өргөмжилсөн. Лажин султан болоход түүний дэд султанаар Мангу-Төмөр хэмээх монгол өргөмжлөгджээ. Энэ хэсэг үймээн самууны дараа 1299 онд Qalawun султаны хүү (дээрх зурган дээрх сүмийг бариулсан) An-Nassir хаан ширээнд суухад түүний дэд султанаар Seif Ad-Din Salar нэртэй монгол хүн өргөмжлөгдсөн байна.

Монголын арми 1260 оноос 1303 он хүртэл Египетийн мамлюкуудтай тулалдсан. Энэ бүх хугацаанд египетийн гол жанжид нь монголчууд байсан бололтой.

Египетэд очсон 10 мянган монгол цэрэг, түүнээс өмнө очсон татар цэргүүд, Хитбухын үр удам өнөөг хүртэл Кайр хотод амьдарсаар буй. Харин тэд өөрсдийнхөө гарал угсааг одоо мэдэхгүй болсон бизээ.

Египетийн султан хаан Хитбухын алтан зоос, 1295 он орчим.

Эх сурвалжуудыг: Араб-Египетийн түүх, wikpedia дахь Илхаад болон Мамлюк султануудын дайны түүхээс авав.

Таалагдсан бол доорх айконууд дээр дарж фэйсбүүк, твиттер найзууддаа шэйрлээрэй.